صلح در خانواده از دیدگاه قرآن

صلح یا اصلاح، یکی از مفاهیم ارزشی حوزه خانواده است که ریشه این واژه در دیگر حوزه های اخلاقی قرآن بسیار کاربرد دارد. این دو، از ریشه صلاح اشتقاق یافته‌اند و در لغت به معنای سلم و سلامتی و ضد فساد آمده اند(ابن منظور، ۱۴۰۵، ج۲: ۵۱۶-۵۱۷) و در مواردی کاربرد دارند که موجودی به کمال متناسب با وجود خود دست پیدا کند یا موجودی که استعداد پرورش یافتن را دارد، تربیت شده، به فعلیت برسد یا در جایی استعمال می‌شود که چیزی قبلاً خراب باشد و بعداً عیب آن برطرف شود.

این واژه در قرآن نیز در همین معانی در دو مفهوم عام و خاص آن استعمال شده است. در موارد خاص مانند:

۱-اصلاح پس از افساد مانند:«فمن تابَ من بعد ظُلمه و اصلح فإنّ الله یتوبُ علیه إنّ الله غفورٌ رحیمٌ»(المائده/ ۳۹)(۱)
۲-اصلاح ذات البین مانند:«إنما المؤمنون اخوهٌ فاصلحوا بین اخویکم واتقوا الله لعلکم تُرحمون»(الحجرات/۱۰)(۲)این آیه اصلاح اساس ارتباطات و تقویت و تحکیم پیوندها و از میان بردن عوامل و اسباب تفرقه و نفاق را بیان می‌کند.
۳-اصلاح بین زن و شوهر مانند:«و إن امراهٌ خافتْ من بعلها نشوزا او اعراضا فلا جُناح علیهما أن یصلحا بینهما صُلحا و الصلحُ خیرٌ»(النساء/۱۲۸)(۳).

این واژه گاهی دارای مفهوم عام است و اصلاح ابتدایی را نیز شامل می‌شود: مانند آیاتی که مطلق اصلاح را گوشزد می‌نمایند،«فمن اتقی و اصلحَ فلا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون»(الاعراف/۳۵)(۴).

مهمترین مواردی که به بحث ما مرتبط می‌باشد، اصلاح ذات البین و حل مشکلات خانوادگی است. بدین معنا که بین زن و شوهر یا دیگر اعضای خانواده جهت تأکید بر حفظ نهاد خانواده، تألیف قلوب شده( طریحی، ۱۳۷۵، ج۲: ۳۸۷)، و سازش برقرار گردد و با گذشتن از لغزش‌ها و خطاهای یکدیگر صلح و صفا برقرار شود.

۱-روابط معنایی اصلاح

۱-۱ روابط معنایی اصلاح با عدل و احسان

اصلاح در حوزه روابط اجتماعی، به معنی تنظیم روابط اجتماعی است؛ به گونه ای که جامعه در مسیر کمال قرار گرفته، و به سمت هدف نهایی حرکت کند. این در صورتی ممکن است که حق هر شخصی مطابق با توانایی‌ها و نیازهای او داده شود. در این صورت است که روابط عادلانه معنا پیدا می‌کند.

به عبارتی دیگر، اصلاح جامعه با اقامه عدل و قسط امکان پذیر است.(فإن فاءت فاصلحوا بینهما بالعدلِ و اقسطوا إنّ الله یُحبُّ المقسطین»(الحجرات/۹)(۵) و افراد جامعه موظفند هر عاملی را که به برپایی این حقوق کمک می‌کند، تأمین کنند و از طرف دیگر، حق دارند که از این حقوق بهره مند گردند.

قرآن برای اصلاح روابط اعضای خانواده بیش از آن که به اجرای عدالت دستور دهد، به احسان، ایثار و گذشت امر کرده است. در مواردی از مسائل خانوادگی ممکن است کسی هیچ حقی نداشته باشد؛ ولی برای اینکه خانواده، خانواده ای آرام و باصفا باشد، یا برای حفظ عرض و آبروی خانواده دستور به احسان داده شده است.

«الطلاقُ مرّتانِ فإمساکٌ بمعروفٍ او تسریحٌ بإحسانٍ»(البقره/۲۲۹)(۶). این آیه از طلاق و جدایی بحث می‌کند؛ ولی حتی در آخرین لحظات نیز به احسان توصیه می‌کند. این مسأله در دیگر روابط اجتماعی نیز توصیه شده است.

در روابطی که ممکن است نتوان حق کسی را به آسانی ثابت نمود، ولی با توجه به مجموعه دستورات قرآن و هدف از آفرینش و خلقت انسان به راحتی از آن نمی‌توان گذشت. از مجموعه آیات به دست می‌آید که اصلاح نسبت به عدل و احسان شمول معنایی دارد و رابطه آنها عموم و خصوص مطلق است. به عبارت دیگر، هر عدلی اصلاح هست؛ ولی هر اصلاحی عدل نیست. به دیگر بیان، عدل و احسان از مصادیق اصلاحند.

