پدرتان را به نام صدا نزنید

هم پدر و مادر و هم فرزندان، هر یک حقوق متقابلی بر هم دارند که ادب و اخلاق حکم می کند تا هر دو، نسبت به رعایت آن اهتمام داشته باشند…

در گفتاری نیکو از امام هفتم حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) به چند حق پدر بر فرزند اشاره شده است که متاسفانه خیلی از فرزندان بدان بی توجه و یا کم توجه اند.

گرچه عواطف انسانی و مساله حق شناسی به تنهایی برای رعایت احترام در برابر والدین کافی است، ولی از آنجا که اسلام حتی در مسائلی که عقل در آن استقلال کامل دارد، و هم عاطفه آن را به وضوح در می آید، سکوت روا نمی دارد بلکه به عنوان تاکید در این گونه موارد هم دستورات لازم را صادر می کند. در مورد احترام والدین آنقدر تاکید کرده است که در کمتر مساله دیده می شود.

به عنوان نمونه به چند قسمت اشاره می کنیم:

الف) در چهار سوره از قرآن مجید نیکی به والدین بلافاصله بعد از مساله توحید قرار گرفته است، این هم ردیف بودن دو مساله بیانگر این است که اسلام تا چه حد برای والدین احترام قائل است.

در سوره بقره آیه ۸۳ می‌خوانیم. (لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا)

در سوره نسا آیه ۳۶ می‌خوانیم. (و عبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا و باالولدین احسانا)

در سوره انعام آیه ۱۵۱ می‌خوانیم. (الا تشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا)

در سوره اسراء آیه ۲۳ می‌خوانیم. (و قضی ربک ان لا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا)

ب) اهمیت این موضوع تا آن پایه است که هم قرآن و هم روایات صریحا توصیه می کنند که حتی به والدین اگر چه کافر باشند رعایت احترامشان لازم است. (سوره لقمان آیه ۱۵)

ج)شکرگذاری در برابر والدین در قرآن مجید در برابر در ردیف شکرگذاری بر نعمت های خدا قرار داده است، این دلیل بر عمق و وسعت حقوق والدین است. (سوره لقمان آیه ۱۴)

در قرآن حتی کمتر بی احترامی را بر والدین که (اف) است، اجازه نداده است. (احقاف آیه ۱۷)

اگر والدین با فرزند تندی کردند، فرزندان حق کوچکترین توهین را ندارد.

آیه ۲۳ سوره اسراء:

«وَ قَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَ لاَ تَنْهَرْهُمَا وَ قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا».

«پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو یا هر دو در نزد تو به پیری رسیدند، به آنان «اف» مگو و آنان را از خود مران و با آنان سنجیده و بزرگوارانه سخن بگو».

مردی از پدرش نزد پیامبر شکایت کرد و حضرت پدر را خواست. پدر پیر گفت: روزی که من قوی و غنی بودم به فرزندم کمک می کردم، اما امروز که او صاحب ثروت شده به من کمک نمی کند. رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) گریست و به آن فرزند فرمود: «انت و مالک لابیک»؛ تو و دارایی ات از آن پدرت هستید.

پیام های آیه

خدمت و احسان به پدر و مادر، از اوصاف موحدان واقعی است: (أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا)

احسان به والدین، افزون بر آن که یک وظیفه انسانی است، واجب شرعی است: (َقضَی رَبُّکَ … وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا)

در احسان به والدین، مسلمان بودن آن ها شرط نیست: (بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا)

سعی کنیم نیکی به پدر و مادر را بی واسظه و به دست خود انجام دهیم: (بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا)

پدر و مادر سالمند را به آسایشگاه نبریم، بلکه نزد خود نگهداریم: (یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ)

هم احسان در عمل لازم است، هم سخن زیبا در گفتار: (َبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا … قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا)

در احسان به والدین و قول کریمانه، شرط مقابله نیامده است؛ یعنی اگر آنان هم با تو کریمانه برخورد نکردند، تو کریمانه سخن بگو: (و قُل لَّهُمَا قَوْلًا کَرِیمًا)

آیه ۲۴ سوره اسراء:

«وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا».

