مختار ثقفی

مختار و زبیریان

مختار از کوفه آهنگ کعبه کرد، آن روزها عبدالله بن زبیر در مکه عَلَم مخالفت با حکومت اموی را برافراشته بود. مختار به او پیشنهادهایی داد ولی چون عبدالله از آنها استقبال جدّی نکرد، مختار از او روی برگرداند و پس از زیارت کعبه به طائف رفت و مدتی را در محضر محمّدبن حنفیه به سر برد. شبها جلساتی تشکیل داده نقشه های خود را برای افراد تشریح می کرد. پس از یک سال توقف در طائف، بار دیگر به مکه بازگشت. این بار عبدالله بن زبیر به سراغ مختار فرستاد و این دو، حرکتی هماهنگ برای نابودی حکومت امویان آغاز کردند.
مختار در این دوران، سرداری شجاع بود که با رشادت تمام، با نیروهای اعزامی یزید جنگید. در گیر و دار جنگ، یزید به جهنم واصل شد و با مرگ یزید، لشکر اموی محاصره مکه را رها کردند.
مختار از مکه آهنگ کوفه کرد و برخی گفته اند عبدالله بن زبیر او را به عنوان نماینده خود به آن شهر فرستاد. مختار پیش از سفر به کوفه، به محضر محمدبن حنفیه، فرزند امیرمؤمنان(علیه السلام) شتافت و از راهنمایی های او بهره جست و اجازه قیام علیه حکومت را گرفت. برخی با شواهد بسیار، معتقدند در اینجا مقصود اصلی مختار گرفتن اجازه امام سجاد(علیه السلام) بوده ولی برای رعایت تقیه این اجازه و راهنمایی ها از کانال محمدبن حنفیه انجام گرفته است.
محمدبن حنفیه به عنوان علامت و نشانه صداقت مختار در نمایندگی از او، انگشتری خود را به مختار تحویل داد.
مختار در سفر به کوفه، ابتدا به کربلا رفت و با قبر امام حسین(علیه السلام) تجدید پیمان کرد.

مختار و توّابین

مردم کوفه، پس از خیانت و سکوت غمبار خود، در جریان قیام مسلم بن عقیل و پس از شهادت امام حسین(علیه السلام) و بهویژه پس از روشنگری های کاروان اسرای اهل بیت(علیهم السلام)به فکر قیام علیه حکومت اموی و جبران بیوفایی قبل افتادند. رهبری این قیام را سلیمان بن صُرد خُزاعی به عهده داشت. مختار نیز بارها در مجالس مختلف مردم را به این قیام و اقدام فراخوانده بود، ولی در نقشه و نیز در فرماندهی این قیام نظریاتی داشت که مورد توجه قیام کنندگان قرار نگرفت و این قیام، همانگونه که مختار پیش بینی کرده بود، بدون دستاورد مهمی و با شهادت تعداد بسیاری به پایان رسید. لازم به یادآوری است که قبل از قیام و هجرت توّابین برای جنگ با لشکر عبیدالله بن زیاد، استاندار کوفه که از طرف عبدالله بن زبیر منصوب شده بود، با اغوای برخی افراد، مختار را دستگیر کرده و به زندان افکنده بود. بدین سان، در هنگام حرکت تاریخی توّابین، مختار در زندان به سر می برد.
ولی پس از شکست توابین وبازگشت تعداد اندکی، مختار کوشید با ارسال نامه ای از زندان، روحیه شکست خورده آنان را بازسازی کرده به پیروزی در آینده امیدوار سازد.
مختار برای رهایی از زندان، باز هم به شوهر خواهرش عبدالله بن عمر نامه ای نوشت و عبدالله بن عمر نیز با نوشتن نامه ای به حاکم کوفه خواستار آزادی مختار شد. حاکم کوفه با توجه به شخصیت مهم و تاریخی و نقش عمومی عبدالله بن عمر تصمیم به آزادی مختار گرفت ولی قبل از آزادی، از مختار پیمان گرفت دست به هیچ قیام و اقدامی نزند؛ پیمانی که مختار در نخستین لحظات آزادی، عدم پایبندی خود به آن را اعلام کرد.

