راه های تربیت کودک از نظر اسلام

مراحل سه‌گانه تربیت کودک

از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت است که فرمود: فرزند هفت سال سرور، هفت سال فرمانبردار و هفت سال وزیر است.(مکارم الاخلاق، ص ۲۲۲) این بدان معناست که انسان در هر سنی نوعی واکنش نشان می دهد. تربیت، امری فرآیندی است و در تمام مدت عمر اتفاق می‌افتد؛ اما هر چیزی، دارای بهترین زمان است و بهترین زمان تربیت، دوران کودکی و نوجوانی است.

در این دوره، کودک، همانند خشت خام است که هر نقشی را به خود می‌گیرد. از این رو، سفارش بسیاری برای تادیب کودکان در این دوره بیان شده است.

امیرمومنان علی (علیه السلام) به امام حسن (علیه السلام) سفارش می‌کند که این زمان، بهترین زمان تربیت و تادیب کودکان است؛ چنان که شیوه و سیره تربیت آن حضرت (علیه السلام) این بوده که در کودکی، اقدام به تربیت و تادیب فرزندانش کرده است.

آن حضرت در وصیت به فرزندش امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید: دل جوان، مانند زمین کشت نشده است، آنچه در آن افکنده شود، می‌پذیرد. از این رو، پیش از آنکه دلت سخت گردد و عقلت سرگرم شود، به تربیت تو همت گماشتم.(نهج البلاغه، نامه ۳۱).

از پـیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت است که تربیت، پیش از تولد آغاز می‌شود: ادبوا اولادکم فی بطون امهاتهم قیل: و کیف ذلک یا رسول الله؟ فقال: باطعامهم الحلال؛ فرزندانتان را در رحم مادرانشان تربیت کنید. سوال شد: این چگونه است، ای رسول خدا؟ فرمودند: با خوراندن غذای حلال به مادرش.(جنگ مهدوی، ص ۱۳۲).

آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) همچنین فرمان می‌دهد که: من ولد له مولود فیلوداً فی ادنه الیمنی باذان الصلاه و لیقم فی الیسری فانها عصمه من الشیطان الرجیم؛ به هر کس فرزندی داده شود، باید در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگوید؛ چرا که مایه ایمنی از شیطان رانده شده است.(کافی، ج۶، ص ۴۲، ح ۶).

بنابراین نباید گذاشت، شخصیت کودک شکل گیرد و آن گاه، اقدام به تربیت و تادیب کرد. این سادگی است که کودک را رها کنیم تا به حال خودش باشد و آن گاه پس از شکل‌گیری شخصیت، اقدام به تربیت و تادیب کنیم. برخی از مردم حتی مومنان، دختران خردسال را با وضعی نامناسب به اجتماعات می‌برند و لباس‌های نامناسب به می‌دهد.

اگر در هفت سال اول، کودک مسلط است و با طنازی و شیرین زبانی خود، بر شما حکومت می‌کند. در هفت سال دوم، موجودی فرمانبردار است. در این دوره است که می‌بایست آموزش‌های تربیتی دقیق ببیند؛ چون جامعه‌پذیری و رفتارهای اجتماعی را از طریق تقلید و پیروی از شما، در این دوره یاد می‌گیرد؛ پس باید در این دوره، به او آموزش‌های دقیق داد تا در دوره وزارت، در کنار شما همان رفتارهای مناسب و هنجاری را در پیش گیرد.

امام صادق (علیه السلام) درباره شیوه تربیتی که خودشان بر آن عمل می‌کردند و سیره خاندان ایشان بود، می‌فرماید: انا نامر صبیاننا بالصلاه و الصیام ما اطاقوا اذا کانوا ابناء سبع سنین؛ ما هنگامی که کودکانمان هفت ساله می‌شوند، به اندازه ای که طاقت دارند، آنان را به انجام نماز و روزه فرمان می‌دهیم.

این بدان معناست که تربیت کودک و تادیب آنان نسبت به هنجارهای دینی و اجتماعی و آداب قومی و مذهبی، می‌بایست از همان آغاز با توجه به توان و قدرت آنها شروع شود و این گونه نباشد که آنان را تا زمان بلوغ کامل، رها کرده و سپس یک شبه از آدم بالغ بخواهیم همه این تکالیفی که تا دیروز ترک کرده بود، انجام دهد و به چیزی که عادت نداشته، عمل کند و پایبند آن باشد.

امام سجاد (علیه السلام) بر این باور است که تربیت کودک، بسیار سخت و دشوار است. از این رو تنها با یاری خداوند است که می‌توان تربیت هنجاری را انجام داد. آن حضرت (علیه السلام) می‌فرماید: اللهم… اعنی علی تربیتهم و تادیبهم و برهم؛ خدایا مرا بر تربیت، ادب آموزی و نیکی کردن به فرزندانم یاری فرما.(صحیفه سجادیه، دعای ۵۲)

همه تلاش والدین و اولیاء و مربیان، باید بر این قرار باشد که کودک را در دوره کودکی و نوجوانی، به خوبی تربیت کنند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم یغفر لکم؛ فرزندان خود را گرامی بدارید و خوب تربیتشان کنید تا گناهان شما، آمرزیده شود.(مکارم الاخلاق، ص۲۲۲)

دوری از خشونت در تربیت

برای تربیت نیاز نیست که از روش‌های خشونت بار استفاده کرد زیرا این روش همواره نتیجه عکس می‌دهد، بلکه باید با روش محبت و تکریم و احترام به آنان، در تربیت و تادیب آن کوشید. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرماید: لا تضربه و اهجره و لا تطل؛ کودک را نزن، بلکه با او قهر کن، ولی نه به مدت طولانی.(عده الداعی، ص۹۷)

امیرمومنان نیز در این باره می‌فرماید: لا ادب مع غضب؛ با خشم، تربیت ممکن نیست.(غررالحکم، حدیث ۹۲۵۰۱)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) این شیوه آموزش را در پیش گرفته بودند. در روایت است که پیامبر هر روز صبح بر سر فرزندان و نوادگانشان دست نوازش می‌کشیدند.(بحارالانوار، ج۴۱۰، ص۹۹، ح ۵۷)

ایشان دیگران را نیز سفارش می‌کرد که این شیوه را برای تربیت کودکان خود در پیش گیرند: احبوا الصبیان و ارحموهم و اذا وعدتموهم شیئا ففوا لهم فانهم لا یدرون الا انکم ترزقونهم؛ کودکان را دوست بدارید و به آنان مهربانی کنید و هرگاه به آنها وعده دادید، وفا کنید؛ زیرا آنها شما را روزی دهنده خود می‌دانند.(کافی، ج۶، ص۹۴، حدیث۳)

اگر قرار است چیزی را به کودکان آموزش دهیم، بهترین آنها اموری است که رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: ایشان در این باره می‌گوید: ادبوا اولادکم علی ثلاث خصال: حب نبیکم و حب اهل بیته و قراءه القرآن؛ فرزندان خود را به کسب سه خصلت تربیت کنید: دوستی پیامبرتان و دوستی خاندانش و قرائت قرآن.(غررالحکم، حدیث ۸۸۴۴ و نیز کنزالعمال، ج۱۶، ص۶۵۴، حدیث ۹۰۴۵۴)

منبع: کیهان؛ شماره ۲۰۲۹۰ صفحه۶ معارف