انفاق و بخشش از منظر امام باقر علیه السلام

از امتیازات جوامع اسلامی که آن را از دیگر اقوام و ملت ها متمایز می سازد موضوع انفاق و یاری رساندن به قصد عبادت به سایر افراد به ویژه نیازمندان است.

بدون تردید اگر این آموزه قرآنی در تمام ابعاد و زوایای جامعه گسترش یابد و مسلمانان بدون دغدغه خاطر و با توکل به گنجینه عظیم خزائن خداوندی، در راه خدا انفاق و فداکاری کرده و از اموال و هستی خود بگذرند بسیاری از مشکلات، دامن گیر اجتماع مسلمانان نخواهد بود.

قرآن، یکی از خصلت های مهم اهل ایمان را انفاق می شمارد و آن را در کنار ایمان به غیب و اقامه نماز قرار می دهد.

در حقیقت خداوند متعال جلوه ایمان را در ارتباط با خدا و سایر انسان ها معرفی می کند.

اگر برآوردی از آثار و دست آوردهای این پدیده وحیانی به عمل آید معلوم خواهد شد که فلسفه تأکید قرآن بر این عمل انسانی اسلامی چه نقشی در سالم سازی و تکامل افراد و جوامع دارد.

احیای فرهنگ قرآنی، تقویت اعتماد عمومی، رفع فقر و نیازمندی، کم شدن فاصله طبقاتی، ازدیاد محبت و جذب دلها به همدیگر، تقویت وحدت و ارتباط انسان ها، افزایش امنیت و کاهش فساد و تباهی، از جمله ره آورد انفاق است.

انفاق صفتی فراگیر است که فقط در اموال خلاصه نمی شود بلکه شامل تمام مواهب و نعمت های مادی و معنوی است.

قرآن به انسان ها می آموزد که از تمام هستی خود، اعم از علم و عقل و اندیشه و نیروهای جسمانی و معنوی و موقعیت های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خود باید انفاق کنند و بالاتر از آن از هرچه که دوست دارند و محبوبترین موجودی آنان است در راه خدا، برای دیگران ببخشند. (آل عمران/۹۲)

این صفت پسندیده برکات و آثار مثبت فراوان فردی و اجتماعی برای مسلمانان دارد ما برخی از نکات و پیام های آیات انفاق را از منظر امام باقر(ع) مرور می کنیم:

اهمیت انفاق

همان گونه که اهمیت ندادن به نماز، یک فرد مسلمان را تا آستانه کفر می کشاند، ترک انفاق نیز ممکن است تمام اعمال نیک را تحت الشعاع قرار داده و انسان را به وادی سقوط سوق دهد.

حضرت باقرالعلوم(ع) در مورد معنای آیه: «سیطوقون ما بخلوا به یوم القیمه ؛(آل عمران/۱۸۰) به زودی در روز قیامت آنچه را که درباره آن بخل ورزیدند همانند طوقی برگردن آنان می افکنند.»

می فرماید: هر کس حقوق مالی خود را نپردازد خداوند آن مال را به طوقهائی از آتش تبدیل می کند سپس به او گفته می شود همانطور که در دنیا به هیچ قیمتی این اموال را از خود دور نمی کردی اکنون آنها را بردار و به گردن خود بیفکن.(۱)

آن حضرت در سخن دیگری به سؤال و جواب در روز قیامت اشاره کرده و می فرماید: در روز قیامت هر بنده ای باید به چهار سؤال اساسی در مقابل خداوند متعال پاسخ دهد که یکی از آنها در مورد انفاق مال است از او می پرسند اموال خود را از کجا به دست آورده و در کجا انفاق کرده است.(۲)

آن حضرت در مورد بهره های مادی و معنوی انفاق فرمود: انفاق پنهانی فقر را برطرف ساخته و عمر را افزایش می دهد.(۳)

تردیدی نیست که احسان و انفاق و بذل و بخشش و سخاوت و نیکوکاری از زیباترین صفات انسانی است و هرکسی در هر مقامی و مکانی عامل آنرا می ستاید اما آنچه که از منظر وحیانی قرآن مهم است و روایات اهل بیت (ع) نیز به آن تأکید فراوان دارد منبع درآمد و ریشه این اموال است که مطمئناً باید از راه پاک و حلال به دست آمده باشد وگرنه اگر تمام خزائن روی زمین هم در راه خدا انفاق شود ولی از راه صحیح و حلال بدست نیامده باشد نزد خداوند هیچ ارزشی ندارد، بلکه مؤاخذه هم دارد چرا که اموال غصبی و ناپاکی که از راه نامشروع به دست آمده و صاحبان واقعی آنان ناراضی هستند چگونه می تواند نیک و خداپسندانه باشد.

