بررسی اصول اخلاق خانوادگی و همسرداری پیامبر (ص)

تحلیل اخلاق خانوادگی و اصول همسرداری پیامبر (ص) و شخصیت زن نزد آن حضرت، یکی از موضوعاتی است که در تاریخ اسلام اهمیت زیادی دارد. این موضوع، نشان دهنده رفتارشناسی پیامبر در دو محور همسرداری و اخلاق خانوادگی است.

عالیترین و مهمترین بُعد زندگی رسول خدا (ص)، بُعد اخلاقی اوست او در زمانی و در جامعه ای ظهور کرده بود که رذایل اخلاقی بین مردم حکمفرما بود و فضایل اخلاقی در آن جامعه جایی نداشت. شیوه های تربیتی در سیره خانوادگی و اصول همسرداری پیامبر (ص) می تواند سعادت خانواده ها را تضمین کند.

اخلاق خانوادگی

در آموزه های همسرداری پیامبر اکرم (ص)، به اخلاق در زندگی خانوادگی و ازدواج و روابط زناشویی توجه ویژه ای شده است و آن حضرت در این رابطه می فرمایند که هرگاه کسی نزد شما آمد که امانتداری و اخلاق او را می پسندید به او همسر دهید.

دینداری و اخلاقمندی زمینه ای را فراهم می کند که همسرداری در مسیری درست قرار گیرد و تداوم یابد. آن که چنین ویژگی هایی را داراست و به درستی انجام می دهد و حقوق همسر را رعایت می نماید، با اخلاق است. بهترین زندگی، زندگی با اخلاق و بهترین زندگی خانوادگی، زندگی با عشق و علاقه است لذا روابط زن و مرد و خانواده باید عاشقانه و پرلطافت باشد.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵ :۸۰ و ۴۸- ۴۴).

آئین همسرداری

همسرداری یعنی مواظبت و نگهداری همسر. سعادت و خوشبختی خانواده در اصول صحیح همسرداری است. رسول خدا (ص) می فرمایند هر زنی که بمیرد در حالی که شوهرش راضی باشد داخل بهشت می شود و زن نمی تواند حق خدا را ادا کند مگر این که حق شوهرش را ادا کند.

آیین همسرداری پیامبر، الگوی جدیدی عرضه کرد و در آن، فرد به همان میزان که وظایف همسری دارد، حقوق هم دارد. از نظر ایشان بهترین بهره و نعمت دنیا زن شایسته است از نعمت های دنیا چیز بهتر از همسر شایسته نیست.(امینی، ۱۳۸۹: ۱۹۰ و ۲۵-۲۴)

اصول اخلاق خانوادگی پیامبر (ص)

۱-اصل حقوق مداری همسران

رسول خدا (ص) در شرایط گوناگون حقوق مداری و قانونمداری در خانواده را مورد توجه داده است و در رفتار و شیوه زندگی خانوادگی آن را نشان داده است و تلاش می کرد که پیروانش با درکی درست از حقوق مداری و آشنایی با حقوق متقابل در زندگی خانوادگی، نظام خانواده را سامان مطلوبی بخشند.

در آیین همسرداری پیامبر (ص)، حقوق و تکالیفی برای زن و شوهر شمرده شده که پایبندی به آنها بهترین تکیه گاه روابط نیکو میان آنهاست برخی از حقوق و تکالیف ثابت و همیشگی ما است مانند احترام و تکریم متقابل، تأمین نیاز جنسی و برخی متغیر و متحول است که بنا شرایط زمان و اجتماع پدید می آید.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ :۱۳۰)

یکی از اقدامات قابل توجه پیامبر برقراری قانون مساوات و برادری بود. این قانون روحیه ایثار و از خودگذشتگی را در قبایل عرب ایجاد نمود.(مظاهری، ۱۳۷۸: ۶۰) در زندگی خانوادگی پیامبر، در عین این که اصل، بر مودت و صفا و ایثارگری است، اما نباید این مسئله فراموش شود که میزان خواست ها و توقعات نمی تواند بی حساب و بر اساس سلیقه شخصی باشد.

