طلاق منفورترین حلال

بدون تردید در هیچ آیینی به اندازه اسلام بر استحکام نظام خانواده تاکید و پافشاری نشده است. اسلام برای لحظه لحظه زندگی زناشویی، دستورالعمل‌هایی ارائه نموده است تا با عمل کردن به آن‌ها خطرات و تهدیدها بر طرف شود.

محبوبترین بناها در اسلام، پیمان مقدس ازدواج است و منفورترین چیز نزد پروردگار، خانه‌ای است که با طلاق و جدایی از هم فرو پاشد. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

«ما بنی فی الاسلام بناء احب الی الله عزوجل و اعز من التزویج(۱)؛ در اسلام بنایی ساخته نشد که نزد خدای عزوجل محبوبتر و ارجمندتر از ازدواج باشد.»

و نیز آن حضرت فرمود: «ما من شیء ابغض الی الله عزوجل من بیت یخرب فی الاسلام بالفرقه(۲)؛ هیچ چیز نزد خدای عزوجل مبغوض تر از خانه‌ای که در اسلام با جدایی ویران شود نیست.»

پس از ازدواج و شروع زندگی، ممکن است عواملی بوجود آید و این بنای محبوب پروردگار را به منفورترین امور تبدیل کند. شناخت این عوامل و جلوگیری از به وجود آمدن آن‌ها می‌تواند نوید بخش خانواده‌ای سالم و ارزشمند باشد. در اینجا تنها به برخی از این عوامل به صورت گذرا اشاره می‌شود:

۱ – توقعات نامحدود و حاکم شدن روح تجمل پرستی و اسراف

یکی از عوامل مهمی که از آغاز زندگی مشترک می‌تواند بنیان خانواده را بر هم بزند، توقعات نامحدود و حاکم شدن روح تجمل پرستی و اسراف است. تنها عامل بازدارنده در این مورد، ایجاد و تقویت روحیه قناعت و پرهیزکاری است.

از امام علی(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «انعم الناس عیشا من منحه الله سبحانه القناعه و اصلح له زوجه(۳)؛ خوشترین زندگی را کسی دارد، که خداوند سبحان قناعت را ارزانیش دارد و همسرش را برای او شایسته گرداند.»

۲ – دخالت‌های بی‌جا و غیر مسؤولانه دیگران

از دیگر عوامل مهمی که بنیان خانواده را همواره تهدید می‌کند، دخالت‌های غیر مسؤولانه دیگران در زندگی یک زوج تازه ازدواج کرده است.

البته این به معنای دور داشتن خیر اندیشان از اختلافات نور چشمان خود نیست که این خود نعمتی خدادادی برای رفع اختلافات است.

۳ – بی‌توجهی به خواست‌های یکدیگر

زن و شوهر، دارای خواست‌ها و نیازهایی هستند که خداوند رفع بعضی از آن‌ها را در طرف مقابل قرار داده و بی‌توجهی هر کدام از زوجین نسبت به این نیازها می‌تواند زمینه را برای اختلافات بزرگ فراهم سازد.

در حدیثی از امام صادق(علیه السلام) می‌خوانیم: «لا ینبغی للمرءه ان تعطل نفسها(۴)؛ سزاوار نیست که زن خود را [برای شوهر] بی‌زیور و بی‌پیرایه کند.»

و از طرف دیگر به مرد دستور داده شده تا نیازهای عاطفی همسر خود را با نشستن نزد او بر آورده نماید.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «جلوس المرء عند عیاله احب الی الله تعالی من اعتکاف فی مسجدی هذا(۵)؛ نشستن مرد نزد زن و فرزندش، نزد خدای متعال از اعتکاف در مسجد من محبوت تر است.»

همچنین در دستورات اسلامی به مردها نیز سفارش شده که خود را برای زنان خود آراسته کنند.

حسن بن جهم می‌گوید: «رایت ابا الحسن(علیه السلام) اختضب، فقلت: جعلت فداک اختضبت؟ فقال: نعم، ان التهیئه مما یزید فی عفه النساء ولقد ترک النساء العفه بترک ازواجهن التهیئه، ثم قال: ایسرک ان تراها علی ما تراک علیه اذا کنت علی غیر تهیئه؟ قلت: لا. قال: فهی ذاک(۶)؛ ابوالحسن(علیه السلام) را دیدم که خضاب کرده است، عرض کردم: فدایت شوم، خضاب کرده ای؟ فرمود: آری، آراستگی مردان بر عفت زنان می‌افزاید، زنان ترک عفت کرده اند، چون شوهرانشان آراستگی را ترک نموده اند.

