نقش الگوهای رفتاری در سبک زندگی اسلامی

یکی از روش‌های تربیتی، روش ارایه الگو است. در این روش انسان‌های پاک، موفق و کامل به عنوان نمونه معرفی میشوند و دیگران می‌توانند از رفتار آنها سرمشق گرفته و مثل آنها شوند.

در روان شناسی به این مسأله توجه شده که انسان احتیاج به الگوی رفتار و نمونه عمل دارد. این مطلب به تجربه نیز ثابت شده است و می‌بینیم که هر انسانی به دنبال الگو می‌گردد و در پی شخصیت ممتازی است که به او دل بندد و ارادت بورزد. وجود الگوهای رفتار و شخصیت‌های نمونه و مربی، نقش بسیار مهمی در سازندگی انسان‌ها دارد. انسان به طور فطری، نیازمند راهنماست.

هدف اساسی و نهایی تمام پیامبران، تربیت صحیح انسان‌ها برای تکامل و سعادت ابدی است. در این مسیر یکی از روش‌های اساسی و راه‌کارهای عملی، پرورش و تربیت از طریق الگوهاست. با مراجعه به قرآن کریم و روایات وارده از ائمه‌ هدی علیهم السلام مشاهده می‌شود که به تربیت انسان از این طریق بسیار تأکید شده است.

خداوند متعال نسبت به نقش الگو در پرورش انسان‌ها تأکید ویژه‌ای دارد و در قرآن کریم در موارد متعدد، پیامبران، انسان‌های صالح و امت‌ها را به عنوان اسوه و نمونه معرفی کرده است، چنانچه درباره‌ پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید:

لَّقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَ‌سُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْ‌جُو اللَّـهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ‌ وَذَکَرَ‌ اللَّـهَ کَثِیرً‌ا؛

براى شما در (سیره‌) رسول خدا سرمشقى نیکوست، (البتّه) براى کسانى که به خدا و روز قیامت امید دارند و خدا را بسیار یاد مى‌کنند. (۱)

اهل‌ بیت علیهم السلام به تصریح قرآن کریم دارای مقام عصمت بوده و از هرگونه آلودگی پاک و پیراسته می باشند:

إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا؛

خداوند فقط می‌خواهد پلیدی و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملا شما را پاک سازد. (۲)

منظور از تأسی و الگو قرار دادن، حالتی است که انسان، از هر جهت به مقتدایش اقتدای تام و تمام کند. ائمه هدی علیهم السلام تمام شرایط الگو بودن و مقتدا بودن را دارا می‌باشند و عقل حکم می‌کند انسان دنباله رو کسانی باشد که به گواهی تاریخ و اعتراف دوست و دشمن گوی سبقت را در میدان کمالات و فضایل و خوبی از همه ربوده‌اند و همه‌ خوبان، پاکان و صاحبان کمال، ریزه خوار سفره خصال نیکوی آنها می‌باشند. راهبرانی که با علم خداداد و لدنی کاملا با پیچ و خم راه سعادت آشنایند و خود این راه را تا آخر پیموده اند و با علم و قدرت الهی، توانایی دستگیری و راهنمایی رهروان این راه را دارند.

در الگوگیری، حضور یا عدم حضور افراد چندان مهم نیست؛ بلکه چه بسا کسانی که در گذشته‌ای دور زندگی می‌کردند، بهتر از بسیاری از مصاحبان بتوانند الگو واقع شوند. گذشت زمان هم چیزی را عوض نمی‌کند؛ زیرا محور اصلی در الگوگیری، اصول کلی تربیتی و ارزش‌های اخلاقی است که با مرور زمان، پوسیده و کهنه نمی‌شود. چنانچه مقام معظم رهبری در این باره می‌فرمایند:

من معتقدم که براى جوان مسلمان، به خصوص مسلمانى که با زندگى ائمّه اطهار علیهم السلام و خاندان پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و مسلمانان صدر اسلام آشنایى داشته باشد، پیدا کردن الگو مشکل نیست و الگو هم کم نیست. البته در زمان خودمان هم الگو داریم. امام راحل الگوست. این جوانان بسیجى ما الگو هستند؛ هم کسانى که شهید شدند و هم کسانى که امروز زنده‌اند. البته طبیعت انسان این‌ گونه است که درباره‌ کسانى که رفته‌اند و شهید شده‌اند، راحت‌تر حرف می‌زند. ببینید چه الگوهایى مى‌شود پیدا کرد. (۳)

امروزه سردمداران نظام های استکباری جهت دست یافتن به اهداف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی استعماری خود از طریق به کارگرفتن تمام امکانات تبلیغی به معرفی الگوهای دروغینی می‌پردازند که جز به فساد و تباهی کشاندن نیروهای خلاق سایر جوامع و یا حداقل سرگرم ساختن قشرهای تأثیرگذار این جوامع به کارهای غیر مفید و غیرلازم نتیجه‌ای در پی ندارند. آنان اغلب از این راه به همواره ساختن زمینه اجرای نقشه‌های شوم خود می‌پردازند تا از طریق مشغول ساختن قشرهای سرنوشت ساز سایر جوامع، خود در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی زمام امور آنان را در دست بگیرند.

حاکمان نظام‌های سرمایه‌داری در راستای تکمیل نیت پلید خویش، به موازات معرفی الگوهای دروغین و تبلیغ و ترویج آنها، شخصیت‌های برجسته سایر جوامع را که بهترین مصداق الگوهای برتر هستند، از طرق مخلتف از دیدرس افراد جامعه خارج می‌سازند.

