سبک زندگی به رنگ سبز خاتم

آنچه از نظرتان می‌گذرد، مروری است گذرا بر رفتارها و شیوه‌های رفتاری رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که با استناد به برخی آیات، احادیث و نمونه‌های عینی از زندگی آن حضرت مورد بررسی قرار گرفته است.

به راستی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در تربیت و ساختن انسان‌های بزرگ از چه شیوه‌هایی استفاده کرده است؟ برای پاسخگویی به این سۆال، بخشی از شیوه‌های تربیتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را مورد بررسی قرار می‌دهیم. البته این شیوه‌ها اصول ثابتی هستند که در هر دوره و زمانی می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند و ما اگر امروز هم از شیوه‌های پیامبر مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در تربیت انسان‌ها بهره بگیریم می‌توانیم بهترین انسان‌ها را بسازیم.

معرفی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در قرآن کریم به عنوان اسوه و الگوی نیکو (اسوه حسنه) نیز به همین معناست که ما امروزه سیره آن مرد الهی و رهبر موفق تاریخ را سرلوحه کار خود بویژه در موضوع تربیت قرار دهیم.

اخلاق عظیم

پیامبران آمده‌اند تا در مسیر تعالی و تکامل زندگی مادی و معنوی بشر، اخلاق و فضائل اخلاقی را نهادینه کنند تا انسان در چهارچوب فضائل و محاسن اخلاقی قله‌های سعادت و پیروزی را فتح کند و در فضای معطر محاسن و مصفای اخلاق در جامعه، به کمال مطلوب رسد. پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز اساس بعثت خویش را تکمیل والائی‌های اخلاق معرفی می‌کند و می‌فرماید: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؛(۱) همانا من برای تکمیل والائی‌های اخلاق برانگیخته شدم.»

همچنین بنا بر اصلی اخلاقی و روان‌شناختی که مربی باید عامل به آنچه خود می‌گوید باشد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نه تنها متخلق به اخلاق حسنه بود بلکه به فرموده قرآن دارای خلق عظیم بود. قرآن کریم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به داشتن چنین خلق و خویی می‌ستاید و می‌فرماید: «انک لعلی خلق عظیم؛(قلم/۴) تو‌ ای پیامبر! سجایای اخلاقی عظیمی داری.»

نرمخویی و خوش رفتاری با دیگران

لازمه رهبری جامعه اسلامی، اجرای احکام و قوانین با صلابت و قاطعیت است به خصوص در مواردی که خشونت و تصمیم قاطع در قطع ریشه‌های فساد سازنده است. این صفت از صفات بارز رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بود اما نه در همه جا و در برابر هر کس. او «اشداء علی الکفار رحماء بینهم»(فتح/۹) بود با دشمنان سرسخت و با مسلمانان و مۆمنان مهربان و خوش‌رفتار بود. آن حضرت با ملایمت و حسن خلق، مردم را با دین اسلام آشنا می‌کرد به طوری که مسلمانان شیفته نرمخویی، ملایمت و خوش‌رفتاری او بودند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در پرتو رحمت الهی، با مۆمنان و مسلمانان با ملایمت و نرمی رفتار می‌نمود. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر می‌فرماید: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛(آل عمران/ ۱۵۹) حسن اخلاق و مهربانی تو با مردم، رحمتی از جانب خداوند است، و اگر تندخو و سخت دل بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند.»

مشورت با دیگران

یکی دیگر از ویژگی‌های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که نشان از زیبایی سلوک حضرتش دارد، مشورت با دیگران است. آن حضرت، علاوه بر توجه به پرورش شخصیت افراد طبقات مختلف جامعه، با در نظر گرفتن افکار و اندیشه‌های موافق و مخالف، از توانایی‌های روحی و فکری آن‌ها بهره‌مند می‌شد. مورخین و مفسرین اسلامی یکی از صفات پیامبر را در مسند مدیریت، کثرت مشاوره دانسته‌اند و گفته‌اند: «کان رسول الله کثیر المشاوره لاصحابه؛(۲) سیره پیامبر چنین بود که با اصحاب خود، زیاد مشورت می‌کرد.»

رفتار متواضعانه رسول خدا به گونه‌ای بود که چون وارد مجلسی می‌شد، در نزدیک‌ترین جای محل ورود خود می‌نشست.(۳) رسول خدا کراهت داشت کسی برای وی به پا خیزد و مردم نیز از این جهت جلو پای آن حضرت بلند نمی‌شدند، ولی هنگام رفتن، آنان با حضرتش برمی‌خاستند و همراهش تا در منزل می‌آمدند.(۴)

تواضع و فروتنی

تواضع و فروتنی، از جمله صفات بزرگ و انسانی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و بی‌شک یکی از عوامل تأثیرگذار در تقویت محبوبیت حضرتش در میان مردم بود. چون مظهر کمالات است و دارای خلق عظیم و تمام ارزش‌های انسانی در او تبلور یافته است. او با وجود این که برترین است نه تنها خود را فوق دیگران نمی‌بیند بلکه با الهام از این رهنمود وحی؛ «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المۆمنین»(شعراء/۱۵) بال‌های تواضع و فروتنی خویش را بر مۆمنین و پیروان خود می‌گستراند.