سپس فرمود: اگر آراسته نباشی آیا خوش داری که همسرت را نیز مانند خود ببینی؟ عرض کردم نه. فرمود: او نیز چنین است.»

۴ – بد اخلاقی نسبت به یکدیگر

یکی از آثار شگفت انگیز ازدواج، سکون و آرامش است. خداوند متعال در این باره می‌فرماید: «هو الذی خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها لیسکن الیها»(۷)؛ «او خدایی است که شما را از یک نفس آفرید، و همسر او را از جنس او قرار داد تا در کنارش آرام گیرد.»

به راستی همسرانی که مایه آرامش یکدیگرند، از مواهب بزرگ الهی به حساب می‌آیند. این آرامش از اینجا ناشی می‌شود که هر یک از این دو مکمل دیگری و مایه شکوفایی و نشاط و پرورش او است، به طوری که هر یک بدون دیگری ناقص است.

این مهم همواره در پرتو حسن خلق امکان پذیر است و کج خلق بودن و بد اخلاقی آفتی بسیار بزرگ برای این گونه زندگی به حساب می‌آید. در حدیثی بسیار ارزشمند از امیر مؤمنان علی(علیه السلام) چنین می‌خوانیم: «من ساء خلقه مله اهله(۸)؛ آن که بد اخلاق باشد، خانواده‌اش از او دلتنگ و بیزار می‌شوند.»

بسیار طبیعی است که بسیاری از بیزاری‌ها و دلتنگی‌ها در نهایت به طلاق و جدایی منجر خواهد شد، مگر اینکه به بهترین وجه جبران گردد. بد اخلاقی در خانه علاوه بر آثار سوئی که بر زندگی مشترک می‌گذارد، مجازات‌های الهی را نیز به دنبال خواهد داشت. رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) بعد از دفن یکی از اصحاب خود به نام سعد بن معاذ فرمود: فشاری [از طرف قبر ] بر او وارد آمد. علت را جویا شدند، آن حضرت فرمود: چون با خانواده‌اش کمی کج خلق بود(۹) .

۵ – هوس‌رانی و توجه نامشروع به خواهش‌های نفسانی

هر چه انسان بیشتر در کام شهوات گرفتار شود، بیشتر در معرض تباهی و نابودی قرار می‌گیرد و به تدریج به جایی می‌رسد که به هیچ وجه به هشدارهای پی در پی عقل توجه نمی‌کند و بسیاری از جدایی‌ها ناشی از بی‌توجهی به هشدارهای عقل است.

علامه شهید مرتضی مطهری رحمه الله سخن بسیار ارزشمندی در این زمینه گفته است که به قسمتی از آن اشاره می‌شود:

«از نظر اسلام، محدودیت کامیابی‌های جنسی به محیط خانوادگی و همسران مشروع، از جنبه روانی به بهداشت روانی اجتماع کمک می‌کند و از جنبه‌های خانوادگی سبب تحکیم روابط افراد خانواده و بر قراری صمیمیت کامل بین زوجین می‌گردد…

اسلام، تدابیری برای رام کردن و تعدیل این غریزه اندیشیده است و در این زمینه هم برای زنان و هم برای مردان تکلیف معین کرده است. یک وظیفه مشترک که برای زن و مرد هر دو مقرر فرموده مربوط به نگاه کردن است. خلاصه این دستور این است که زن و مرد [نامحرم ]نباید به یکدیگر خیره شوند، نباید چشم چرانی کنند، نباید نگاه‌های مملو از شهوت به یکدیگر بدوزند، نباید به قصد لذب بردن به یکدیگر نگاه کنند. یک وظیفه هم خاص زنان مقرر فرموده است و آن این است که بدن خود را از مردان بیگانه پوشیده دارند و در اجتماع به جلوه گری و دل ربایی نپردازند و موجبات تحریک مردان بیگانه را فراهم نسازند.