مختار و قیام آزادی بخش

مختار با آزادی از زندان، نقشه خود را آرام آرام برای قیام، با مردم در میان گذاشت. مردم کوفه برای اطمینان یافتن از ادعای مختار، که از طرف محمدبن حنفیه مأموریت داشت، گروهی را به مدینه فرستادند و بالاخره پس از ملاقات با محمدبن حنفیه و سپس ملاقات با امام سجاد(علیه السلام) دریافتند که حرکت مختار از جانب امام سجاد(علیه السلام)تأیید شده است. مختار برای وزارت خود از ابراهیم بن مالک اشتر، که دارای خاندانی نامدار و پدری ارجمند و خود نیز شخصیت والایی است، دعوت می کند و این دعوت پذیرفته می شود.
نقشه قیام آماده شد و دو شب به وقت موعود باقی بود که رییس پلیس کوفه از تحرّکاتی مشکوک با خبر می شود و سر راه را بر ابراهیم بن مالک اشتر می بندد و بالاخره با کشته شدن فرمانده پلیس به دست ابراهیم بن مالک اشتر قیام به صورت پیش بینی نشده ای جلو می افتد. فریادهای: «یا لَثاراتِ الْحُسَینِ»؛ «ای خون خواهان حسین» و «یا مَنْصُورُ أَمِتْ»؛ «ای پیروزمند، بکش» سراسر کوفه را فراگرفت و استانداری به محاصره نیروهای مختار درآمد. پس از سه روز محاصره، استاندار با لباس زنانه از آنجا گریخت و بقیه نیروها تسلیم شدند. البته نیروهای مختار پناهگاه استاندار مخلوع را یافتند و او را به مختار تحویل دادند ولی مختار کریمانه با دادن مبلغی پول او را تشویق به ترک کوفه کرد. شهر کوفه در اختیار مختار قرار گرفت و او اولین خطبه خویش را در سپیده دم پیروزی ایراد کرد و هدف خود را خونخواهی اهل بیت رسول الله(علیهم السلام) اعلام نمود.
مردم پس از خطبه، برای بیعت با مختار هجوم آوردند.
مردم بصره نیز به پشتیبانی مختار قیام کردند ولی در مقابل دشمن نتوانستند به پیروزی دست یابند. در نهایت توافق شد، نیروهای موافق مختار شهر بصره را به مقصد کوفه ترک کنند. مختار در نخستین گامِ پیروزی نشان داد که به دنبال حکومتی علوی است. بیت المال را به طور مساوی و با عدم رعایت شیوه پیشنیان ـ که بر اساس تبعیض
نژادی و برتری عرب تقسیم می کردند ـ میان مردم توزیع می نمود و این یکی از نشانه های چنین حکومتی بود.
وی فرماندهان مختلف را منصوب کرد و قضاوت را خود عهده دار شد ولی در ادامه حکومت، اشتغالات مختلف فرصت رسیدگی به قضاوت را به وی نمی داد، ازاین رو، فرمان قضاوت را به نام شریح صادر کرد ولی با انتقاد افراد او را عزل کرد. فرمان را به نام عبدالله بن عتبه بن مسعود صادر نمود.

اولین نبرد

شام به عنوان پایتخت حکومت اموی، اولین یورش را به سوی شهر آزاد شده کوفه آغاز کرد. لشکر سهمگین هشتاد هزار نفری، به فرماندهی عبیدالله بن زیاد به سوی کوفه گسیل شد.
از طرف مختار سه هزار نفر به فرماندهی یزیدبن انس حرکت کردند و با شش هزار نیروی مقدم دشمن برخورد کرده، آنها را شکست سختی دادند. مجدداً نیروی سه هزار نفری بعدی دشمن با آنها درگیر شد که آنها نیز به سختی شکست خوردند، ولی فرمانده لشکر مختار که در اثر بیماری از دنیا رفت، فرمانده بعدی با توجه به کثرت لشکر دشمن، صلاح را در عقب نشینی شبانه به کوفه دید. دشمنان مختار در داخل شهر شایعه افکنی کرده و به شدت مردم را ترساندند. مختار لشکر اصلی را به فرماندهی ابراهیم بن مالک اشتر روانه کرد.
با بیرون رفتن تعداد عظیمی از یاران مختار، ضدّ انقلاب داخلی دست به کودتا زد و صحنه را بر مختار تنگ کرد. ابراهیم از جریان با خبر شد، مجدداً به کوفه برگشت و شورش را سرکوب کرد و به صحنه جنگ بازگشت. جنگی شگفت درگرفت که با شکست کامل لشکر شام و کشته شدن عبیدالله بن زیاد همراه بود. مختار خود نیز به صحنه جنگ رفت و پای بر صورت عبیدالله بن زیاد گذاشت و در مسجد مدائن سخنرانی کرد. مختار پس از کودتای نافرجام ضدّ انقلاب، زمینه را برای تصفیه عناصر ناسالم و جنایتکارانی که دستشان به خون امام حسین(علیه السلام) و یارانش آلوده بود، مناسب دید و دادگاه عدل اسلامی را سرپا کرد. تعداد بسیار زیادی از این جنایت پیشگان مانند: عمر سعد، خولی، سنان بن انس، حرمله، عمروبن حجاج و شمر را به مجازات رسانید. اموال برخی را مصادره کرد و خانه تعدادی را تخریب نمود.

