میثم تمار

ایرانیان پیش از ظهور اسلام با سرزمین عربستان هم مرز بودند ولی ساکنان عربستان بعلت نداشتن ساختار حکومتی فراگیر و وجود زندگی قبیله ای، با ساسانیان ارتباط نداشتند، مهم ترین مظهر رابطه سیاسی ایران با اعراب از طریق حیره بود که دست نشانده ساسانیان و به عنوان یک نیروی باز دارنده در برابر تهاجمات رومیان، تاخت و تازهای قبایل اعراب بدوی و نگهبانی از راههای ارتباطی عمل می کردند. گرچه، توسط خسرو پرویز از میان رفته بود، ولی اولین بار ایرانیان در این منطقه با نیروی نظامی مسلمانان آشنا شدند و حیره از طریق صلح و پرداخت جزیه به تصرف مسلمانان درآمد. ایرانیان در زمان حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)از طریق یمن با مسلمانان آشنا شده بودند. در سال ۵۷۰ م حمیریان یمن ـ که از مظالم والیان حبشی در رنج بودند ـ سیف بن یزن را با وساطت نعمان بن منذر حاکم حیره به دربار خسرو انوشیروان فرستادند و از وی در برابر هجوم حبشیان کمک خواستند. خسرو انوشیروان سپاهی از زندانیان به فرماندهی وَهْرِز از دلیران سالخورده ایران به یمن گسیل داشت تا حبشیان را از آنجا براند.[۱] وَهْرِز پس از گذشتن از خلیج فارس و پیاده شدن در ساحل عدن، در جنگی فرمانده حبشیان را به قتل رساند و صنعا را به تصرف خود درآورد[۲]، و پس از مدتی خود به فرماندهی رسید. از آن تاریخ تا ظهور اسلام شش یا هشت تن از فرمانروایان ایرانی بر یمن حکمرانی کردند که اول آنان وَهْرِز و آخر آنان باذان بود که دعوت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)را پذیرفت و به اسلام گروید.

ایرانیانی که در یمن بودند به بنوالاحرار (فرزند آزادگان) و به اختصار به ابناء معروف شدند و نسبت ابناوی بر آنان نهاده شد. آنان از زمانی که از بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)آگاه شدند به اسلام روی آوردند و در توسعه و گسترش فرهنگ اسلامی و در فرونشاندن فتنه اسود عنسی یکی از پیامبران دروغین جان فشانی کردند.

گروهی از ایرانیان در زمان پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)از طریق بحرین با اسلام آشنا شده بودند به اسلام گرویدند و هم وطنان خود (ایرانیان) را با اسلام آشنا کردند.

حضور برخی از ایرانیان چون سلمان فارسی در مدینه در زمان حیات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)زمینه را برای آشنایی بیشتر آنان با اسلام فراهم نمود و تعداد زیادی از ایرانیان پس از آغاز اولین درگیری با مسلمانان عرب در سواحل بحرین و حیره اسلام اختیار کرده و به مدینه آمدند و با روح اسلام و فرهنگ اسلامی از نزدیک آشنا شدند و به عنوان مبلغ دین اسلام در سرزمین خود به تبلیغ پرداختند و با شدت درگیری بین مسلمانان عرب و ایرانیان تعداد کثیری از ایرانیان به عنوان اسیر به مدینه، کوفه یا بصره برده شدند و آنها را به عنوان موالی گرفتند که منشأ خدمات گرانبهایی به اسلام و تمدن اسلامی گردیدند.

میثم تمار، گنجینه اسرار

میثم تمار فرزند یحیی از سرزمین نهروان می باشد[۳]، نهروان منطقه ای در عراق، بین واسط و بغداد واقع شده و جزئی از عراق می باشد که در زمانی بخشی از ایران بود و در اولین حملات مسلمین به ایران به تصرف سپاه عرب مسلمان درآمد.

گروهی میثم را اهل آذربایجان می دانند که به نواحی عراق آمد و در نهروان ساکن شد.[۴] و برخی میثم را از کردان ایرانی به شمار آوردند. نهروان و آبادی های آن بلوک، قبل از قباد شهریار ایران، مسکن طوایف بود و در زمان قباد شهریار، عده ای از بزرگان و رجال ادب و اهل شرف فارس و خراسان، به عراق منتقل شده و در اطراف دجله مسکن گرفتند، عده دیگری که از نظر نسب بدان پایه نبودند به فرمان شاه به آبادی های نهروان انتقال یافتند. خانواده میثم نیز از آن جمله بود.