شک نیست که هر چیزی که موجب تحکیم پیوند خانوادگی و سبب صمیمیت رابطه زوجین گردد، برای کانون خانواده مفید است و در ایجاد آن باید حداکثر کوشش مبذول شود، بالعکس هر چیزی که باعث سستی روابط زوجین و دلسردی آنان گردد، به حال زندگی خانوادگی زیانمند است و باید با آن مبارزه کرد.

اختصاص یافتن استمتاعات و التذاذهای جنسی به محیط خانوادگی و در کادر ازدواج مشروع، پیوند زن و شوهری را محکم می‌سازد و موجب اتصال بیشتر زوجین به یکدیگر می‌شود.(۱۰) »

گناهان و هوس‌رانی‌ها عواقب بدی در پی خواهند داشت. به عنوان نمونه امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «کم من نظره ورثت حسره طویله(۱۱)؛‌ای بسا نگاهی [از روی هوی و هوس] که حسرتی طولانی را به بار آورده است.»

در جایی که حجاب [و شرایط دیگر اسلامی] رعایت شود تعلق خاطر زن و شوهر نسبت به یکدیگر بسیار بیشتر است تا جامعه‌ای که در آن بی‌بند و باری شیوع دارد.

این نکته نیز قابل تامل است که هوسرانی چه از طرف زن و چه از طرف مرد دارای برخی آثار وضعی و قهری است. امام صادق(علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «عفوا عن نساء الناس یعف عن نسائکم(۱۲)؛ نسبت به زنان مردم عفیف باشید تا سبت به زنان شما عفت ورزند.»

۶ – حکایتی تکان دهنده

نقل شده است که در روزگار حضرت داوود(علیه السلام) زنی بود که مردی نزد او می‌رفت و به زور از وی کام می‌گرفت. خدای عزوجل در دل آن زن چنین افکند که به آن مرد بگوید: هر بار که تو نزد من می‌آیی مردی هم به سراغ زن تو می‌رود. آن مرد نزد زن خود رفت، دید مردی پیش اوست، او را نزد حضرت داوود(علیه السلام) آورد و گفت:‌ ای پیامبر خدا! بلایی سرم آمده که بر سر احدی نیامده است! داوود(علیه السلام) فرمود: آن بلا چیست؟ مرد گفت: این مرد را پیش زنم یافتم. پس خدای تعالی به داوود(علیه السلام) وحی فرمود که به او بگو: از هر دست که بدهی از همان دست پس می‌گیری.(۱۳)

۷ – مال حرام

مال حرام نیز می‌تواند بر شکل‌گیری طلاق مؤثر افتد. امام باقر(علیه السلام) فرمود: «ان الرجل اذا اصاب مالا من حرام لم یقبل منه حج و لا عمره و لا صله رحم حتی انه یفسد فیه الفرج(۱۴)؛ هرگاه انسانی از حرام مالی به دست آورد، نه حجی از او پذیرفته می‌شود، نه عمره‌ای و نه صله رحمی و حتی در ازدواج و زناشویی او تاثیر سوء می‌گذارد.»

عوامل بازدارنده

اگر به هر دلیلی دامنه اختلافات بین زن و شوهر بالا گرفت، خداوند تعالی برای پیشگیری از فروریزی بنای محبوب خانواده راه‌کارهایی را ارائه نموده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

۱ – دادگاه خانوادگی

آنجا که بیم انحلال و از هم پاشیدگی کانون خانوادگی در میان باشد، اسلام تشکیل دادگاه خانوادگی را لازم دانسته است. به این ترتیب که یک نفر داور به نمایندگی از طرف مرد و یک نفر به نمایندگی از طرف زن برای رسیدگی به مشکلات و اصلاح بین آن دو معین شوند. داوران منتهای کوشش خود را درباره اصلاح آن‌ها به عمل آورند و اختلافات آن‌ها را حل کنند و اگر چاره‌ای جز جدایی نبود، آن‌ها را به بهترین نحو ممکن از یکدیگر جدا کنند.

جای بسی تاسف است که امروزه اغلب جوان‌ها با فاصله گرفتن از بزرگترها، خود را از تجربه‌های مفید آنان محروم ساخته و گاهی گره‌ای را که به سادگی می‌توان با کمک آن‌ها باز کرد، محکمتر کرده و گشودن آن را مشکل تر می‌کنند.