مختار و نبرد آخرین

اکنون مختار توانسته بود، جبهه اوّل نفاق امویان را به شکستی ذلّت آمیز بکشاند ولی رقیب دوم و جبهه دوم نفاق، یاران عبدالله بن زبیر بودند که اکنون خود را آماده نبرد با مختار می کردند.
عبدالله بن زبیر، زاهد نمایی که از عوامل اصلی به راه انداخن جنگ جمل علیه امیرمؤمنان(علیه السلام) بود. او کسی است که قصد از بین بردن تمامی اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) را داشت. او در پناه کعبه جای گرفت و در لباس دین، به فکر گرفتن دنیا بود. عبدالله بن زبیر برادرش مصعب بن زبیر را به بصره، که آن زمان جایگاه برخی جنایت کاران فراری و قاتلان امام حسین(علیه السلام)و یاران او؛ مانند محمدبن اشعث و شبث بن ربعی شده بود، روانه کرد. مختار باز هم کوشید زبیریان را به اتحاد در مقابل کافرکیشان اموی فرا خواند ولی زبیریان ابتدا این وعده را پذیرفتند ولی در نقشه خائنانه ای، لشکریان مختار را کشتند و سپس به کوفه حمله کردند. مختار لشکری را به مقابله آنان فرستاد ولی آنها شکست خوردند و توسط مصعب بن زبیر به طرز فجیعی کشته شدند. به زخمی ها و فراری ها نیز امان داده نشد.
باقی ماندگان به داخل شهر گریختند و در کاخ استانداری پناه گرفتند. دشمن چهار ماه کاخ استانداری را محاصره کرد و آب و نان را بر روی آنان بست.
برخی از مردم کوفه نیز با دشمن همداستان شدند، هر روز مختار و گروهی از یارانش بیرون آمده، با دشمن می جنگیدند ولی از بام ها هم برخی از مردم آنها را مورد هجوم قرار می دادند.

مرگی در عطر و نور

طولانی شدن مدت محاصره، برخی از یاران مختار را به ستوه آورد. مختار پیشنهاد کرد مردانه به دشمن حمله کنیم و شربت شهادت بنوشیم و گرنه مرگی ذلیلانه در انتظار خواهد بود، اما بسیاری از یاران مختار حرف او را نپذیرفتند. مختار غسل کرده، خود را خوشبو کرد و با ۲۰ نفر از یارانش به دل دشمن زد. تمامی یاران مختار کشته شدند و او تنهای تنها مانده بود، ولی دلیرانه می جنگید و تن مجروح خود را بدین سمت و بدان سوی می کشاند. شگفتا! پیرمردی شصت و هفت ساله و این گونه استقامت و شجاعت، آن هم با دهانی روزه دار، گویی تصمیم گرفته بود روزه خویش را در ضیافت خانه خاص الهی بشکند و بر سر سفره “..عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ” افطار کند.

روز نیمه ماه مبارک رمضان بود که مختار به بزم لقاءالله بار یافت. البته برخی روز چهاردهم و گروهی روز شانزدهم را روز شهادت مختار می دانند؛ چنانکه برخی نیز سال شهادت را سال ۶۷، گروهی ۶۶ و برخی ۶۹ ذکر کرده اند.
دشمنان کینه توز، چون بر بدن مختار دست یافتند، آن را قطعه قطعه کردند و دستش را بریده، بر دیوار مسجد کوفه، با میخی آهنین کوبیدند و این دست تا زمان حجاج بن یوسف ثقفی باقی ماند و در آن زمان به فرمان حجّاج پایین آورده و دفن شد.
مصعب بن زبیر پس از کشتن مختار، تمامی یاران او را که به آنها امان داده بود، نیز کشت و سپس به کشتار مردم کوفه پرداخت. او ابتدا قصد داشت تنها ایرانیان را، که شش هزار و سیصد نفر بودند، بکشد ولی یارانش به او گفتند فرقی میان عرب و عجم اینان نیست. همگی دوستدار علی هستند. در این روز مصعب هفت هزار نفر را کشت و بقیه خاندان مختار را واداشت به او ناسزا بگویند. برخی گفتند و وارهیدند و برخی شجاعانه ایستادند و جان دادند. یکی از آنان همسر شجاع مختار، دختر نعمان بن بشیر بود که دست بسته به شهادت رسید.
مختار در سال نخست هجری به دنیا آمد. در سال ۱۱ هجری در حَجّه الوداع شرکت کرد. در سال سیزدهم هجری از مدائن هجرت کرد و در مدینه ماندگار شد. در سال چهل و یک همراه امیرمؤمنان(علیه السلام) به کوفه هجرت کرد و بالاخره در سال شصت و هفت هجری در کوفه به شهادت رسید.
قبر او اکنون در جوار مسجد کوفه، در کنار دو شهید دیگر فدایی امام حسین(علیه السلام)مسلم بن عقیل و هانی بن عروه زیارتگاه عاشقان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) است.