شیخ احمد پایانی(ره)

(۱۴۱۷-۱۳۴۶ق)

تولد و دوران کودکی

آیت الله شیخ احمد پایانی در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی در شهر اردبیل چشم به جهان گشود. خانواده او خانواده ای متدین بود و پدرش، دارای قلبی پاک و باطنی با صفا بوده، به گونه ای که نیایش او با پروردگار به گفته بسیاری سوزناک و از صمیم دل بوده است. این پدر، هنگامی که طبق عهدنامه گلستان، بخشی از خاک ایران به روسیه واگذار شد، در آن مناطق زندگی می کرد و چون روسیه کمونیستی با مظاهر دین، به هر وجه که می بود، مبارزه می کرد، از آنجا به اردبیل نقل مکان کرد. آیت الله پایانی یگانه فرزند باقی مانده خانواده و بسیار مورد علاقه و عطوفت پدر و مادر بود. والدین ایشان با هم خویشاوند بوده هر دو از جانب مادر به یکی از سادات صحیح النسب و جلیل القدر منتسب می شوند که همواره از جهت علم و عمل سرآمد منطقه بوده اند.

دوران تحصیل

استاد پایانی تحصیلات خود را از پنج سالگی و در مکتب خانه آغاز کرد. در آنجا تجوید و قرائت قرآن، گلستان، نصاب الصبیان را فرا گرفت و پس از آن در مدارس دولتی، تحصیلات ابتدایی را آموخت. در چهارده سالگی و در فضای بسیار تاریک آن زمان که به تعبیر استاد ورود به سلک روحانیت استقبال از مرگ و مخالف با مصالح دنیوی و مادی به شمار می رفت و در زمانی که بسیاری از طلاب از حوزه علمیه خارج و بصورت گمنام به کاری دیگر مشغول می شدند ایشان با میل و علاقه شخصی و با تشویق و عنایت نزدیکان، به مدرسه علمیه ملا ابراهیم شتافت و دروس مقدمات را آغاز کرد. دروس مقدمات را با وجود کمی استاد و زحمات فراوان فرا گرفت. روزگار نوجوانی او با سیطره حزب توده در آذربایجان همراه بود واز این رو، هتاکی فراوان به روحانیت توسط این حزب، رو به افزونی بود. اینها خللی در عزم طلبه جوان ایجاد نکرد و در همان سالها به لباس مقدس روحانیت ملبس بود.

با اتمام دروس مقدمات برای بهره مندی از محضر استادان حوزه علمیه قم، راهی شهر قم شد. در قم نیز دروس دوره سطح را نزد استادان برجسته آن زمان در مدتی اندک فرا گرفت و سپس در دروس خارج فقه و اصول علمای بزرگی همچون آیت الله العظمی سید محمد حجّت کوه کمری(ره) و آیت الله العظمی سید محمد حسین بروجردی(ره) شرکت کرد و پایه های علمی و اجتهادی خویش را استوار ساخت. او دارای اجازه نقل روایت از استادش آیت الله العظمی حجّت بود. او در طی سالها از تدریس نیز باز نماند و همواره در دروس اخلاق شرکت جدی داشت تا در کنار علم، عمل خویش را با اهداف الهی و دینی منطبق سازد.

استادان و دوستان

آیت الله پایانی در سال های تحصیل خود، محضر علمای بسیاری را درک کرد. او که مقدمات حوزه را در اردبیل طی کرده بود، برای تحصیل دوره سطح به قم آمد. او رسائل را نزد آیت الله سلطانی طباطبایی(ره) و مکاسب را نزد آیت الله مجاهدی(ره) فرا گرفت. برای فراگیری کفایه نیز به درس آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره) رفت. سپس به درس خارج فقه آیت الله حاج سید محمد کوه کمری(ره) رفت و پس از آن در درس خارج فقه آیت الله العظمی سید محمد حسین بروجردی(ره) حضور یافت. بعد از آن در درس فقه و اصول آیت الله سید محمد محقق داماد(ره) که از درس های مهم و فنّی آن روزگار به شمار می آمد، شرکت جست و مدتی نیز در درس امام خمینی(ره) و آیت الله العظمی گلپایگانی(ره) و آیت الله العظمی شریعتمداری حاضر شد.

استاد پایانی در طی این سال ها از نصایح و اندرزهای استادان خود نیز بهره مند بود و بسیاری از آنها را، بعدها برای شاگردان خود در سطوح گوناگون باز می گفت.

آیت الله پایانی در سالهای تحصیل خود با بسیاری از طلاب فاضل آن روزگار رابطه دوستی داشت که از جمله آنها می توان از آیت الله مشکینی، آیت الله اردبیلی، آیت الله احمدی میانجی(ره)، آیت الله جعفر سبحانی و آیت الله مکارم شیرازی نام برد.