خداوند متعال می‌فرماید: «وان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حکما من اهله وحکما من اهلها ان یریدا اصلاحا یوفق الله بینهما ان الله کان علیما خبیرا»(۱۵)؛ «و اگر از جدایی میان آن دو(زن و شوهر) بیم داشتید، پس داوری از خانواده شوهر، و داوری از خانواده زن برگزینید [تا به کار و اختلاف آن دو رسیدگی کنند.] اگر این دو داور بنای اصلاح داشته باشند، خداوند میان آن دو وفاق ایجاد کند، زیرا خداوند [از نیات همه] آگاه و باخبر است.»

این آیه به زیبایی تمام، یک دادگاه خانوادگی را با ابتکار و امتیازات زیر مطرح می‌کند:

۱ – داور، از میان فامیل زن و شوهرند، تا سوز و تعهد و خیرخواهی بیشتری داشته باشند.

۲ – این دادگاه نیاز به بودجه ندارد.

۳ – رسیدگی به اختلاف در این دادگاه، سریع و بدون تراکم پرونده و مشکلات کار اداری است.

۴ – اسرار این دادگاه به بیگانگان نمی‌رسد و مسائل اختلافی در میان خودشان می‌ماند.

۵ – چون داوران از خود فامیلند، مورد اعتماد طرفین می‌باشند(۱۶).

بنابراین آیه، جامعه – و مخصوصا خویشاوندان – در برابر اختلافات خانوادگی مسؤولند و می‌بایست قبل از هر اتفاق نگران کننده‌ای تلاش خود را برای پیشگیری از آن به کار گیرند.

۲ – توجه به آینده فرزندان

بدون تردید پدر و مادر در یک خانواده پناهگاه فرزندان هستند، آنان در سایه الطاف الهی با فراهم آوردن امکانات رفاهی و حمایت‌های جسمانی و روانی، در رشد، شکوفایی و بالندگی فرزندان نقش اساسی را ایفا می‌کنند.

اختلاف، نزاع، سرزنش، ناسازگاری و… زن و شوهر بر رفتار کودکان و شکل گیری شخصیت آن‌ها آثار زیانبار و نامطلوبی به جای خواهد گذاشت و این آثار هنگام طلاق به اوج خود می‌رسد. با توجه به آنکه همین فرزندان آینده جامعه را رقم خواهند زد، کمترین تقصیر و قصوری در رشد و تربیت آن‌ها گناهی نابخشودنی خواهد بود.

توجه به عواقب سوء اختلافات و جدایی زن و شوهر و تفکر درباره آثار زیان بار آن، موجب کاهش اختلافات و ایجاد تفاهم و درک بیشتر یکدیگر خواهد بود.

۳ – توصیه به ترک طلاق

اسلام مجریان صیغه طلاق و شهود و دیگران را توصیه کرده که با کوشش‌های خود مرد و زن را از طلاق منصرف کنند، همچنین طلاق را جز با حضور دو شاهد عادل(۱۷) صحیح نمی‌داند. این دو نفر به خاطر داشتن عدالت و تقوی، نهایت کوشش خود را برای ایجاد صلح و صفا میان زن و مرد به کار می‌برند.

بدیهی است این همه مانع تراشی در راه طلاق به منظور این است که در این مدت ناراحتی‌ها و عصبانیت‌هایی که موجب تصمیم طلاق شده است از میان برود و زن و مرد به زندگی عادی خود بازگردند.

۴ – قرار دادن عده

در مواردی که طلاق از طرف مرد و به صورت رجعی باشد، مرد می‌تواند در مدت «عده» رجوع کند. بسیاری از بی‌خبران، این حکم اسلامی را به هنگام طلاق رعایت نمی‌کنند، و به محض جاری شدن صیغه طلاق، هم مرد به خود اجازه می‌دهد که زن را بیرون کند و هم زن خود را آزاد می‌پندارد که از خانه شوهر خارج شود. ولی این حکم اسلامی علاوه بر حفظ احترام زن، غالبا زمینه را برای بازگشت شوهر از طلاق و تحکیم پیوند زناشویی فراهم می‌سازد.