به گفته میثم، پدرش از آبادی نهروان بود و در میان اعراب به عنوان یک نفر عجم شناخته می شده است، بطور مسلم ایرانی و به احتمال قوی از نژاد کرد و به احتمال ضعیف از اهالی فارس و خراسان می باشد.[۵] شواهد دیگری نیز بر ایرانی بودن میثم وجود دارد. از جمله:

۱. هنگامی که حضرت علی(علیه السلام) در اولین ملاقات با میثم بطور صریح به او فرمود: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)به من خبر داده است که مادرت تو را به عجم میثم نام نهاده است.

۲. نام پدر میثم یحیی است که این اسم در میان اعراب جاهلیت مرسوم نبوده، بلکه نام یحیی بعد از شیوع اسلام و قرآن، آن هم به ندرت در میان اعراب یافت شد.

۳. هنگامی که در حضور ابن زیاد از میثم سخن به میان آمد، ابن زیاد گفت: آیا این عجم شایسته حکومت است و نیز ابن زیاد در ملاقاتی خطاب به میثم گفت: تو در عجمیت خود باقی هستی، تا به آنچه می خواهی دست یابی.[۶]

۴. میثم به فارسی سخن می گفت، زیرا وی اهل نهروان شرقی است و مردم آن پیش از اسلام و اندکی بعد از آن به فارسی سخن می گفتند.

نوجوانی میثم

میثم اوائل هجرت در شهر نهروان و یا آبادی آن منطقه متولد شد و پس از رسیدن به سن رشد به کارهای عادی یا شغل خرما فروشی که شغل پدرش نیز بود مشغول شد، تا این که در صفر ۱۶ هجری آبادی های نهروان در ضمن فتح مدائن به دست لشکریان اسلام افتاد، او هم اسیر شد و به خدمت بندگی مسلمانان گمارده شد.

ایام بردگی یا بندگی میثم ۲۰ سال تا سال ۳۷ هـ ق طول کشید و در این مدت احتمالاً او در کوفه بود و به دین اسلام مشرف شده بود، و در این مدت به او ابوسالم می گفتند.

میثم و علی(علیه السلام)

وقتی که حضرت علی(علیه السلام) به کوفه آمدند، میثم غلام زنی از طایفه بنی اسد بود.[۷] در اولین ملاقات امام تصمیم گرفت میثم را از صاحبش خریده و سپس آزاد کند. پس از آزادی، امام نامش را پرسید، عرض کرد، نام من سالم است. امام فرمود: پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) به من اطلاع داد که پدرت تو را میثم نامیده است.

میثم گفت: خدا و پیامبرش صادق است و امیر مومنان راست می فرماید، به خدا قسم نام من میثم بوده است، سپس امام فرمود: به نام اصلی خود بازگرد که پیامبر خدا هم تو را بدان نام نامید، بدین خاطر او نام خود را میثم و کنیه اش را ابوسالم قرار داد[۸] و چون به شغل خرمافروشی مشغول بود به تمار شهرت یافت، حتی علی(علیه السلام) گاه می شد با وجود برخورداری از منصب خلافت به دکان میثم می رفت و به جای او خرما می فروخت و او را برای کاری می فرستاد که داستان فروش خرما توسط حضرت علی(علیه السلام) در دکان میثم مشهور است.[۹]

میثم در مکتب امام علی(علیه السلام)

میثم پس از آزادی از شاگردان و اصحاب خاص امام علی(علیه السلام) گشت و بدین ترتیب دریچه قلبش به روی معارف علوی گشوده شد و جان تشنه اش از زلال علوم علوی سیراب و با اسرار و رازهای نهانی امام آشنا گشت. از این رو، او حامل علمی شد که بجز فرشتگان مقرب، یا پیغمبر مرسل یابنده ای که خداوند قلب او را با ایمان امتحان کرده، حامل آن نبودند.[۱۰]

میثم صاحب سرّ علی و محرم راز او و، در خلوت و جلوت انیس امام بود و با روح خدایی او آشنا بود و علم اجل و منایا و بلایا را می دانست و او در نزد حضرت علی(علیه السلام) همانند سلمان در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)بود.

مشابهت های میثم و سلمان

بین سلمان فارسی و میثم نهروانی مشابهت هایی وجود دارد از جمله:

۱. سلمان برده یکی از زنان یهودی در مدینه بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)او را خرید و آزاد کرد و میثم نیز برده یکی از زنان بنی اسد بود که علی(علیه السلام) او را خرید و آزاد کرد.