فعالیت های علمی و فرهنگی

آیت الله شیخ احمد پایانی همزمان با تحصیل به تدریس اهتمام ویژه ای داشت بگونه ای که تمام کتب متداول حوزه را در سطوح مختلف تدریس فرمودند. وی ابتدا به تدریس کتاب های حاشیه ملا عبدالله و معالم الاصول پرداخت و پس از آن نزدیک به پنجاه سال به تدریس کتاب های مهم فقه و اصول مانند قوانین، شرح لمعه، رسائل، مکاسب و کفایه اشتغال داشت. درس او همواره مملو از جمعیت بود و هزاران طلبه از کوثر سخنان او بهره مند بودند؛ به گونه ای که درس ایشان از پررونق ترین دروس حوزه به شمار می آمد. از دیگر فعالیت های علمی آیت الله پایانی می توان به شرکت در جلسه دیرپای تفسیر قرآن کریم اشاره کرد که با حضور بزرگان و فضلای حوزه تشکیل می گردید. از دیگر اعضای این جلسه می توان به افرادی همچون حضرات آیات احمدی میانجی، شبیری زنجانی، میرمحمدی، سید مهدی روحانی و آذری قمی اشاره کرد.

از ویژگی های او، صرف کردن اکثر اوقات به مطالعه، تحقیق و مباحثه و نیز دقت شایان تحسین در برداشت از آیات و روایات برای استنباط بود. وظیفه شناسی از دیگر ویژگیهای او بود، به گونه ای که بارها از او درخواست کردند به تدریس درس خارج بپردازد و او هر بار از آن امتناع می ورزید و تدریس مکاسب را وظیفه خود می دانست. او به خوبی می دانست که پایه های اجتهاد طلاب در دوران سطح نهاده می شودو با توجه به کمبود استادان خبره در تدریس کتب شیخ انصاری، وقت خود را مصروف آن کرد و از هرگونه شهرت طلبی پرهیز داشت.

صبر و اخلاق خوش او تا آنجا بود که به طلاب اجازه می داد که در هر وقت از شبانه روز پرسشی دارند، مطرح سازند تا او به خوبی آن را پاسخ گوید. بی اعتنایی به مادیات از دیگر ویژگیهای او بود و به نظم در کارهایش، به ویژه در ساعت شروع و پایان درس بسیار اهمیت می داد و تعطیلی های دروس را موجب ضایع شدن وقت طلاب می دانست. از این رو با وجود بیماری اش تا روزی که جان در بدن داشت به تدریس می پرداخت.

امانت داری، صداقت، خیرخواهی، تعصب دینی، زهد و بی رغبتی به زخارف دنیوی از جلوه های روشن منش ایشان بود. تمام عمر را در خانه ای قدیمی و فاقد هر گونه امکانات رفاهی گذراند. به عبادت و بندگی خداوند و ارادت به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام مخصوصاً حضرت سید الشهداء علیه السلام پایبند بود. زیارت رجبیه حضرت ثامن الحجج علیه السلام را تا حد توان بجای می آورد و همواره پیش از تدریس به زیارت حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام مشرف می شد.

تألیفات

از استاد پایانی تألیفات بسیاری بر جای مانده است که برخی از آنها به شرح زیر است:

۱- تقریرات فقه آیت الله العظمی کوه کمری(بحث بیع)؛

۲ ـ فهرست جامع الشّتات مرحوم میرزای قمی؛

۳ ـ ارشاد الطالب الی حقایق المکاسب(شرح مکاسب)؛

۴ ـ حاشیه کفایه الاصول؛

۵ ـ حاشیه مکاسب؛

۶ ـ رساله فی احکام الاراضی و اقسام ها(در مجموعه مقالات کنگره شیخ انصاری)؛

۷ ـ رساله فی بیع الفضولی(در مجموعه مقالات کنگره محقق اردبیلی)

تقریرات

تقریرات درس ایشان نیز تا به حال در دو کتاب نگاشته شده است:

۱- در کلاس درس مکاسب، نوشته رضا محمودی؛

۲ ـ در محضر شیخ انصاری، نوشته جواد فخار طوسی.

آیت الله پایانی در غیر ایام درسی، به تبلیغ در مناطق مختلف کشور از جمله مناطق مرزی شمال غربی کشور که عقاید مردم در معرض تهدید بود می پرداخت و مردم را با مسائل دینی و سیاسی آشنا می ساخت که این مسافرتها تا پایان عمرش ادامه داشت.

فعالیت های سیاسی

استاد احمد پایانی در سالیان عمر شریف خود از فعالیت های سیاسی باز نماند و همراه با سیل خروشان ملت در براندازی رژیم منحوط پهلوی و کوتاه کردن دست ابرقدرتها و استعمارگران از ایران اسلامی، نقش بسزایی را ایفا کرد. او همواره در سخنرانی ها و راهنمایی های خود مردم را به برپایی نظامی اسلامی، آن هم با رهبری مرجعیت دینی آن زمان، امام خمینی(ره) تشویق می کرد.

از فعالیت های مهم او در عرصه سیاسی، شرکت و عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود؛ به طوری که نام او در زیر بسیاری از اعلامیه های مبارزاتی آن مرکز به چشم می خورد. او پس از انقلاب نیز همواره پشتیبان ولایت فقیه بود و مردم را به اطاعت از فرمانهای امام(ره) و مقام معظم رهبری فرا می خواند.

وفات

سرانجام آیت الله شیخ احمد پایانی پس از عمری تلاش در راه تعالی اسلام، در ۲۶ اسفند ماه ۱۳۷۵ مطابق با ذیقعده ۱۴۱۷ به جوار رحمت حق شتافت. پس از تشییع کم نظیر پیکر پاکش، آیت الله العظمی زنجانی بر پیکرش نماز گزارد و سپس او را در جوار مرقد استادش آیت الله سید محمد محقق داماد، در صحن مطهر حضرت معصومه علیها السلام به خاک سپردند.