عدم تبعیض بین فرزندان در گفتار و سیره پیامبر اکرم (ص)

تبعیض بین فرزندان، رفتاری آسیب زا و چالش برانگیز از سوی والدین در تعامل با فرزندان است و عامل مهمی در ایجاد زخم های عمیق روحی در آن ها می شود. هر چند مقایسه و رقابت، امری است که همیشه بین بچه های یک خانواده وجود دارد اما ممکن است والدین نیز با رفتارهای ناخودآگاه خود، به آن دامن بزنند و عملا فضای ناسالم و تبعیض آمیزی را بر خانواده حاکم کنند.

تبعیض بین فرزندان، طبقه بندی علمی خاصی ندارد و در بسیاری از خانواده ها، بین فرزند کوچک و بزرگ، فرزند پسر و دختر، فرزندی که هوش یا تحصیلات بهتری دارد و فرزندی که در این موارد ضعیف تر است فرق می گذارند.

در جوامع سنتی و جوامع دارای فرهنگ مرد سالارانه، تفاوت گذاشتن و تبعیض بین فرزندان بیشتر دیده می شود. معمولا در این جوامع، مرد نان آور خانواده محسوب می شود و به دنبال این تفکر، وقتی خانواده ای صاحب فرزند پسر می شود، بسیار خوشنود تر است از اینکه دارای فرزند دختر شود.

افزون بر این، مرد از آزادی عمل بیشتری در بسیاری از امور زندگی نظیر برقراری ارتباطات اجتماعی، انتخاب همسر، فعالیت های خارج از خانه برخوردار است.

تبعیض بین فرزندان و توزیع غیرعادلانه محبت بین آن ها، رفتاری ناخودآگاهانه و به شدت مخرب است و باعث می شود فرزند تبعیض دیده، دچار حس حقارت، تنهایی، بی اعتمادی و کمبود محبت شده و بر روند رشد شخصیتی او تاثیر منفی عمیقی می گذارد.

والدین باید بدانند محبت، همچون آب که در رشد و نمو جانداران حیاتی است، در پرورش و رشد عاطفی و هیجانی کودک نیز امری حیاتی و ضروری است و کودک برای رشد خود، باید از محبت سیراب شود؛ اما متاسفانه تبعیض بین فرزندان، این حق حیاتی را از وی سلب نموده و او را تشنه محبت، تحویل جامعه می دهد.

دین انسان ساز اسلام با توجه به اهمیت این موضوع، نسبت به اصل عدالت ورزی و عدم تبعیض بین فرزندان اهتمام خاصی دارد و در سیره پیامبر و معصومان (علیهم السلام)، همواره به رعایت عدالت و عدم تبعیض بین فرزندان تاکید شده است.

در ادامه به چند داستان خواندنی پیرامون ضرورت رعایت عدالت و عدم تبعیض بین فرزندان اشاره می کنیم:

رعایت نوبت و عدم تبعیض بین فرزندان

روزى پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) در حال استراحت بود، فرزندشان (امام) حسن (علیه السلام) از ایشان چیزی خواست تا بنوشد. حضرت برخاست و قدرى شیر دوشید و در کاسه ای ریخت و به دست وى داد. در همین لحظه، (امام) حسین (علیه السلام) از راه رسید و دست دراز کرد تا کاسه شیر را از دست برادرش بگیرد، اما رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) از این کار او ممانعت کرد.

حضرت فاطمه (علیهاالسلام) که این منظره را  دید، خطاب به پدرش عرض کرد: ای رسول خدا! گویا حسن را بیشتر حسین دوست دارى! حضرت پاسخ دادند: نه چنین نیست، علت دفاع من از حسن، حق تقدم اوست؛ زیرا او زودتر آب خواسته بود (و باید نوبت و عدالت مراعات می شد). همانا من و تو و این دو پسر و علی در روز قیامت، در یک مرتبه و مقام هستیم.[۱]

تبعیض بین فرزندان در حضور پیامبر (ص)