۲. سلمان به حدی به پیامبر نزدیک شد که از اهل بیت پیامبر به شمار می رفت و سلمان محمدی شد، میثم نیز به حدی به علی(علیه السلام) نزدیک شد تا یکی از مقرب ترین مردم نزد امام و گنجینه اسرار علی(علیه السلام) شد.

۳. سلمان علم را از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)فراگرفت و یکی از عالم ترین اصحاب او شد، میثم علم را از علی(علیه السلام) فرا گرفت و یکی از فقیه ترین و عالم ترین اصحاب او شد.

۴. سلمان اولین ایرانی مسلمان در مدینه بود و میثم اولین آزاد شده ایرانی در کوفه به دست علی(علیه السلام) بود.

۵. سلمان مدت کوتاهی با پیامبر زیست (حدود ۱۰ سال) و میثم نیز حدود ۴ سال با امام در کوفه بود. ولی هر دو عارف به علوم خاصه بودند که در زمان کوتاهی فرا گرفتند و هر دو عروج معشوق خود را به چشم دیدند.[۱۱]

خدمات میثم

میثم یکی از فقیه ترین و عالم ترین اصحاب حضرت علی می باشد. او علم تفسیر قرآن، علم غیب، علم حدیث را در مکتب علی(علیه السلام) فرا گرفت و در زمینه های مختلف به جهان اسلام خدماتی ارائه نمود.

۱. علم تفسیر و تأویل قرآن

میثم یکی از بزرگترین مفسران جهان اسلام می باشد که این علم را از علی(علیه السلام) آموخت، به حدی میثم در تنزیل، تفسیر و تأویل قرآن متبحر بود، که ابن عباس مفسر و شاگرد علی(علیه السلام) که تفسیرش اعجاب همگان را برمی انگیخت، وقتی در پای تفسیر و تأویل قرآن میثم نشست، دستور داد قلم و کاغذ برایش بیاورند تا سخنان میثم را درباره قرآن بنویسد.[۱۲]

۲. راوی حدیث و مناقب

میثم احادیث بسیار زیادی از حضرت علی(علیه السلام) شنید و کتابی از شنیده های خود گردآوری نمود که متأسفانه جز اندکی روایات، چیزی از آن باقی نمانده است، بیشتر روایات میثم درباره فضائل امام علی(علیه السلام) می باشد. پس از او پسرانش نوشته های او را بازگو می کردند.[۱۳] میثم در این زمینه یکی از مولفان شیعه محسوب می گردد بیشتر روایاتی که او نقل کرده درباری فضایل علی(علیه السلام) بود.

۳. معرفی امام علی(علیه السلام)

او به معرفی امام علی(علیه السلام) بسیار مشتاق بود، او افکار عامه را متوجه حقانیت امام و عظمت امام می نمود و حتی مدتی که از چنگال ابن زیاد فراری بود، در هر فرصت مناسب، مناقب و فضائل علی(علیه السلام) را بیان می کرد.

۴. روشن بینی و علم غیب

میثم دانای رازها بود، او از بسیاری حوادث آینده و فتنه ها آگاهی داشت و در صورت لزوم با تشخیص ظرفیت افراد، مردم را از آن آگاه می کرد، از جمله: پس از شهادت مسلم، در کوفه، ابن زیاد حاکم کوفه، میثم، مختار و جمعی از شیعیان را دستگیر کرد. میثم به مختار گفت: تو از زندان رها می شوی و به خون خواهی حسین بن علی(علیه السلام) قیام می کنی و ابن زیاد را که ما را می کشد، خواهی کشت.[۱۴]

یا به زنی به نام جبله مکی گفت: هر گاه به خورشید نگاه کردی و دیدی که چون خون تازه قرمز است، بدان که سیدالشهداء کشته شده است.[۱۵]

او شهادت خود و شهادت حبیب بن مظاهر را پیش گویی کرده بود و وقتی معاویه مرد میثم خبرش را در کوفه منتشر کرد.[۱۶]

