رشد شناختی در نوجوانی

عمده ترین تحول در نوجوانى، دگرگونى جسمانی و جنسى است، اما همراه با این تغییرات، دگرگونی عمده دیگرى در حیطه شناختى صورت مى گیرد. این تحولات را مى توان از دو دیدگاه کمى وکیفى بررسی کرد. طرفداران دیدگاه کمى معتقدند که توانایى های ذهنى نوجوان با افزایش سن بیشتر مى شود، و این فرایند تا پایان این دوران سیرى منظم دارد.

اکثر آزمون های هوشى که نمره هوشبر را بدست مى دهند براین فرض استوارند. اما درکنار این دیدگاه، رویکرد کیفى به تغییرات کیفى درطول زمان نظر دارد. در این مقاله تحولات کیفی شناختى از دیدگاه پیاژه و پردازش اطلاعات بررسى خواهد شد.

دیدگاه پیاژه

پیاژه، دانشمند سوئیسی، یکى از صاحب نظران در مورد نحوه تفکر کودکان است. او معتقد است که کودک با سرعت هاى متفاوت از مراحل مشخصی عبور مى کند که این مراحل تسلسل ثابت و غیر قابل تغییری دارد و هر مرحله بیانگر نوع تفکرى خاص مربوط به همان مرحله است.

نوجوان از حدود ۱۲ سالگى وارد چهارمین و آخرین مرحله شناختى به نام مرحله عملیات صورى مى شود. در این مرحله فرد قادر است قیاس هاى منطقى کند و به انتزاعیات متوسل شود.

مرحله تواناییى عملیات صورى را مى توان از چهار جنبه بررسى کرد:

۱- منطق ترکیبی

یعنی نوجوان، توانایى پیدا کردن تمامى شقوق یک مساله را دارد. و با آزمایش هاى منظم، راه هاى مختلف حل مساله را امتحان می کند وبه جواب مى رسد. او مى تواند چندین راه مختلف را برای پاسخ گویى به یک سوال ارائه دهد.

۲- جدا کردن واقعیت و ممکن

نوجوان در مرحله عملیات صورى مى تواند شرایط فعلى را کنار بگذارد و امکانات دیگرى را در نظر بگیرد. او در مورد سبک های دیگر زندگى فکر مى کند و به امکاناتى که با واقعیات هم خوانى ندارد نیز متوسل مى شود. او مى تواند خود را از دنیاى واقعى جدا کند ودر مورد گزاره هاى خیالی و فرضى بحث کند. به عنوان مثال نوجوان مى تواند در مورد این جمله که “اگر آسمان قرمز بود چه مى شد؟” نظر پردازى کند.

۳- توسل به انتزاعیات

نوجوان می تواند از امورى صحبت کند که نامشهورند. او انتزاعیات و نظریه ها را تولید مى کند و مورد استفاده قرار مى دهد. معانى کاریکاتورها وضرب المثل ها را مى فهمد، صاحب نظام هاى درونى مى شود و از آرمان ها وارزش هایى مثل آزادى و عدالت صحبت مى کند.

از ویژگى هاى دیگر این مرحله تفکر گزاره ایست. در این نوع تفکر، فرد مى تواند منطق اظهارات کلامى را بدون مراجعه به دنیاى واقعى درک کند. به عنوان مثال اگر مهره ای رنگى در دست داشته باشیم و بدون آن که نوجوان آن را دیده باشد از او سوال کنیم کدام یک ازاین دو جمله درست است:

– مهره ای که در دست من است، یا سبز است یا سبز نیست

– مهره ای که در دست من است، هم سبز است و هم سبز نیست

نوجوانی که توانایى تفکر گزاره اى را دارد، جمله اول را درست و جمله دوم را نادرست ارزیابى مى کند. او قادر به تحلیل اظهارات است، بدین صورت که می داند اظهار” یا” همیشه درست و اظهار” و” همیشه نادرست است. اما هنگامی که کودک در مراحل قبلى رشد شناختى یا این مساله روبرو مى شود، راجع به هیچ کدام از دو گزینه اطمینان ندارد و تا مهره در معرض دید او قرار نگیرد، قادر نیست اظهارات را ارزیابى کند.

نقش زبان در این نوع تفکر به خوبى قابل درک است. با این که پیاژه در رشد شناختى کودکان زبان را عامل مهمى تلقى نمى کرد اما در دوران نوجوانى، به اهمیت این عامل واقف بود. تفکر انتزاعی به سیستم هاى بازنمایى زبانى نیاز دارد که به اشیاء واقعى وابسته نباشد.

۴- استدلال فرضى – قیاسی

نوجوان در این مرحله، قادر به حل مساله از راه استدلال فرضى – قیاسی است، بدین معنا که وقتى با مساله اى روبرو مى شود، با نظریه‌اى کلى درباره عوامل احتمالى که ممکن است بر نتیجه تاثیر بگذارند فرضیه هایى مى سازد و آنها را آزمایش می کند تا ببیند کدام یک نتیجه‌بخش است. بنابراین حل مساله در نوجوان با احتمال شروع مى شود و به واقعیت مى رسد، در حالی که کودک در مرحله عملیات عینى با واقعیت شروع مى کند و اگر این پیش بینى ها تایید نشود، قادر به انتخاب گزینه هاى دیگر نیست و مساله را نمى تواند حل کند.