چه این که با گذشت زمان، طوفان خشم و غضب، که غالبا موجب تصمیم‌های ناگهانی در امر طلاق و جدایی می‌شود، فرو می‌نشیند و حضور دائمی زن در خانه در کنار مرد در مدت عده و یاد آوری شومی طلاق – که متاسفانه اغلب کسانی که دست به طلاق می‌زنند به آن توجهی ندارند – مخصوصا در آن جا که پای فرزندانی در کار است، و اظهار محبت هر یک نسبت به دیگری، زمینه ساز رجوع می‌گردد و ابرهای تیره و تار دشمنی و کدورت از آسمان زندگی کنار رفته، مجددا خورشید محبت و عاطفه گرما بخش خانه خواهد شد.

جالب این که در حدیثی از امام باقر(علیه السلام) می‌خوانیم: «المطلقه تکتحل و تختضب، و تطیب؛ زن مطلقه [در دوران عده‌اش می‌تواند آرایش کند؛] سرمه در چشم نماید و موهای خود را رنگین، و خود را معطر کند.»

پیامدهای طلاق

در پایان به برخی از پیامدهای ناگوار جدایی و طلاق اشاره می‌شود:

۱ – مشکلات عاطفی

بدون تردید مرد و زنی که مدت‌ها با یکدیگر زندگی کرده اند، بعد از جدا شدن از نظر عاطفی دچار بحران شدیدی خواهند شد. حتی اگر درد جدایی را با وصال دیگری التیام دهند.

۲ – مشکلات اجتماعی

بسیاری از زنان بعد از طلاق امکان زیادی برای ازدواج مجدد – آن هم به طور دلخواه و شایسته – ندارند، از این رو دچار زیانی بزرگ می‌شوند و البته این مشکل برای مردان کمتر از زنان نخواهد بود به نحوی که عده فراوانی از آن‌ها همواره حسرت زندگی قبلی خود را می‌خورند.

۳ – مشکلات فرزندان

و بالاخره پرده پایانی این قصه، داستان دردناک زندگی فرزندانی است که با طلاق والدین دچار بحران‌های شدید روحی و مشکلات روانی می‌شوند. البته این‌ها برخی از پی آمدهای طلاق و جدایی است و قطعا مشکلات فراوان دیگری به دنبال فروپاشی کانون خانواده به وجود خواهد آمد.

آیا تحمل برخی از تلخی‌ها در زندگی زناشویی و گذشت در زندگی – که پیامدهای شیرین و حیات بخش دارد – سخت‌تر است یا تحمل پیامدهای بسیار ملال آور طلاق؟! بیاندیشیم. بدیهی است طرح این مباحث توسط مبلغان می‌تواند از گسترش طلاق در جامعه جلوگیری کند.

پی‌نوشت‌ها

۱- بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۲؛

۲- کافی، ج ۵، ص ۳۲۸؛

۳- میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، ح ۱۷۱۷۳؛

۴- مکارم الاخلاق، ص ۱۰۷؛

۵- میزان الحکمه، حدیث ۷۸۸۴؛

۶- کافی، ج ۵، ص ۵۶۷، ح ۵۰؛

۷- اعراف/۱۸۹؛

۸- میزان الحکمه، محمدی ری شهری، ح ۵۱۰۳؛

۹- امالی صدوق، ص ۳۱۵، ح ۲؛

۱۰- مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۴۳۷؛

۱۱- کافی، ج ۵، ص ۵۵۹؛

۱۲- امالی صدوق، ص ۲۳۸؛

۱۳- من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۴۱، ح ۱۰؛

۱۴- میزان الحکمه، ح ۳۶۶۶، به نقل از امالی طوسی، ص ۶۸۰، ح ۱۴۴۸؛

۱۵- نساء/۳۵؛

۱۶- محسن قرائتی، تفسیر نور، ج ۲، ص ۳۲۷؛

۱۷- ترجمه تحریر الوسیله، امام خمینی رحمه الله، ج ۳، ص ۵۸۹، مساله ۹؛

منبع: مبلغان؛ شهریور ۱۳۸۱؛ شماره ۳۲؛ نویسنده: خدامراد سلیمیان، صفحه۴۴