۵. دفاع از مظلوم

میثم بیانی رسا داشت، و در نطق و سخن، توانا و فصیح بود و با بیانی جذاب و شیوا در مقابل ظلم ابن زیاد و دیگران به مقابله می پرداخت او در بازار میوه، رئیس صنف میوه فروشان بود، هر گاه می خواستند در جایی و نزد کسی، سخنی گفته شود از میثم می خواستند که سخن گویشان باشد، روزی گروهی از بازاریان نزد میثم رفتند تا با هم به عنوان شکایت از عامل بازار پیش ابن زیاد بروند، میثم در این دیدار به نمایندگی از بازاریان سخن گفت، به حدی که ابن زیاد از گفتارش به شگفتی افتاد و در سکوت فرو رفت.[۱۷]

میثم پس از شهادت حضرت علی(علیه السلام) در خدمت امام حسن مجتبی (علیه السلام) بود ولی ملازمت او با امام حسن(علیه السلام) محدود به مدت زمانی بود که امام در کوفه حضور داشتند و چون زندگی او در کوفه بود نتوانست با امام(علیه السلام) به مدینه مشرف شود ولی در زمان امام حسین(علیه السلام) گاهی به مکه و مدینه مشرف و به خدمت امام حسین(علیه السلام) می رسید و حتی در آخرین سفری که به مدینه داشت، امام را در مدینه نیافت و بدون اینکه امام را زیارت کند به کوفه مراجعت نمود ولی بعد از مراجعت به فرمان ابن زیاد دستگیر و زندانی شد.

شهادت میثم:

میثم در سال ۶۰ ق. آخرین سفر را به مدینه رفت. و با رسول خدا وداع نمود. پس از بازگشت به کوفه به دستور ابن زیاد دستگیر و زندانی شد. او را بر همان درختی دار زدند که حضرت علی(علیه السلام) خبرش را به او داده بود و نحوه شهادتش را گفته بود، میثم همراه نه نفر دیگر در یک روز به دار کشیده شد ولی محل دارهای آنان متفاوت بود و چنانکه علی(علیه السلام) بدو فرموده بود، چوبه دار میثم از دیگران کوتاهتر و نزدیک منزلش بود، سه روز پس از شهادت میثم، دوستانش جسد مبارکش را دفن و بعدها برایش مقبره ای بنا کردند که امروز در نزدیکی کوفه مشهور است.

از میثم شش فرزند به نام های محمد، صالح، علی، عمران و حمزه باقی ماند که از اصحاب امام سجاد، امام باقر، و امام جعفر صادق بودند و نوه های میثم نیز از یاران ائمه اطهار بوده و خدمات فراوانی به اسلام و تشیع نمودند.[۱۸]

گرایش ایرانیان به اسلام تاثیر بسیار عمیقی در فرهنگ و تمدن ایران و اسلام به جای گذاشت و بنیاد فرهنگ و تمدن اسلامی ـ ایرانی را پی ریزی نمود، ایرانیان وقتی ندای عدالت طلبانه اسلام و پیام رسول اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم)را شنیدند در نهان، دل به جهان بینی غنی اسلامی سپردند و اسلام را با دل و جان پذیرا گشتند و از بهترین یاران پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)و ائمه اطهار(علیه السلام) گشتند و پس از عصر غیبت از بزرگترین عالمان دین محسوب شدند.

پی نوشت:

[۱] . اخبار الطوال، ص۹۲.

[۲] . تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص۲۰۳.

[۳] . رجال کشی، ص ۵۵.

[۴] . میثم تمار، محمد حسین مظفر، ص۶.

[۵] . میثم تمار، محمدباقر بهبودی، ص ۵.

[۶] . سیمای میثم تمار، ص۱۶.

[۷] . شرح ابن ابی الحدید، ج ۲، ص۲۹۱.

[۸] . ارشاد شیخ مفید، ج۱، ص۳۲۳، و شرح ابن ابی الحدید، ج ۲، ص۲۹۱.

[۹] . دانشنامه امام علی۷، ج ۸، ص ۵۵۲.

[۱۰] . سفینه البحار، ج ۲، ص ۵۲۴.

[۱۱] . من اعلام الصحابه و التابعین، ج ۶، ص۸۹.

[۱۲] . بحارالانوار، ج۴۲، ص۱۲۸، سفینه البحار ج۲، ص۵۲۴.

[۱۳] . سفینه البحار، ج۲، ص۵۲۴.

[۱۴] . بحارالانوار، ج ۴۲، ص۱۲۵.

[۱۵] . همان، ص ۲۰۲.

[۱۶] . رجال کشی، ص۸۰.

[۱۷] . رجال کشی، ص۸۶.

[۱۸] . میثم تمار، محمد حسین مظفر

منبع :فرهنگ کوثر – بهار ۱۳۸۶، شماره ۶۹.