قرآن این حقیقت را این گونه بیان می کند: «انما یستقبل الله من المتقین: (مائده ۷)  خداوند اعمال نیک را[ فقط از پرهیزگاران می پذیرد.» و در سوره بقره نیز فرمان می دهد که:

«ای اهل ایمان از چیزهای پاکیزه ای که به دست آورده اید و از آنچه از زمین برآورده ایم انفاق کنید و در پی ناپاک آن نروید که از آن انفاق نمائید درحالی که اگر آنرا به خودتان بدهند جز با بی میلی آن را نمی گیرید و بدانید که خداوند بی نیاز و ستوده است.» (بقره ۲۶۷) افزون بر پاک بودن منبع انفاق، لازم است مال بخشوده شده، از جنس بهتر و مرغوبتر انتخاب شود تا نزد خدا و خلق بهتر پذیرفته شود.

البته برخی از عوام عقیده دارند اموالی که در دستشان مانده به عنوان احسان و انفاق و صدقه به نیازمندان می دهند اما این تفکر با پیام قرآنی ناسازگار است که می فرماید:

«لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون؛

(آل عمران ۹۲) هرگز به ] مقام[ نیکوکاری نخواهید رسید مگر اینکه از آنچه که دوست دارید انفاق کنید.»

آری مال حلال، پاکیزه، مرغوب و دوست داشتنی بهترین نوع انفاق است و مطمئناً در نزد پروردگار مورد پذیرش قرار می گیرد.

اسوه انفاق کنندگان

قرآن کریم علاوه بر ترویج فرهنگ انفاق، نمونه های کامل از انفاقگران را نیز معرفی می کند.

در سوره بقره می فرماید: «کسانی که دارائی خود را در شب و روز می بخشند، پاداش آنها نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود نه بیمی برای آنان است و نه اندوهگین می شوند.» (بقره ۲۷۴)

امام باقر(ع): در شأن نزول آیه فرمود: علی(ع) چهار درهم داشت آن را به ترتیب یک درهم در شب و یک درهم روز و یک درهم پنهان و درهمی دیگر آشکارا به نیازمندان بخشید. (۴)

پیشوای پنجم در همین رابطه آیه ولایت را نیز تفسیر کرده است که در آن (مائده ۵۵) امیرمؤمنان علی (ع) به خاطر انفاق انگشتر خود، درحال نماز، مورد عنایت خداوند قرار گرفته است.

آری رهبری امت، شایسته کسی است که درعین حالی که غرق درعبادت الهی است با خلوص تمام انفاق می کند و خداوند متعال نیز او را مورد ترغیب و تشویق قرار می دهد. (۵)

موارد انفاق

همچنان که لازم است منبع درآمد در موضوع انفاق از راه های شرعی و عقلانی باشد، در مورد مصرف آن نیز باید دقت کرد و آن را به نیازمندان حقیقی بخشید.

درغیراین صورت اگر کسی مال خود را بدون حساب و کتاب ببخشد، انفاق محسوب نمی شود بلکه ممکن است در گروه اسراف کاران نیز قرار گیرد.

خداوند متعال می فرماید: «انفاق شما برای آن دسته از نیازمندانی باید باشد که در راه خدا فرو مانده اند، و نمی توانند [برای تامین هزینه زندگی برای تجارت و اشتغال[ به مسافرت بروند، نا آگاهان آنها را از شدت خویشتن داری بی نیاز و غنی می پندارند اما آنها را از سیمایشان می شناسی، آنان با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند و هرچیز خوبی به آنان انفاق کنید خداوند از آن آگاه است.

(بقره ۷۳) آری کسانی که دراثر دلدادگی به حق در تنگنای اقتصادی قرار می گیرند و به خاطر اینکه خود و زندگی شان را برای پیشرفت اسلام وقف کرده اند و در زیر فشارهای زندگی از خود بردباری نشان می دهند باید از سوی مسلمانان پشتیبانی مالی شود بدون اینکه به آبرویش لطمه بخورد.

امام باقر(ع) فرمود: یکی از مصادیق این آیه اصحاب صفه هستند که در کنار مسجد پیامبر (ص) در سکوی ویژه ای جای داشتند و خداوند به مسلمانان سفارش می کند که آن فداکاران را فراموش نکنند و از کمک های مالی و معنوی خود در مورد آنان دریغ ننمایند.

( ۶) آنان در حدود چهارصد نفر بودند که نه منزلی داشتند و نه اقوام و یاورانی که کمک حالشان باشند.

اصحاب صفه به خاطر اسلام و حمایت از آن از تمام مزایای زندگی و از اقوام و خویشاوندانشان بریده و به جمع اصحاب رسول خدا (ص) پیوسته بودند.

آنان بااین حال در تمام جنگ ها شرکت کرده و از حریم اسلام با تمام وجود دفاع می کردند.