«و از روی مهربانی و لطف، بال تواضع خویش را برای آنان فرود آور و بگو، پروردگارا! بر آن دو رحمت آور، همان گونه که مرا در کودکی تربیت کردند».

پیام های آیه

– فرزند در هر موقعیتی که هست باید متواضع باشد و کمالات خود را به رخ والدین نکشد: (و اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ)

– تواضع در برابر والدین باید از روی مهر و محبت باشد، نه تظاهر و ریا: (وَ اخْفِضْ لَهُمَا …من الرَّحْمَهِ)

– در دوران حیات و پس ازمرگ والدین، باید برای آنان از خدا طلب رحمت کرد: (وَ قُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا)

– رحمت الهی، جبران زحمات تربیتی والدین است. (رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی) (گویا ادای حق آنان، از عهده فرزند خارج است و تنها رحمت خداوند می تواند زحمات آنان را جبران کند)

– رنج ها و سختی های دوران کودکی و خردسالی را که والدین تحمل کرده اند از یاد نبریم: (کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیرًا)

حق پدر بر فرزند

رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) در پاسخ به سوال از حق پدر بر فرزندش فرمود: او را به اسم صدا نزند، پیش از او راه نرود، پیش از او ننشیند و برایش دشنام نخرد (کافی ۲\۱۵۹\۵).

فرزند و دارایی او از آن پدر اوست:

رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم): به مردی که از پدر خود نزد آن حضرت به شکایت آمده بود فرمود: تو و دارایی ات از آن پدرت هستید (کنزالعمال ۴۵۹۳۲).

رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) مردی به ایشان عرض کرد: من برای خود مال و عیالی دارم و پدرم نیز برای خودش مال و عیالی دارد و حالا می‌خواهد اموال من را بگیرد، فرمود: هم خودت و هم اموالت از آن پدرت هستید (کنزالعمال ۴۵۹۴۱).

نیکی به پدر و مادر هرچند بد باشند:

امام باقر (علیه السلام) فرموده است: سه چیز است که خداوند عز و جل در باره هیچ یک از آنها اجازه مخالفت نداده است. برگرداندن امانت به صاحبش نیک باشد یا بد، وفای به عهد نیک یا بد، و نیکی به اطاعت از پدر و مادر، نیک باشد یا بد (بحارالانوار ۷۴\۵۶\۱۵).

امام رضا (علیه السلام) فرموده است: نیکی به اطاعت از پدر و مادر واجب است اگر چه مشرک باشد. ولی در معصیت خالق، از آنان نباید اطاعت کرد (بحارالانوار ۷۴\۷۲\۵۵).

امام صادق (علیه السلام) به مردی که پدرش از مخالفان (شیعه) بود فرمود: با آنان خوشرفتاری کن همان گونه که با مسلمانان دوستار ما خوشرفتاری می‌کنی (بحارالانوار ۷۴\۵۶\۱۴).

بالاترین حقی که والدین بر فرزند خود دارد، حق اطاعت است:

امیرالمومنین (علیه السلام) فرمود: حق پدر بر فرزند این است که در هرچیزی جز در معصیت خداوند، او را اطاعت کند (نهج البلاغه؛ حکمت ۳۹۹۰ ترجمه محمد بهشتی).

این حکم اختصاص به شریعت آسمانی، یعنی اسلامی ندارد، بلکه در تمام شرایع آسمانی به آن تاکید شده است. قرآن مجید احسان به والدین را جزء پیمان های وظایف بنی اسرائیل شمرده است: (یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی کنید (بقره ۸۳).

یعنی منظور این است که در تمام شرایع آسمانی نیکی به پدر و مادر را جزء واجبات یعنی همردیف اطاعت از خود گفته است خداوند بخشنده مهربان و پیامبر خاتم (صلی الله و علیه و آله و سلم).