روزی مردى عرب، براى انجام دادن کارى، دست دو فرزندش را گرفت و نزد رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. هنگامى که نشسته بود، یکى از فرزندان خود را در آغوش گرفت، به او ابراز محبت نمود و او را بوسید اما به فرزند دیگرش توجهى نکرد.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که این صحنه را مشاهده کرد به او فرمود: چرا با فرزندان خود به طور عادلانه رفتار نمى‌کنى؟! آن مرد عرب، جوابى جز سکوت نداشت. سرش را پایین انداخت و عرق شرم بر پیشانی اش نشست.[۲]

او در آن روز دریافت که حتی کوچکترین تفاوت و غفلت در نگاه کردن و محبت ورزیدن به کودکان، مصداق تبعیض بین فرزندان است. نکته قابل توجه این که سفارش پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به رعایت این نکات ظریف تربیتی، مربوط به چهارده قرن پیش است و آن زمان به اندازه امروز، پیامدهای تربیتی تبعیض بین فرزندان مطرح نبود و بررسی و پژوهشی در این باره انجام نشده بود.

بهشت پاداش عدم تبعیض بین فرزندان

یکی از زنان مدینه در حالی که دو دختر خود را در آغوش گرفته بود به خانه عایشه همسر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رفت. عایشه سه خرما به آن زن داد. زن به هر یک از دختران خود، یک خرما داد و خواست خرمای باقی مانده را بخورد که آن دو دختر، از مادر خواستند تا آن خرما را هم به آن ها بدهد. مادر دلش به رحم آمد و خرمای خودش را هم بین آن دو، مساوی تقسیم کرد.

وقتی عایشه ماجرای آن زن و تقسیم خرما را برای پیامبر تعریف کرد، حضرت فرمود: «إِنَّ اللهَ قَدْ أَوْجَبَ لَهَا الْجَنَّهَ وَ أَعْتَقَهَا بِهَا مِنَ النَّارِ؛ خدا بهشت را بر آن زن واجب کرده و او را به خاطر این (مهربانی و عدالت)، از آتش دوزخ آزاد ساخته است.[۳]

تبعیض بین فرزندان در جنسیت

برخی از پدران و مادران، فرزند پسر را بر فرزند دختر ترجیح می دهند و به قول معروف، پسر دوست هستند. آن ها  باید بدانند که این نگاه و تفکر، نوعی تبعیض بین فرزندان محسوب شده شوند و هیچ تناسبی با آموزه ها و فرهنگ اسلامی ندارد. در روایتی آمده:

مردی خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که به وی خبر دادند همسرش، دختری به دنیا آورده است. او به قدری از شنیدن این خبر، گرفته و ناراحت شد که رنگ چهره اش تغییر کرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: چه شده است؟ مرد گفت: خیر است!

حضرت که آثار ناراحتی را در سیمای او می دید بار دیگر فرمود: بگو چه شده است؟ مرد پاسخ داد: هنگامی که از خانه بیرون می آمدم تا خدمت شما برسم، همسرم درد زایمان داشت. اکنون به من خبر دادند که او وضع حمل نموده و دختری به دنیا آورده است (و من دوست داشتم پسردار می شدم).

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن مرد فرمود: الأرضُ تُقِلُّها وَ السَّماءُ تُظلُّها وَ اللهُ یَرْزُقُهَا وَ هِیَ رَیْحَانَهٌ تَشُمُها؛ زمین بار او را بر می دارد و آسمان بر وی سایه می افکند و خدا روزیش را می دهد. او گلی خوشبوست که تو آن را می بویی (پس دیگر ناراحتی برای چه؟!)[۴]

دختردارها بخوانند!

دین انسان ساز اسلام تا آنجا با فرهنگ تبعیض بین فرزندان و ترجیح فرزند پسر بر فرزند دختر مخالف است که در روایت معروف معراج پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم)، به طور خاص به والدین دختردار تاکید نموده که نباید نگران دختردار شدن باشند و تصریح فرموده که روزی دخترانشان با من است:

شبی که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) به معراج رفت، به درخت آسمانی سدره المنتهی رسید. شاخ و برگ درخت سدره المنتهی بسیار عجیب بود. شاخه های آن هر کدام به سویی آویخته شده بود و از هر شاخه، نعمتی می چکید. از یکی شیر و از دیگری، عسل و از دیگر شاخه ها نیز خوردنی های دیگری بیرون می آمد و به سوی زمین می ریخت.

پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) از خداوند پرسید: این ثمره ها که از شاخه های این درخت بیرون می آیند، به کجا می روند و در کجا قرار می گیرند؟ خداوند به حضرت فرمود:

یا مُحَمَّدُ! هذِهِ أنبتها من هذَا الْمَکانِ الأَرفَع لأَغْدُو مِنْهَا بَناتِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّتِکَ وَ بَنِیهِمْ فَقُلْ لآباء البَناتِ: لا تُضَیْقَنَ صُدُورُکُمْ عَلى فَاقَتِهِنَّ فَإِنِّی کَمَا خَلَقْتُهُنَّ اَرْزُقُهُنَّ؛ اى محمد! من این ها را در این مکان بلند رویانده ام تا دختران و پسران مومنان امت تو را از آن غذا دهم. پس به پدران دختردار بگو به خاطر نیازمندی دخترانشان دلتنگ نشوند؛ زیرا من همان گونه که آنان را آفریده ام، همان گونه نیز روزی شان می دهم.[۵]

تذکر پیامبر نسبت به عدم تبعیض بین فرزندان

نقل شده یکی از مسلمانان به نام بشیر، مالی را به فرزندش نعمان بخشید؛ ولی همسرش عمره گفت: من راضی نمی شوم تا این که پیامبر خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) شاهد این بخشش تو به فرزندمان باشد. بشیر، پیشنهاد همسرش را پذیرفت و خدمت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! من به پسرم چیزی بخشیده ام و مادرش از من خواسته تا شما را شاهد بگیرم.

پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) در پاسخ به او، ضرورت رعایت عدالت و عدم تبعیض بین فرزندان را به او گوشزد نمود و فرمود: آیا به دیگر فرزندانت نیز مثل این مال را بخشیده ای؟ وی پاسخ داد: نه! حضرت فرمود: فَاتَّقُوا اللهَ وَ اعْدِلُوا بَیْنَ اَوْلادِکُمْ؛ از خدا پروا داشته باشید و میان فرزندانتان عدالت بورزید.

بشیر به خانه بازگشت و همسرش را از سخن پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) آگاه کرد و از دادن آن مال به پسرش پشیمان شد.[۶]

پدران و مادران باید توجه داشته باشند که کودکان نسبت به هر گونه تبعیض بین فرزندان از طرف والدین بسیار حساس اند و هر گونه تبعیض بین فرزندان (چه از نظر عاطفی و چه از نظر مالی) تاثیر بسیار منفی روی شخصیت آنان خواهد داشت.

عدم تبعیض بین فرزندان حتی در بوسه

مردی برای کاری به همراه دو کودک خردسال خود، نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) آمده بود. در حضور حضرت، یکی را بوسید و دیگری را نبوسید. وقتی رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) رفتار تبعیض آمیز او نسبت به فرزندانش را دید، او را سرزنش نمود و فرمود: فهلا واسَیْتَ بَیْنَهُما؛ چرا عدالت را بین این دو رعایت نکردی؟[۷]

عدالت و عدم تبعیض بین فرزندان

روزی امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) در دوران کودکی خود، در حضور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مشغول بازی و کشتی گرفتن بودند. در همین زمان، پیامبر، امام حسن (ع) را به فعالیت بیشتر و پیروزی تشویق می کردند.

حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) که این ماجرا را مشاهده کردند، (بر اساس روحیه عدالت ورزی خود نسبت به فرزندانش) به پدر خود عرض کردند: پدر جان! فرزند بزرگ را تشویق می‌کنی تا بر فرزند کوچک پیروز شود؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: تو اطلاع نداری که در همین موقع برادرم، جبرئیل، در حال تشویق حسین (ع) است تا بر برادرش پیروز شود. به همین دلیل، من هم حسن (ع) را تشویق می‌کنم تا بر برادرش پیروز شود.[۸]

این ماجرا و نمونه های بسیار دیگر، نشان می دهد که آن حضرت حتی در خانه به اصل دادورزی و عدم تبعیض بین فرزندان، اهتمام ویژه ای داشتند.