این نکته دقیقاً در عصر ما نیز کاربرد عملی دارد و چه بسیارند رزمندگان و جانبازانی که در اثر خدمت به اسلام و جبهه حق از سلامتی جسم و جان آسیب دیده اند و در تنگنای شدید اقتصادی قرار دارند آنان که بهترین موقعیت و دوران زندگی خود را در راه حق و برای دفاع از کشور وقف کرده اند و امروز در گوشه و کنار کشورمان با انواع ناملایمات روحی و جسمی و مادی، دست و پنجه نرم می کنند اینان همانند اصحاب صفه که امام باقر(ع) در ذیل آیه فوق به آن اشاره فرمود، هستی خود را برای اعتلای فرهنگ اسلامی از دست داده اند و عفت و حیا و عزت نفس شان مانع از آن است که راز خود را نزد دیگران مطرح کنند اما مسئولان و متولیان امر و مسلمانان متمول و بویژه کسانی که دراثر این انقلاب و حکومت اسلامی به مال و منال و پست و مقامی رسیده اند مخاطب آیه فوق و کلام حضرت باقر(ع) هستند.

آنان حتی اگر خود را ولی نعمت این ایثارگان و جانبازان فداکار هم ندانند وظیفه انسانی و اسلامی اقتضا می کند که در میدان انفاق و احسان نسبت به این گروه و سایر نیازمندان جامعه بی تفاوت نباشند و این آیه را همواره نصب العین خود قرار دهند.

آری ترویج فرهنگ انفاق و توجه به منبع درآمد و مورد مصرف آن و ترغیب و تشویق مسلمانان به این امر حیاتی ره آورده ای بسیار مثبتی برای جامعه ما دارد که راهکارهای صحیح و اصولی و اهتمام ویژه متمکنان را می طلبد.

امام باقر(ع) به حسین بن ایمن فرمود: ای حسین! انفاق کن و به عوضی که خدا می دهد یقین نما که هیچ مرد و زنی نیست که از انفاق مال در راهی که خدا را خشنود می کند سر باز می زند مگر آن که چند برابر آن در راهی که خدا را به خشم می آورد هزینه خواهد کرد.(۷)

علی(ع) نیز فرمود:

«من هرگز ثروت انباشته ای را ]در دست کسی ندیدم مگر اینکه در کنار آن حقوق تضییع شده ای بود.»(۸) بنابراین انفاق بهترین علاج بسیاری از مشکلات جامعه است و با فرهنگ سازی در مورد آن می توان به یکی از اهداف آسمانی قرآن دست یافت.

اگر انفاق در جامعه فراگیر شود دزدی و سرقت و قتل و جنایت نیز تا حد زیادی کاهش می یابد، زیرا بخشی از این بزهکاری ها در اثر فقر و نداری است که ثروتمندان از انفاق و احسان خودداری کرده و احساسات نیازمندان را بر علیه خود تحریک می کنند.

اعتدال در انفاق

اعتدال و میانه روی در هر کاری هر چند پسندیده و نیک، امری لازم و اجتناب ناپذیر است و افراط و تفریط امری جاهلانه و غیرعقلانی است به همین جهت علی(ع) فرمود: «فرد نادان را یا تندرو یا کندرو می بینی.»(۹)

در موضوع انفاق هم این قاعده جاری است و با آن همه ترغیب و تشویقی که قرآن برای انفاق می کند باز هم به اعتدال و میانه روی توصیه می نماید و می فرماید:

«یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو؛ (بقره/۲۱۹) از تو می پرسند چه قدر انفاق کنند بگو آنچه را که از هزینه زندگی زیاد باشد انفاق نمائید.»

حضرت باقر(ع) در تفسیر این آیه می فرماید: عفو آن چیزی است که از مخارج سالانه زیاد باشد.»

(۱۰) بنابراین انفاق کردن امری نیک و شایسته است ولی نباید در آن افراط کرد و قبل از اینکه نیاز خود و خانواده اش را تأمین کند به بخشش دیگران بپردازد مگر در موارد مهم که با رضایت خانواده اش ایثار و از خودگذشتگی نشان دهد همچنانکه مسلمانان صدر اسلام بویژه امام علی(ع) بارها به این خصلت والای انسانی عمل می کردند و قرآن در مورد آنان فرمود: «و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه ؛ (حشر/۹) ایثارگران هرقدر هم نیاز شخصی داشته باشند نیازمندان را بر خود مقدم می دارند.»

پی نوشتها :
۱- تفسیر نمونه، ج۳، س۱۹۱
۲- خصال، ج۱، ص۲۵۳
۳- گزیده تفسیر نمونه، ج۴، ص۶۳
۴- تفسیر البرهان، ج۱، ص۵۵۲
۵- تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۶۴۴
۶- تفسیر احسن الحدیث، ج۱، ص۵۱۵
۷- تفسیر هدایت: ج۱۰، ص۳۸۹
۸- من هدی القرآن، ج۱۴، ص۵۱
۹- نهج البلاغه، حکمت۷۰
۱۰- تفسیر منهج الصادقین: ج۱، ص۴۷۴
منبع:روزنامه کیهان ، پنجشنبه ۷ دى ۱۳۸۵

عبدالکریم پاک نیا