این کار را گاهی از طریق تخریب ارزش‌های بومی و اعتقادات پذیرفته شده مردم جامعه یا ترور شخصیت افراد برجسته و الگو انجام می‌دهند. در نتیجه، اندک اندک اقشار مختلف، به ویژه قشر جوان جوامع تحت تأثیر تبلیغات استعمارگران به این الگوهای دروغین گرایش پیدا کرده و به تدریج از اصول و ارزش‌های فکری و فرهنگی خود فاصله می‌گیرند و پس از اندک زمانی تمام دستاوردهای فرهنگی و فکری این گونه جوامع در مقابل فرهنگ مهاجم استکبار جهانی رنگ می‌بازد و زمینه‌ استیلای همه جانبه‌ استکبار جهانی تحقق پیدا می‌کند.

امروز هوشیاری در برابر توطئه‌های شوم دشمنان از یک سو و معرفی اسوه‌های حقیقی که ائمه هدی علیهم السلام والاترین مصادیق آن هستند از سوی دیگر، وظیفه‌ای است که بر عهده هر انسان مومن و متعهد است. اهمیت این موضوع آن‌جایی خودنمایی می‌کند که عدم وجود مصداق‌ها و الگوهای روشن و مناسب در سبک زندگی، می‌تواند ورود سبک زندگی بیگانه و در نتیجه تغییر سبک زندگی انسان را در پی داشته باشد. یعنی وقتی شخصی نمی‌تواند نیازهایش را در چارچوب سبک زندگی اسلامی برطرف سازد، به سوی سبک زندگی غربی سوق پیدا می‌کند.

هر جامعه‌ای باید برای حفظ هویت بومی و فرهنگ اصیل خود، شیوه و سلوک متناسب با اعتقادات مردمی و باورهای دینی را ترویج نماید و روش زندگی بومی و سبک حیات خاص خود را در بین مردم درونی سازد تا از تهاجم فرهنگ و ارزش‌های بیگانه جلوگیری نماید.

اقتدا و تاسی به الگوهای رفتاری امری است که در نهاد انسانها به طور غریزی و فطری وجود دارد و هر فرد و جامعه‌ای نیز در پی آن است که با یافتن الگوهایی بتواند با سرمشق قرار دادن آنها راه سعادت و کمال را بپیماید.

هر چند همگی تلاش می‌کنند که در این راه بهترین گزینه را انتخاب نمایند؛ ولی گاه به علت نا آشنایی با معیارهای درست و مناسب در این انتخاب سرنوشت ساز به خطا می‌روند. از این رو هر جامعه‌ای می‌کوشد تا برای قشرهای مختلف خود الگوهای مناسب بپرورد و آینده خود را زنده کند. بسیاری از جوامع به علت نفوذ الگوهای نا مناسب به فساد و تباهی کشیده شده‌اند. جامعه اسلامی ما نیز از این خطر بزرگ ایمن نمانده هر روز شاهد هجوم بی امان الگوها، مدها و هزاران ویروس فرهنگی دیگر است.(۴)

ائمه هدی علیهم السلام نه تنها الگو و نمونه یک انسان کاملند که هر یک از آن بزرگواران بسته به شرایط زمان و مکان، الگویی از صفات بارز انسانی‌اند، در مکتب اهل بیت علیهم السلام انتخاب الگوی صحیح مترادف با آموختن دانش است. چنانچه مولای متقیان علی علیه السلام می‌فرمایند:

کسی که عبرت می‌آموزد، آگاهی می‌یابد و آن که آگاهی یابد می‌فهمد و آن که بفهمد دانش آموخته است. (۵)

آن حضرت در کلامی دیگر الگوها را بسیار و الگوپذیران را اندک می‌شمارند و اشاره می‌کنند که :

مؤمن با چشم عبرت و الگوگیری به دنیا می‌نگرد. (۶)

در عبارتی دیگر آن امام همام اهمیت اتخاذ الگوی مناسبت در زندگی را چنین بیان می‌نمایند:

خوشا به حال آن کس که خود را کوچک می‌شمارد، کسب و کار او پاکیزه است و جانش پاک، اخلاقش نیکوست و مازاد مصرف زندگی را در راه خدا بخشش می‌کند. زبان را از زیاده گویی باز می‌دارد و آزار او به مردم نمی‌رسد. (۷)

امروزه برای انسان‌هایی که ایمان در زندگی آنها نقش دارد، معارف ناب اهل بیت علیهم السلام الگوهایی کامل از بصیرت، واقع‌نگری، خودشناسی، خودسازی، روابط فردی و اجتماعی، محبت، صفا و صمیمیت، دانش، ادب، اندیشه، سعه صدر، گشاده‌رویی، اعتدال، پشتکار، تلاش، پاکدامنی و هزاران صفات الهی دیگر ارائه می‌دهد؛ الگوهایی که تا ابد ماندگار خواهد بود و چراغی است فرا روی آنها که طالب حقیقت و کمال‌ هستند.

الگوهایی که در هر زمان و در هر مکان قابل ارائه‌اند. پس بر ماست که طبق سفارش قرآن کریم الگوهای واقعی را شناسایی کرده به آنها تأسی نماییم و از هر گونه هتک و تعرض به آنها پاسداری کنیم تا جامعه‌ای ایده آل و آرمانی داشته باشیم.

پی‌نوشت‌ها

۱- احزاب/۲۱٫

۲- احزاب/۳۳٫

۳- بیانات امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، ۷۷/۲/۷٫

۴- سید حسین اسحاقی، جام عبرت، ص۱۹۴٫

۵- نهج البلاغه، حکمت ۲۰۸٫

۶- همان، حکمت ۳۶۷٫

۷- همان، حکمت ۱۲۳٫

 منبع: پایگاه الگوها؛ نویسنده: سید امیرحسین کامرانی راد