موارد استثناء در تفاوت و تبعیض بین فرزندان

۱-یکی از اصحاب امام موسی کاظم (علیه السلام) از حضرت پرسید: مردى داراى پسرانى است که از یک مادر نیستند، آیا می تواند (در مواردی به علل منطقی) بعضى را بر بعضى ترجیح دهد؟ فرمود: اشکالى ندارد، پدرم مرا بر عبد اللَّه (افطح)[۹]ترجیح مى‏داد.[۱۰]

۲-یکی از اصحاب امام رضا (علیه السلام) از آن حضرت پرسید: مردى بعضى از فرزندانش را بر بعضى دیگر برترى می دهد و یا یکى را از دیگرى بیشتر دوست مى دارد.

حضرت در پاسخ فرمود: آرى، حضرت صادق (علیه السلام) نیز این طور رفتار می کرد و به فرزندش محمد، علاقه بیشترى نشان می داد و حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) نیز به احمد علاقه داشت و او را بر دیگر فرزندانش فضیلت می داد. آن مرد پرسید: اگر کسى دخترش را بیشتر از پسرش دوست داشته باشد چطور؟ حضرت فرمود: دختر و پسر با هم مساوى هستند.[۱۱]

از این روایات فهمیده می شود: اولا تفاوت میان فرزندان به جهت ویژگی ها و فضیلت های اخلاقی و معنوی اشکال ندارد و ثانیا دختر یا پسر بودن فرزند، مزیت و ملاک برتری به حساب نمی آید.

پسر یا دختر فرقی ندارد

خاطره فاطمه حسنی سعدی همسر شهید سردار حمید ایرانمنش:

وقتی شنید فرزندی در راه دارد، خیلی خوشحال شد. با خنده گفت: فاطمه! خدا کند پسر باشد. گفتم: انشاء الله؛ اما دل توی دلم نبود. چند روز بعد، عازم ماموریت شد و چند ماهی به خانه نیامد.

در دلم، آشوبی برپا بود. می ترسیدم فرزندم دختر باشد و حمید از خانه و زندگی دل بکند! می ترسیدم مبادا با به دنیا آمدن این بچه، ما از یکدیگر دور شویم و او دیگر، آن مهر و محبت سابق را نداشته باشد. دلداری های مادرم هم اثری نداشت.

کابوس های شبانه من، آن روزها، فرزند دختر بود و بالاخره از آنچه می ترسیدم، به سرم آمد. فرزندم، دختر بود! اما رفتار حمید مرا شگفت زده کرد. او از خوشحالی بالا و پایین می پرید! آن‌ قدر به من محبت کرد که یک روز بی اختیار گریه ام گرفت. نگرانی این نه ماه را برایش تعریف کردم.

کمی دلخور شد و گفت: من اگر گفتم پسر، برای این نبود که دختر دوست ندارم. فقط برای این‌که وقتی من نیستم، توی خانه مرد باشد وگرنه دختر و پسر ندارد. خدا را شکر که سالم است.

از آن روز، مهر حمید در دلم صد برابر شد. هر چه از مهربانی اش بگویم، کم گفته ام. حمید آیینه اخلاص، وفا و صمیمیت بود و من عاشقانه او را ستایش می کردم.[۱۲]

استاد شهید مرتضی مطهری درباره آثار منفی تبعیض بین فرزندان چنین می گوید: تبعیض بین فرزندان، بذر اختلاف کاشتن است؛ بذر حسادت کاشتن و بذر انتقام کاشتن است. تبعیض بین فرزندان، سبب می شود هم روح آن بچه محروم، فشرده و آزرده و ناراحت بشود و هم آن بچه عزیز کرده، متکی به غیر، ضعیف النفس، زودرنج، لوس و ننر بار بیاید.[۱۳]

در حدیث گهرباری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پیرامون ضرورت رعایت عدالت در هدیه دادن به کودکان و عدم تبعیض بین فرزندان آمده است:

اِعدِلوُا بَینَ اَولادِکُم فی النَّحلِ کما تُحِبُّونَ اَن یَعدِلوُا بَینَکُم فیِ البِّر وَ اللُّطف؛[۱۴] بین فرزندان خود در دادن هدیه به عدالت رفتار کنید؛ همان گونه که دوست دارید آنان نیز در نیکی و لطف و محبت به شما، به عدالت رفتار کنند.