در آیین همسرداری پیامبر، حضرت برای هر یک از همسران خود، حقوق خاص معین کرده بود که در صورت آشنایی با این حقوق، تکالیفی را نیز در مقابل این حقوق می بایست بر دوش بگیرند. و بسیاری از حقوقی که در اسلام برای زوجین معین شده و با رعایت آن کانون خانواده گرمتر و محکمتر می شود، میان زن و مرد مشترک است و آنان وظیفه دارند به پیروی از حسنه پیامبر (ص) آن را مراعات کنند(پور عسکری، ۱۳۸۴ :۷۱).

۲- اصل مودت و رحمت

در سیره خانوادگی و شیوه همسرداری پیامبر، اصل مودت و رحمت به عنوان یک اصل مطرح است مودت و رحمت در روابط و مناسبات نقش اساسی دارد و هر چه مودت و رحمت عمیق تر و گسترده تر باشد، زندگی خانوادگی از آرامش و مودت و رحمت برخوردار خواهد بود. هر چه مودت و رحمت عمیق تر باشد، توان و تحمل افراد بیشتر می شود و هر چه گسترده تر باشد رفتارها مناسب تر می گردد و گسترده تر جلوه می یابد.

اصل مودت و رحمت یکی از پایه های اخلاق خانوادگی و آئین همسرداری پیامبر است. در سیره و آیین همسرداری پیامبر اکرم (ص) و اوصیای آن حضرت، بر محبت و رحمت به خانواده یعنی همسر و کودکان تأکید زیادی شده است.

هرچند انسان در تمام مراحل زندگی خود نیازمند محبت و رحمت است، اما در دوران کودکی این نیاز شدیدتر است. هیچ چیز خانواده انسان برای کودک جایگزین محبت خالصانه با جلوه های گوناگون آن نیست و هیچ چیز مانند آن، بر جان، روح و جسم کودک تأثیر مثبت ندارد و زمینه ساز کسب کمال نیست.

پیامبر اکرم (ص) در مراتب کمال انسانی به بالاترین مرتبه دست یافته بود در مودت و رحمت به خانواده نیز به درجه اعلا رسیده بود. ایشان کانون محبت و رحمت در خانواده است هرگز ایرادی نمی گرفت و چیزی را به فرد اختصاص نمی داد در خانواده سرشار از انرژی عشق و دوستی به همه بود.

معیارهای اصل مودت و رحمت عبارتنداز:

۱ -جلوه های زبانی و گفتاری

۲- ابراز علاقه و محبت زبانی

۳- خطاب کردن با محبت

۴- گفتگوی محبت آمیز.(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸ :۲۲۹-۲۵۴-۸۹-۸۵-۱۰).

۳-اصل نفی خشونت و بد اخلاقی در خانواده

در آموزه های همسرداری پیامبر به صراحت بداخلاقی در خانواده، آزار یکدیگر، بدزبانی و بدرفتاری به عنوان جلوه های خشونت خانوادگی نفی و طرد شده و سخت ترین نکوهش ها درباره این امور وارد شده است و نیز آن حضرت با رفتار خود، پیروان را به پاکی محیط خانواده و اقسام خشونت ها فراخوانده است.

زندگی پیامبر نمونه برین نفی خشونت خانوادگی است. در شیوه همسرداری پیامبر، نه تنها حضرت در تمام احوال و شرایط در نهایت رحمت و مودت و مدارا و ملایمت با همسران خود زیست، بلکه پیوسته در برابر تندی برخی از همسران خویش با گذشت روبرو شد و هرگز رفتار تند ننمود. برای پیامبر بداخلاقی زشت ترین و نکوهیده ترین چیزی است که در زندگی ظهور می نماید. سخنان وی بیانگر شدت زشتی و نهایت نکوهیدگی آن است.

بداخلاقی در همسرداری پیامبر (ص) هیچ جایگاهی ندارد و از منظر حضرت، چنان تباه کننده آدمی و زندگی است که هیچ چیز را به سلامت باقی نمی گذارد که بداخلاقی از جنس آتش است و نه تنها خود فرد را جهنمی می سازد؛ بلکه زندگی را نیز به جهنم بدل می نماید.