و در حدیث دیگری فرموده است: هر کس زیارت کند قبر پدر و مادرش را در روز جمعه یا در شب آن، یا قبر یکی از پدر و مادر را، برایش حج نیکویی نوشته می شود (مقام پدر و مادر ص ۷۲).

محبوب ترین کارها نزد خداوند

به نقل از ابن مسعود: پیامبر خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) در پاسخ به سوال (من) از محبوبترین کارها نزد خداوند متعال فرمود: نماز به وقت، عرض کردم: سپس چه؟ فرمود: نیکی به پدر و مادر (الترغیب و الترهیب ۳\۳۱۴\۱).

پیامبر خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) به مردی که نزد ایشان آمد و عرض کرد: آمده ام تا با شما بر حجرت دست بیعت دهم، اما وقتی می آمدم پدر و مادرم گریه می کردند، فرمود: نزد آنان برگرد و آنها را خوشحال و خندان ساز همان گونه که (با آمدنت) گریانشان کردی (الترغیب و التهذیب ۳\۳۱۵\۵).

امام رضا (علیه السلام) فرموده اند: خداوند عز وجل… سپاسگزاری از خود و پدر و مادر را فرمان داده است، پس هر کس که از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، از خداوند متعال سپاسگزاری نکرده است.

رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) در پاسخ به سوال از حق پدر بر فرزندش فرمود: او را به اسم صدا نزند، پیش از او راه نرود، پیش از او ننشیند و برایش دشنام نخرد.

احسان به والدین در روایات

– پاداش نگاه به والدین از روی محبت، حج مقبول است؛ رضایت آن دو؛ رضای الاهی و خشم آنان خشم خداست؛ احسان به پدر و مادر عمر را طولانی می کند و سبب می شود که فرزندان نیز به ما احسان کنند.

در احادیث آمده است: هرگز به آنان «اف» نگو، خیره نگاه مکن، دست به روی آنان بلند مکن، جلوتر از آنان راه مرو، آنان را به نام صدا نزن، کاری مکن که مردم به آنان دشنام دهند، پیش از آنان منشین و پیش از آن که از تو چیزی بخواهند به آنان کمک کن. [تفسیر نور الثقلین]

– مردی مادرش را به دوش گرفته، دور خانه خدا طواف می داد، پیامبر را در همان حال دید، پرسید: آیا حق مادرم را ادا کردم؟ فرمود: حتی حق یکی از رنج های دوران بارداری و زایمان او را ادا نکرده ای. [تفسیر نمونه]

– از پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله و سلم) سوال شد: آیا پس از مرگ هم راهی برای احسان به والدین هست؟ فرمود: آری، با نماز خواندن برای آنان، استغفار برایشان، وفا به تعهداتشان، پرداخت بدهی هایشان و احترام به دوستانشان. [تفسیر مجمع البیان]

– مردی از پدرش نزد پیامبر (صلی الله و علیه و آله و سلم) شکایت کرد و حضرت پدر را خواست. پدر پیر گفت: روزی که من قوی و غنی بودم به فرزندم کمک می‌کردم، اما امروز که او صاحب ثروت شده به من کمک نمی کند. رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) گریست و به آن فرزند فرمود: «انت و مالک لابیک؛ تو و دارایی ات از آن پدرت هستید. [تفسیر فرقان]

– در حدیث آمده است: حتی اگر والدین به فرزند خود تندی کردند، فرزند بگوید: خدا شما را ببخشد. این همان «قول کریم» است. [کافی، جلد ۲، صفحه ۱۵۷]

– وقتی قرآن از رنجاندن سائل بیگانه نهی می کند: «امّا السائل فلا تنهر»[سوره ضحی، آیه ۱۰]، تکلیف پدر و مادر روشن است: «فلا تنهرهما».

منبع: بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان؛ فرآوری: زهرا اجلال