۱-۲ رابطه معنایی اصلاح و تقوا

«و إن تحسنوا و تتقوا فإنّ الله کان بما تعملون خبیرا»(النساء/۱۲۸)(۷) این آیه موعظه ای است برای مردان که از طریق احسان و تقوا تجاوز نکنند و متذکر این معنا باشند که خدای عزوجل از آنچه می‌کنند باخبر است؛ پس در معاشرت با زنان، جور و ستم نکنند و آنان را مجبور نسازند که از حقوق حقه خود چشم بپوشند، هر چند که خود می‌توانند از این حقوق صرفنظر کنند.

خدای تعالی بعد از دستورها و نصایحی که در امر معاشرت با زنان فرموده، با جمله «و إن تُصلحوا و تتقوا فإنّ الله کان غفورا رحیما»(النساء/۱۲۹)(۸) مردان را تشویق و ترغیب کرده به این که هرگاه امارات و نشانه های ناسازگاری را دیدند، بدون درنگ در صدد اصلاح برآیند و بیان فرموده که این اصلاح کردن خود یکی از مصادیق تقوا است و تقوا هم به دنبال خود مغفرت و رحمت را می‌آورد. این جمله بعد از جمله «و الصلحُ خیرٌ»(النساء/۱۲۸)(۹) و بعد از جمله «و إن تحسنوا و تتقوا…» در حقیقت تأکیدی است بعد از تأکیدی دیگر.

۲- تقابل معنایی اصلاح

۲-۱ تقابل معنایی اصلاح و افساد

افساد از ریشه فسد اشتقاق یافته است و در تقابل معنایی با اصلاح می‌باشد.
«الذین یُفسدونَ فی الارضِ و لا یُصلحونَ»(الشعراء/۱۵۲)(۱۰).
این واژه در مواردی کاربرد دارد که موجودی نتواند به مراحل کمالی خود دست یابد، یا در تداوم و نگهداری آن با مشکل مواجه شود.
«ولا تفسدوا فی الارضِ بعد اصلاحها و ادعوه خوفا و طمعا إنّ رحمت اللهِ قریبٌ من المحسنین»(الاعراف/۵۶)(۱۱).

قرآن در بسیاری از آیات افساد در زمین را نهی نموده و نتایج زیانبار آن را گوشزد کرده است؛ «زِدناهم عذابا فوق العذابِ بما کانوا یُفسدون»(النحل/۸۸)(۱۲) و همانگونه که مصادیق اصلاح و عدل در روابط اجتماعی و خانوادگی در مواردی با هم تطبیق می‌کنند، مصادیق فساد و ظلم نیز چنین رابطه ای دارند. به عبارت دیگر، هر عاملی که موجب تضییع حقوق افراد دیگر شود، می‌تواند عامل فساد و ظلم در جامعه باشد.

در بسیاری از آیات، ظلم و اصلاح در مقابل هم قرار گرفته‌اند که با توجه به تقابل معنایی اصلاح و افساد، می‌توان ظلم و فساد را دارای مصادیق مشترک دانست. مؤید این بیان آیاتی است که راه اصلاح و جبران را با توبه پس از ستم و ظلم بیان می‌کند.
«فمن تابَ من بعدِ‌ ظُلمه و اصلح فإنّ الله یتوبُ علیه إنّ الله غفورٌ رحیم»(المائده/۳۹)(۱۳).

۳- مصلحت

واژه دیگری که از ریشه اصلاح قابل استخراج است، واژه مصلحت بر وزن مفعله است. این کلمه یا مصدر است به معنای صلاح دیدن، یا اسم مصدر است و جمع آن مصالح است. ارباب لغت، مصلحت را در مقابل مفسده می‌دانند، همانگونه اصلاح را در تقابل معنایی با افساد می‌دانند.(ابن منظور، ۱۴۰۵، ج۷: ۳۸۴)

بعضی در این باب می‌نویسند که مصلحت عبارت است از آنچه بر عمل بار گشته، و سبب صلاح می‌شود. و این سخن که «امام مصلحت را در این دید» از همین باب است؛ یعنی چیزی که سبب صلاح می‌شود. به این دلیل، کارهایی را که انسان انجام می‌دهد و سبب نفع او می‌شود، این گونه نامگذاری کرده اند(الخوری الشرتوتی، ۱۴۱۶: ۶۵۶) و در حقیقت مصلحت را به معنای منفعت دانسته اند.

۳-۱ رابطه معنایی مصلحت و منفعت

با توجه به آیات قرآن، این دو واژه کاملاً هم معنی نیستند، بلکه بین آنها رابطه عموم و خصوص من وجه است. بدین معنا که بعضی آیات بر نقطه اجتماع این دو دلالت دارند و بعضی نقطه اشتراکی ندارند. در آیه ای می‌فرماید:«و الانعامَ خلقها لکم فیها دفءٌ و منافعُ و منها تأکلون»(النحل/۵)(۱۴).