انواع و مصادیق خشونت ها در کلام پیامبر (ص)

در همسرداری پیامبر، خشونت هیچ جایگاهی ندارد. خشونت های مذموم در کلام حضرت عبارتند از:

۱-خشونت گفتاری شامل (دشنام دهی و ناسزاگویی- مسخره کردن- سرزنش نمودن- بهتان زدن – لعنت کردن- منت گذاشتن- مشاجره نمودن)

۲-خشونت رفتاری شامل (ترشرویی- فخرفروشی و خودنمایی- خشم و عصبانیت- زورگویی و سلطه گری- غیرت ورزی و تعصب بیجا- کناره گیری – کتک زدن).

۴- اصل شکیبایی و بردباری

در آیین همسرداری پیامبر، از جمله ستون های پابرجایی، دوام، استحکام و کمال زندگی خانوادگی، صبر و شکیبایی است. شکیبایی و بردباری تأکید شده در منطق نبوی شامل همه مسائل زندگی خانوادگی است.

ممکن است گاهی خلق و خوی یکی از زوجین برای دیگری ناخوشایند نماید و یا علیرغم همه خوبی ها و نیک رفتاری ها یکی از آن دو، کج خلقی هایی داشته باشند که در این صورت راه چاره و بهترین وسیله مقابله شکیبایی و بردباری است.

پیامبر اکرم (ص) پیامدها و ثمرات شکیبایی و بردباری در زندگی خانوادگی را اینگونه برشمرده است: ۱- گشایش، توفیق و کامیابی ۲- پشیمانی و سامان یابی ۳- صلح و آشتی ۴- کاهش مصیبت و اندوه و سختی ۵- دفع آسیب و گرفتاری ۶- فرصت سازی(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸: ۴۷۱-۴۶۱-۳۷۲-۳۶۹).

۵- اصل عفو و گذشت

در منطق نبوی راه حل اساسی برای رفع کینه و کدورت، عفو و گذشت معرفی شده است. پیامبر اکرم (ص) مظهر جوانمردی، گذشت و رحمت بود و چنان که در کلام الله مجید نیز می‌خوانیم (خُذ العَفَو وَ أمر بالعُرفِ) پیامبر هم اهل عفو بود و هم به نیکی ها دعوت می کرد.

در راه و رسوم همسرداری پیامبر، بخشش و گذشت قاعده حاکم بر خانواده بوده و شخص رسول خدا در تمام دوران زندگی خانوادگی اش از بخشش و گذشت دور نشده است. ایشان در زندگی خانوادگی آنقدر با همسران خود از سر بخشش و گذشت رفتار می کرد که بعضی از آنان به خود جرات می دادند که با او بدرفتاری کنند.

آن حضرت هیچ وقت در امور خانه برای همسرانش تعیین تکلیف نمی کرد و کارِ خانه را یکسره به آنان واگذاشته بود و در بسیاری از امور به میل آنان عمل می کرد. حتی موضوع رازداری که از مهمترین شرایط یک همسر باوفا بود در بعضی از همسران پیامبر رعایت نمی شد و در مقابل، پیامبر با گذشت و عفو با ایشان رفتار می کردند.

رسول خدا (ص) به پیروان خود سفارش می کرد که بنای رفتارشان در خانواده برپایه گذشت باشد(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵ :۴۲۰-۴۱۵). از این رو در همسرداری پیامبر، والاترین سرمشق گذشت در رفتار نمایان است تا پیروانش در همان مسیر سلوک کنند.

۶- اصل رفق و ملایمت

لطافت روابط خانوادگی تابع نرمش و ملایمت زن و مرد است در زندگی خانوادگی هیچ چیز چون نرمش و ملایمت موجب تصحیح روابط و حفظ سلامت و مایه پیشرفت نیست، و آموزه های همسرداری پیامبر (ص) در این باره نشان دهنده جایگاه بی بدیل این اصل است.

چون رفق و ملایمت بر زندگی حاکم شود جلوه های زیبای آن چهره گشاید و زندگی را معنای واقعی بخشد در آموزه های پیامبر درباره جلوه رفق و ملایمت در زندگی نعمات و اثرات بسیاری وارد شده است که عبارتند از: زیادت و برکت، سلامت و عافیت، آسودگی و راحت، آسان شدن امور سخت، کاهش مخالف، رسیدگی به مطالبات، تداوم بخش دوستی و دلبستگی و تحکیم تعلقات.