از دیدگاه پیاژه، مرحله عملیات صورى آخرین مرحله رشد شناختی است و به نظر مى رسد که در سنین نوجوانى همه مى باید داراى این توانایى باشند، اما یکى از یافته هاى نسبتا شگفت‌آور این است که اکثر بزرگسالان طبقه متوسط در برخی از تکالیف استاندارد پیاژه این توانایى را از خود نشان نمى دهند. آنان تنها برخى اوقات از این نوع تفکر استفاده می کنند.

پژوهش هایى نشان داده است که در روستاهاى کوچک و یا اجتماعات قبیله اى، بسیارى از بزرگسالان اصولات عملیات صورى را بکار نمى گیرند. البته این یافته ها، با نظر پیاژه مغایرت ندارد، شاید تفکر آنها در حد کافى مورد چالش قرار نگرفته است تا به این مرحله ارتقا» یابد.

پیاژه در این مورد مى گوید: این احتمال وجود دارد که اکثر مردمى که به درجاتى از تفکر عملیات صورى رسیده اند، این سبک را در زمینه هاى مورد علاقه خود یا متناسب با توانایی هاى خویش مورد استفاده قرار مى دهند. به عنوان مثال یک میکانیک اتومبیل نمى تواند در مورد فلسفه در بعد نظرى یا صوری فکر کند اما هنگام بررسى نقایص یک اتومبیل عملیات صورى را به کار مى گیرد.

یک دانشجوى حقوق ممکن است در هنگام رویارویى بایک مسئله شیمى از عملیات صورى استفاده نکند، اما به هنگام بحث در مورد موضوعات قانونی، از چنین تفکرى بهره خواهد گرفت و یا افراد در جوامع کوچک قبیله ای، احتمالا در تکالیف پیاژه، توانایى حل مسئله را با منطق انتزاعى ندارند، اما هنگام کار کردن درباره مسائل حیاتى و مهم زندگیشان از این سبک استفاده مى کنند.

مثلا ساکنان جنگل ها و سرزمین هاى دور دست کالاهارى، هنگامى که درباره ردیابى حیوانات سخن مى گوید، فرضیه هایى را پیشنهاد و ارزیابی مى کنند که از لحاظ قابلیت هاى تحلیلى و استنتاجی ذهن انسانى را شگفت آور است.

بنابراین پیاژه معتقد است که اصولا افراد در زمینه هایى که به آن علاقه‌مندند بالاترین مرحله تفکر را به کار مى گیرند، هر چند این زمینه ها با هم یکسان نیستند.

توانایى شناختى پس از عملیات صوری

به نظر پیاژه بعد از مرحله عملیات صورى، هیچ تغییر مهمى در توانایى‌هاى شناختى روى نمى دهد ولی بعضى از روان شناسان با این نظر مخالفند و مى گویند در اواخر نوجوانى، تغییرات کیفى در توانایی هاى شناختى روى مى دهد و این تغییرات تا اوایل بزرگسالى ادامه مى یابد. به این سبک استدلالی، استدلال عملیات پسا صورى مى گویند.

در این دوران، نوجوان با چالش هاى عملى روبرو مى شود که راه حل هاى واقع‌بینانه‌ترى مى طلبند و منطق عملیات صورى برای حل این مسایل مفید نیست. به عنوان مثال نوجوانى که استدلال عملیات صورى را پیشه کرده است، تمامى راه حل های ممکن یک مساله را در نظر مى گیرد، گویى مسئله مورد نظر، در خلا است، ولى نوجوان بزرگتر و یا بزرگسالان، محدودیت های عملى مختلفى را همچون زمان، پول و ملاحظات سیاسى در نظر می گیرند و به این ترتیب راه حل هایشان محدود مى شود.

خصیصه اصلى عملیات صورى، انعطاف پذیرى است، اما خصیصه اصلى تفکر عملیات پسا صورى، تعهد، مسئولیت‌پذیری و عملى بودن است. تعهدات شغلى و خانوادگى باعث مى شود فرد دیدگاهی عمل‌گرایانه داشته باشد و اگرها و شایدها دیگر سودمند نباشد. این دیدگاه، تقاوت زیادى به مفهوم نظرى و انتزاعى عملیات صورى دارد. در تفکر پسا صورى، دانش، نسبى است و بر نقش بافت، تاکید مى شود تا بر اصول مطلق و فرضی. با این همه، به سختى می توان این مطالب را به صورت نظریه مطرح کرد و باید در مورد آن، بیشتر تحقیق شود.

منبع: پایگاه باشگاه اندیشه؛ محمد مجتبى زاده