نتیجه گیری

تبعیض بین فرزندان، آثار مخرب فراوان و عمیقی بر روح و روان کودک گذاشته و به رابطه والدین با فرزند، آسیب جدی وارد می کند. احساس حقارت، تنهایی، بی اعتمادی و کمبود محبت، از شایع ترین آثار منفی عدم رعایت عدالت و تبعیض بین فرزندان است.

به همین جهت در آموزه های اسلامی، نسبت به اصل دادورزی بین فرزندان، تاکید زیادی شده و همان طور که در داستان های فوق خواندیم، پیامبر و معصومان (علیهم السلام) نیز در زندگی خانوادگی خود، ضمن توجه کامل به این اصل مهم تربیتی، از تبعیض بین فرزندان به شدت دوری می کردند.

گردآوری و بازنویسی: حسین فاضلی

پی نوشت ها

[۱] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳ ص۲۸۳

[۲] . علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۲۰

[۳] . متقی هندی، کنز العمال ، ج ۱۵، ص ۴۵۵؛ حکمت نامه پیامبر، ج ۷، ص ۲۹۸ (با عبارتی دیگر).

[۴] . شیخ کلینی، کافی، ج ۱۱ ص ۳۳۶

[۵] . شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج ۲ ص۴

[۶] . محمدی ری شهری، حکمت نامه پیامبر، ج۷ ص۳۰۸

[۷] . محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۵ ص۱۷۲

[۸] . شیخ مفید، الارشاد، ج۲ ص۱۲۸

[۹] . عبدالله افطح دومین پسر امام صادق (علیه السلام) پس از شهادت ایشان، ادعای امامت کرد و پیروان او به فطحیه معروف شدند.

[۱۰] . حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۲۱، ص ۴۸۷

[۱۱] . همان، ص۴۸۶

[۱۲] . سرهنگی، همسفر شقایق، ص۲۱۹

[۱۳] . استاد شهید مطهری، بیست گفتار، صفحه ۷۶

[۱۴] . نهج الفصاحه، ص۲۲۰

منابع

• شیخ کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ قم؛ دار الحدیث؛ چاپ اول؛ ۱۴۲۹ ق
• شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه؛ عیون اخبار الرضا (علیه السلام)؛ تهران؛ نشر جهان؛ چاپ اول؛ ۱۳۷۸ ش
• علامه مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ بیروت؛ دار احیاء التراث العربی؛ چاپ دوم؛ ۱۴۰۳ ق
• طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق؛ قم؛ الشریف الرضی؛ چاپ چهارم؛ ۱۳۷۰ ش
• محدث نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسائل؛ قم؛ موسسه آل البیت(ع)؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۸ ق
• شیخ مفید، محمد بن محمد؛ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد؛ قم؛ موسسه آل البیت (ع)؛ چاپ اول؛ ۱۴۱۳ ق
• متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام؛ کنز العمال؛ قم؛ موسسه فرهنگی دارالحدیث؛ چاپ اول؛ ۱۳۷۴ ش
• حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه؛ قم؛ موسسه آل البیت (ع)؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۹ ق
• محمدی ری شهری، محمد؛ حکمت نامه پیامبر اعظم (ص)؛ قم؛ انتشارات دارالحدیث؛ چاپ اول؛ ۱۳۸۷ ش
• پاینده، ابوالقاسم؛ نهج الفصاحه؛ تهران؛ انتشارات دنیای دانش؛ چاپ چهارم؛ ۱۳۸۲ ش
• شهید مطهری، مرتضی؛ بیست گفتار؛ انتشارات صدرا؛ چاپ چهل و سوم؛ ۱۳۹۵ ش
• سرهنگی، مرتضی؛ همسفر شقایق(خاطرات همسران فرماندهان شهید استان کرمان)؛ بی جا؛ انتشارات ثارالله؛ بی تا