بررسی اصول همسرداری پیامبر (ص)

۱- اصل رعایت عدالت

یکی از ویژگی های آیین همسرداری پیامبر (ص) رعایت مساوات بین همسران است. وی مهریه هر یک از زنانش را چهارصد درهم قرار داد و فرقی بین هیچ یک از همسرانش نگذاشت. این تساوی اثر مثبت بر ذهنیت زنان می گذاشت تا خود را از نظر شخصیت و سایر امور همانند یکدیگر ببینند. همچنین، علاوه بر جهیزیه، از نظر نفقه و هزینه زندگی نیز پیامبر رعایت برابری و تساوی را می کرد.

پیامبر اکرم (ص) در سایر امور رعایت تساوی و برابری را می کرد. از دیگر ویژگی های پیامبر که محبت همسرانش را به همراه داشت رعایت حقوق و ابراز علاقه به تمامی آنان مناسب با شأن هر یک بود به طوری که هیچ کدام احساس نمی کردند که دیگری نزد پیامبر محبوبتر است(عابدینی، ۱۳۸۱ :۱۷۱).

در همسرداری پیامبر، اصل آزادی محترم شمرده می شود و به زنان به خصوص مادران، شخصیت فوق العاده داده ای می شود تا آنجا که حضرت کلید بهشت را در دست مادران می داند. ایشان برای زنان حقوق مساوی با مردان قائل است و سلب حقوق زنان را گناه غیرقابل بخشش معرفی نموده است.

رعایت رفتار صحیح از روی عدالت نیز نزد پیامبر اهمیت زیادی دارد و آن حضرت می فرماید: باید میان همسران و فرزندان در بخشش و هدیه به عدالت رفتار کنید(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸: ۱۴۶-۱۴۵).

نمونه های عدالت ورزی در همسرداری پیامبر را می توان در عدالت در مهریه، عدالت در پرداخت نفقه، عدالت در همنشینی، عدالت در اعطای هدایا به همسران و عدالت در به کار بردن کلمات محبت آمیز و کمک به همسران مشاهده نمود. پیامبر (ص) در خانه به همسران کمک می کرد، اتاق زینب را مرتب می کرد. لباسهایش را خود وارسی کرد؛ کفشش را اصلاح می کرد، با دست خود گوشت خُرد می کرد(راوندی، ۱۳۸۴: ۱۱۴).

از مسائلی که در زندگی مشترک پیامبر با زنان مطرح است و در تحکیم روابط و خوشبختی خانواده تأثیر بسزایی دارد، یاری دادن به همسر و انجام کارهای مربوط به زندگی و تأمین نیازها و انجام کارهای خانه است این مسئله نزد پیامبر سبب شده بود تا صفا و صمیمیت در محیط خانواده حاکم کرد. پیامبر کارهای درون خانه را داشت(پورعسکری، ۱۳۸۳: ۷۳).

تقسیم کار و مسئولیت ها از مهمترین پدیده های طبیعی به حساب می آید. تقسیم کار بین مرد و زن بر اساس به کارگیری و سلطه یکی بر دیگری نیست، بلکه بر اساس واگذاری نوع کار و مسئولیت است. پیامبر نیز چنین خواسته که زن و مرد در مسئولیت مساوی باشند بی آنکه ستم و اجحافی در کار باشد.

از نظر پیامبر خدمتگذاری در داخل خانه به زن واگذار شده است و خدمت‌گذاری در خارج خانه بر دوش مرد نهاده شده است. بدین جهت که زن با طبیعت زن بودن و لطافت روحش در اداره خانه که به دوستی و مهربانی و محبت مبتنی و استوار می شود، سزاوارتر است.

پیامبر خدا در خانه خویش خدمتکار اهل خود بود، و بر سفره غذای حقیرانه می نشست، بز خود را می دوشید و لباس خود را وصله می نمود و بر شتر خود عقال- ریسمانی که به وسیله آن زانوی شتر را می بندند- می زد و به ناقه خود علف می داد، با خدمتکار منزل آرد را آسیاب می کرد و خمیر می ساخت(صدر، ۱۳۸۹: ۶۲).