رفتار متواضعانه رسول خدا به گونه‌ای بود که چون وارد مجلسی می‌شد در نزدیک‌ترین جای محل ورود خود می‌نشست.(۳) رسول خدا کراهت داشت کسی برای وی به پا خیزد و مردم نیز از این جهت جلو پای آن حضرت بلند نمی‌شدند، ولی هنگام رفتن، آنان با حضرتش برمی‌خاستند و همراهش تا در منزل می‌آمدند.(۴)

ابوذر غفاری (رحمه الله) می‌گوید: رسول خدا در میان اصحابش می‌نشست، اگر ناشناسی می‌آمد نمی‌دانست پیامبر کدام است تا آن که می‌پرسید. از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درخواست کردیم تا جایگاهی اختیار کند که اگر ناشناسی وارد شد حضرت را بشناسد. آن گاه سکویی از گل بنا کردیم حضرت بر آن می‌نشست و ما نیز گرد او می‌نشستیم.(۵)

همچنین با بردگان بر روی زمین غذا خوردن، سوار شدن بر چهارپا که تنها پلاسی بر پشت آن قرار داشت، دوشیدن گوسفندان با دست، پوشیدن لباس پشمی خشن و سلام کردن بر کودکان سنت و روش او بود.»(۶)

رأفت و رحمت

یکی دیگر از ویژگی‌هایی که در سیره نبوی به عنوان اخلاق فردی آن حضرت مورد توجه می‌باشد، دوستی و مهربان بودن ایشان با مردم است. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بدون هیچ چشم‌داشت مادی چنان مردم را از دل و جان دوست می‌داشت و به آنان مهربانی می‌نمود که وقتی درد و رنجی بر آنان وارد می‌شد آن را بر روح و جان خویش احساس می‌کرد.

خداوند در بیان این صفت پیامبر می‌فرماید: «رسولی از خود شما به سویتان آمده که رنج‌های شما بر او سخت و بر هدایت شما اصرار دارد و با مۆمنان رئوف و مهربان است.»(توبه/ ۱۲۸)

نکته زیبایی که در این آیه مشاهده می‌شود این است که خداوند دو صفت خویش یعنی «رئوف و رحیم» بودن را برای پیامبر خاتم آورده است.

احترام به کودکان

امروزه در علوم تربیتی مباحثی مبسوط درباره شخصیت دادن به کودک مطرح می‌گردد. توجه به این امر که سبب رشد و شکوفایی استعدادهای کودک و بالا بردن کرامت و بارور شدن گوهر انسانی او می‌شود عاملی جهت ساختن انسان‌هایی فرزانه می‌شود.

رسول مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز با لحاظ کردن این مهم می‌فرمایند: «اکرموا اولادکم؛ به کودکان خود احترام بگذارید.» حضرتش با وجود عظمت و شخصیتی که داشت در سلام کردن به کودکان پیشی می‌گرفت و با آنان مهربانی می‌نمود و معتقد بود که هر کس با کودک سر و کار دارد باید کودکانه رفتار کند.(۷) چنان که حسنین (علیهماالسلام) را بر دوش خود سوار می‌کرد و می‌فرمود: «خوب مرکبی دارید و شما سوارکاران خوبی هستید.»(۸)

عدالت در تربیت

از دیگر شیوه‌های تربیت پیامبر، رفتار عادلانه بود. مثلا پدری که دو کودک را همراه خود نزد پیامبر آورده بود و یکی را می‌بوسید و به دیگری بی‌اعتنایی می‌کرد آن حضرت برآشفت و فرمود: «فهلا ساویت بینهما؛(۹) چرا در ابراز محبت نسبت به فرزندانت به طور یکسان رفتار نکردی؟!»

کلام آخر

بی‌شک پرداختن به زیبایی‌های روش‌های تربیتی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این مجال محدود، گنجاندن دریا در کوزه‌ای است. ولی امید است همین اندک، ذائقه جویندگان حقیقت را شیرین نماید و تشنه کامان حقیقت با تأسی به سیره، سلوک و رفتارهای تربیتی پیامبر عظیم‌الشأن اسلام این الگو و اسوه بی‌نظیر تاریخ بشریت در عصر کسادی بازار ایمان، جان‌ها و فطرت‌های زلال خویش را از شراب طهورش سرمست کنند.

پی‌نوشت‌ها

۱- نور الثقلین، ج ۵، ص ۹۲

۲- تفسیر جلالین، ص ۹۴

۳- مکارم الاخلاق، ج ۱، ص۲۵

۴- مستدرک الوسائل، ج ۲، ص۱۱۲

۵- مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۱۵

۶- محجه البیضا، ج ۱۶، ص۹۸

۷- وسائل، ج ۵، ص ۱۲۱

۸- بحارالانوار، ج ۴۳، ص۲۸۶

۹- مکارم الاخلاق، ص۱۱۳

منبع: تبیان؛ فرآوری: نوریه نوچمنی