در این آیه، چهارپایان هم اسباب منافع هستند و هم اسباب کسب مصالح. اما در برخی آیات ممکن است منفعتی باشد، ولی مصلحتی در میان نباشد؛ «یسألونک عن الخمر و المیسر قُل فیهما إثمٌ کبیرٌ و منافع للناسِ و إثمهما اکبرُ من نفعهما»(البقره/۲۱۹)(۱۵)، و در بعضی دیگر مصلحت مترتب بر چیزی می‌باشد؛ اما منفعتی در کار نیست. پس مصلحت و منفعت هم معادل نمی‌باشند. چنانکه شهید مطهری به این تفاوت اشاره ای داشته‌اند:

«مسأله مصلحت و منفعت نباید اشتباه شود. مصلحت دائر مدار حقیقت است. مصلحت و حقیقت دو برادر هستند که از یکدیگر جدا نمی‌شوند. مصلحت یعنی رعایت کردن حقیقت، نه رعایت کردن سود خود که این منفعت است».(مطهری، ۱۳۷۲: ۸۴؛ مطهری، ۱۳۷۳«ب»، ج۲: ۸۳)

واژه مصلحت مستقیماً در آیات قرآنی دیده نمی‌شود؛ ولی مشتقات آن کاربرد فراوانی دارد که با بررسی این مشتقات و واژه های متقابل می‌توان به معنای قرآنی آن پی برد. زیرا کلمات اشتقاق یافته همه به یک اصل واحد برمی گردند.

پیش از این مطرح کردیم که واژه فساد به معنی تضییع حق در قرآن آمده و اصلاح در نقطه مقابل آن به معنای رعایت عدالت و اعتدال می‌باشد که در نتیجه آن شیء صلاحیت می‌یابد تا به هدف و غرضی که بر آن مترتب است، دست یابد. در این صورت می‌گویند: چیزی دارای مصلحت است.

بنابراین هر چیزی که انسان را به اهدافش نزدیک کند، دارای مصلحت است و هر آنچه که او را از اهداف دور کند دارای مفسده است. از دیدگاه قرآن آنچه که در خلقت عالم دیده می‌شود، آنچه که شارع مقدس در احکام و قوانین زندگی تشریع کرده است و آنچه که مجریان احکام الهی باید در اجرای این احکام مورد توجه قرار دهند، همه مبتنی بر مصالحی است که انسان را به اهدافش نزدیک می‌کند، اهدافی که موجب کمال و رشد او می‌شوند.(توکلی، ۱۳۸۴: ۳۳-۲۱).

پی‌نوشت‌ها 

۱-پس هرکه بعد از ستم کردنش توبه کند و به صلاح آید، خدا توبه او را می‌پذیرد، که خدا آمرزنده و مهربان است.
۲- در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید، امید که مورد رحمت قرار گیرید.
۳-و اگر زنی از شوهر خویش بیم ناسازگاری یا رویگردانی داشته باشد، بر آن دو گناهی نیست که از راه صلح با یکدیگر، به آشتی گرایند که سازش بهتر است.
۴- پس هرکه تقوی پیشه کرد و به کار شایسته شتافت هیچ ترس و اندوهی بر آنها نخواهد بود.
۵- پس اگر بازگشت، میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید، که خدا دادگران را دوست می‌دارد.
۶- طلاقِ [ رجعی] دو بار است. پس از آن یا [ باید زن را] به خوبی نگاه داشتن یا به شایستگی آزاد کردن.
۷- و اگر نیکی کنید و پرهیزگاری پیشه نمایید، قطعاً خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.
۸- و اگر سازش نمایید و پرهیزگاری کنید، یقیناً خدا آمرزنده مهربان است.
۹-از راه صلح با یکدیگر، به آشتی گرایند که سازش بهتر است.
۱۰- آنان که در زمین فساد می‌کنند و اصلاح نمی‌کنند.
۱۱- و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.
۱۲- به[ سزای] آنکه فساد می‌کردند عذابی بر عذابشان می‌افزاییم.
۱۳- پس هرکه بعد از ستم کردنش توبه کند و به صلاح آید، خدا توبه او را می‌پذیرد، که خدا آمرزنده مهربان است.
۱۴- و چارپایان را برای شما آفرید: در آنها برای شما[ وسیله] گرمی و سودهایی است، و از آنها می‌خورید.
۱۵-درباره شراب و قمار، از تو می‌پرسند، بگو:«در آن دو، گناهی بزرگ، و سودهایی برای مردم است، و[لی] گناهشان از سودشان بزرگتر است.

منبع: مهدوی کنی، صدیقه؛ (۱۳۸۸)، ساختار گزاره های اخلاقی قرآن(رویکردی معناشناختی)، تهران: دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، چاپ دوم ۱۳۸۹؛