۲- اصل تکریم نسبت به خانواده

در آیین همسرداری پیامبر، جایگاه و اهمیت تکریم خانواده آن قدر مهم و اساسی است که پیامبر مردانی را که همسران خود را تکریم نمی نمایند، انسان های به دور از شأن انسانی و در بند فرومایگی برشمرده است. در راه و رسم همسرداری پیامبر، تکریم همسر به تمام معنا جلوه داشته و فرمودند هر کس همسری اختیار کند باید او را اکرام و احترام کند.

بنای رفتار و اخلاقش پیامبر تکریم بود و فرمودند که مرد و زن، همسر خویش را تکریم کنند، در رفتار، گفتار، سلوک و در همه حال، رفتار توأم با احترام، از وجوه مهم تکریم است وی با این رفتار خانواده را تکریم می نمود و هرگز در برابر بداخلاقی همسران از تکریم آن دور نشد و به سخنان آنها توجه داشت و سخنانشان را قطع نمی کرد و چنان رفتار می کرد که احساس می کردند به ایشان بسیار اهمیت می دهد.

رفتار وی به تمام معنا بر مدار تکریم همسر بود رفتار پرلطافت وی نسبت به همسران زمانی به خوبی دیده می شود که توجه شود این رفتار در کدام جامعه و با چه فرهنگی ظهور کرده است. وی به حالات و روحیات لطیف زنان توجه داشت و در هر حال تکریم آنان را پاس می داشت و همسران خود را با بهترین الفاظ مخاطب قرار داد و با تعابیر نیکو آنان را تکریم می نمود(دلشاد تهرانی، ۱۳۸۵:۲۵۲-۱۱۹).

۳- اصل تأمین نیازها

اعضای یک خانواده نیازهای گوناگونی دارند که تأمین درست، معتدل و به موقع آن نیازها در تحقق روابط سالم و پرنشاط و رشد‌دهنده نقش اساسی دارد. زن و مرد نیازهای عاطفی، روحی، مادی، امنیتی و جنسی دارند.

رسول گرامی اسلام بنا بر سیره تبلیغی خود، برای رسیدگی به کارهای مردم و برآوردن نیازهای آنان بسیار می کوشید و بر اساس مواسات اسلامی، در خوشی و ناخوشی، با ایشان همراه و همدرد بود و از هیچ کمکی به مؤمنان دریغ نمی کرد(طیبی، ۱۳۸۹ :۷). در سیره همسرداری پیامبر (ص) بهترین اشخاص در زندگی کسانی هستند که نیازهای اعضای خانواده را دریابند و به درستی تأمین نمایند.

الف) نیازهای مادی

در راه و رسم همسرداری پیامبر، توجه به نیازهای مادی خانواده و تأمین کامل آنها چنان مهم و اساسی تلقی شده که وی فرموده است: چنانچه در تأمین نیاز همسر و فرزندان تلاش نمائید آمرزیده محسوب می شوید در نگاه نبوی تأمین نیازهای مادی در جهت کمالگرایی ارزش می یابد و این به معنای اصالت یافتن امور مادی در زندگی نیست بلکه بهره گیری درست از امکانات در جهتی والاست.

تأمین نیازهای خانواده در آیین همسرداری پیامبر چنان اهمیت دارد که می فرماید کسانی که در امکانات و دارایی خانواده در صورت داشتن مال و ثروت سخت بگیرند از ما نیستند گشاده گرفتن در زندگی خانوادگی به معنای تجمل پرستی نیست بلکه استفاده بهینه از امکانات و دارایی است و در راه و رسم نبوی جایی برای این ناپسندی ها نیست.

ب) نیازهای روحی عاطفی و امنیتی

تأمین نیازهای روحی، عاطفی و امنیتی در امور خانه از مسائلی است که در راه و رسم همسرداری پیامبر بر آن تأکید شده است و رسول خدا (ص) به پیروان خود تأکید می داشت که به این نیازها توجه کنند و آنها را به درستی پاسخ دهند و به روابط خانوادگی پرعاطفه و عاشقانه می نگریست و سفارش می کرد که چنین نگرشی فراهم شود.

ج) نیاز جنسی

بی شک یکی از نیازهای انسان تأمین غریزه جنسی اوست، که طریق مشروع آنها تنها با پیوند زناشویی صورت می گیرد. در همسرداری پیامبر، توجه به نیاز جنسی در درون خانواده و تأمین صحیح آنها و صیانت جامعه از بروز و ظهور مسائل جنسی بسیار تأکید شده است. اساسا اسلام- هیچ یک از غرایز انسان را سرکوب نکرده و از طریق قانونی و شرعی آن، اجازه رسیدگی و توجه به آن ها را داده و این به نفع خود انسانهاست.

د)  نیازهای زیبا دوستی و آراسته سازی

توجه کردن به زیبایی و آراستگی از امور مهم در تأمین نیازهای مشترک خانواده است رسول خدا (ص) بر این امر اهمیت می گذارد و به جدی آن را مورد توجه قرار می دهد. پیامبر می آموخت که پیروانش چنین باشد و با رفتار خود آنان را در این جهت تربیت می نمود و همان طور که به زنان تأکید می کرد که خود را زینت کنند و زیبا نمایند و آراسته باشند به مردان نیز سفارش می کرد آراستگی را پاس دارند.

۴- اصل تفاهم و توافق

در دکترین همسرداری پیامبر، قرار گرفتن زن و مرد در یک منظومه بنام خانواده جز با تفاهم و توافق میسر نیست. در آموزه های نبوی موارد بسیاری مطرح است که پاسداشت آنها از لوازم تفاهم و توافق زندگی است؛ که به برخی از آنها اشاره می شود:

۱- نفی خودمداری

۲- فروتنی زوجین نسبت به یکدیگر

۳- گوش سپاری بدین معنا که زن و مرد به سخن و نظر یکدیگر اهمیت دهند

۴- نفی لجاجت

۵- نفی عیب جویی و سرزنش (دلشاد تهرانی، ۱۳۸۸، صفحات ۲۲۳و۲۰۸و۴۵).

نتیجه گیری

در آیین همسرداری پیامبر اسلام (ص) اخلاق نیکو و ایمان، بزرگترین سرمایه زندگی مشترکند. با الهام از سخن و سیرۀ تربیتی پیامبر اعظم (ص) روابط سالم و متعادل بین مرد و زن، خمیر مایه عشق به زندگی است و سبب تقویت کارکردهای خانواده در حیطه های ارضای نیازهای عاطفی، تداوم نسل انسانی و پرورش و اجتماعی کردن فرزندان می شود.

منابع

۱- مظاهری، حسین، (۱۳۸۷) اخلاق در اداره، به کوشش محمد جواد خالقی، تهران، نشر بوستان کتاب.

۲- مظاهری، حسین (۱۳۷۸) خانواده در اسلام، تهران، نشر شفق.

۳-دلشاد تهرانی، مصطفی (۱۳۸۸) سیره نبوی، منطق عملی (سیره خانوادگی)، تهران، نشر دریا.

۴- عابدینی، احمد(۱۳۸۱ )، شیوه همسرداری پیامبر (ص) به گزارش قرآن و سنت، تهران، نشر هستی نما.

۵ – راوندی، فضل الله (۱۳۸۴) النوادر، قم، نشر دارالحدیث.

۶ – صدر، بنت الهدی (۱۳۸۹) زن در زندگی پیامبر اکرم (ص)، ترجمه محمد شریفی، تهران، نشر بین الملل.

۷- عابدینی، احمد (۱۳۷۹) شیوه همسرداری پیامبر (ص) به گزارش قرآن و سنت، تهران، نشریه پیام زن، سال سیزدهم، شماره ۵۲

۸-پورعسکری، اسلام (۱۳۸۳) «شیوه پیشوایان در رفتار با همسر» فصلنامه فرهنگ کوثر، شماره ۵۹

۹- دلشاد تهرانی، مصطفی (۱۳۸۵) «جلوه ای از اصل مودت و رحمت در سیره خانوادگی پیامبر اعظم ص»، تهران، مجله تخصصی الهیات و حقوق دانشگاه علم –حدیث، شماره ۲۲ و ۲۱

۱۰- طیبی، زینب (۱۳۸۹) «مروری بر سیره اخلاقی پیامبر اکرم ص»؛ فصلنامه مطالعات میان فرهنگی، سال سوم، شماره۹

منبع اقتباس: فصلنامه حبل المتین؛ سال اول؛ زمستان ۱۳۹۲؛ نویسندگان: فرزین سلیمی؛ منیژه پدیه؛ مهدیه خنجری (پرتال جامع علوم انسانی)