امام باقر(ع) و علم هیات

یکى از رشته هاى دانش که امام باقر(علیه السلام) پیرامون آن به مناسبتهاى مختلف به ایراد حدیث پرداخته، دانش فضا و علم هیات و نجوم است. خدای عالمیان در سراسر قرآن ۱۳ بار از نجوم و احکام و آثار آن آیاتى نازل فرموده وامامان معصوم: آیات را تفسیر، تاویل و بیان مصداق کرده اند. از جمله امام باقر(علیه السلام) ذیل (و علامات و بالنجم هم یهتدون). «آنان به وسیله ستاره راه می یابند»،(نحل: ۱۶) فرمود:

نجم عبارت است از ستاره «جدی » زیرا جدى ستاره ای است که از میان نمی رود (غروب نمی کند) و بر پایه آن «قبله » بنا شده و به وسیله آن اهل خشکى و دریا راهنمائى می شوند (۱) .

شایان ذکر است که امام باقر(علیه السلام) در مدینه می زیسته اند و بنا به قواعد هیات،قبله مدینه تقریبا به جانب جنوب است. و به سخن دقیق تر طبق جدول دانشمند بزرگ «عبدالرزاق بغائری » طول مدینه سى و نه درجه و پنجاه و نه دقیقه (۵۹، ۳۹)

فلکی، و طول مکه سى و نه درجه و پنجاه دقیقه (۵۰ ، ۳۹) فلکى است که اختلاف طول آنها تنها ۹ دقیقه فلکى برابر با ۳۶ سى و شش ثانیه زمانى و ساعتى است. و طبق جدول «سردار کابلی » نیز اختلاف طول و نصف النهار مکه و مدینه ۱۰ دقیقه فلکی برابر با چهل(۴۰) ثانیه زمانى و ساعتى است (۳). از اینرو می بینیم با این که درآن زمان وسائل سنجش دقیق وجود نداشته و مردم کوچه و بازار عرب نیز از آن علم بهره چندانى نداشته اند، امام باقر(علیه السلام) در یک فرمول تقریبا فراگیر قبله را برپایه «جدی » و دانستن این ستاره دانسته و در توضیح آن افزوده است به وسیله آن اهل خشکى و دریا راهنممائى می شوند، و این نیست مگر این که ستاره جدى (به ضم جیم و فتح دال) نزدیک قطب شمال قرار دارد و تقریبا ثابت است، از اینرو می توان در شب از آن به عنوان شاخص استفاده کرد و در خشکى و دریا راه و مسیر حرکت را جهت بخشید.

گفتنى است: این ستاره از دیرباز بر عرب شناخته شده بوده است لذا امام باقر(علیه السلام) توضیح نداد در چه نقطه اى از آسمان قرار دارد، راوى هم سوال نکرد، اما راهیابی به وسیله ستارگان در قرآن مجید نیز مورد اشاره قرار گرفته است. (هو الذى جعل لکم النجوم لتشهدوا بها فى ظلمات البر والبحر)(انعام: ۹۷). که در این میان ستاره جدى از جایگاه ویژه اى برخوردار است جدى ستاره کوچکى است از مجموعه «دب اصغر» خرس کوچک، ملاقه کوچک، بنات النعش صغری، جنب قطب حقیقى و تقریبا یک درجه(۱)باقطب فاصله دارد، این ستاره در هر شبانه روز یک دایره بسیار کوچک به قطر دودرجه(۲) رسم می کند بنابراین هر شبانه روز یک مرتبه با خط دایره نیم روز(نصف النهار) و یک مرتبه با دایره و خط نیم شب (نصف اللیل) هر شهر و دیار منطبق، وسپس از آن می گذرد، جدى با این که از جمله ثوابت به شمار می رود، از حرکت کندی برخوردار و به قطب عالم درحال نزدیک شدن است، چنان که در سال ۲۱۰۰ میلادی فاصله اش از قطب عالم نزدیک به نیم درجه(۵/۰) خواهد رسید، و این کمترین فاصله بین جدى و قطب عالم خواهد بود.

قطب عالم هم به نوبه خود ثابت نخواهد بود و با یک حرکت گردنایى پس از ۵۳۰۰سال به ستاره «دارمین » خواهد رسید (ستاره دارمین، ستاره اصلى صورت کیکاوس ودر. میان کهکشان است، فاصله اش از زمین ۴۹ سال نورى و نور آن هفده برابر خورشیداست). اما فاصله ستاره قطبى (جدی) تا زمین ۶۵۰ سال نورى و روشنائى آن ۵۰۰۰برابر خورشید و قطر آن یکصد برابر آفتاب است. درباره جدى این گونه هم نوشته اندکه فاصله آن ۴۷۰ سال نورى (۱۰× ۶۲/۴۴۴ کیلومتر)، جرم آن هشت برابر خورشید وروشنائى آن ۲۰۰۰ برابر آفتاب است (۲) .

حرکت گردنایی(قهقرایی)

ستاره جدى از زمان امام باقر(علیه السلام) تا عصر حاضر و تا مدت طولانى آینده، همچنان به عنوان ستاره قطبى به شمار می رود، لیکن در درازمدت ثابت نخواهد ماند، زیرا محور فرضى زمین (قطب) که اکنون نزدیکى ستاره جدى را نشان می دهد، داراى حرکتى است که این حرکت مانند حرکت دوم گردنا (فرفره کوچک چوبى که کودکان به آن نخ بسته و با شدت حرکت داده و براى چرخش آزاد می کنند) است و به حرکت قهقرائى نیز شهرت دارد، قطب عالم مدارى را طى می کند که از ستاره جدى تاستاره «لورا» (چنگ) می باشد، و طى این دوره قوسى از ستاره جدى تا ستاره لورادر حدود ۱۲ هزار سال، و قوسى از لورا تا جدى حدود ۱۴ هزار سال طول می کشد که برروى هم حدود ۲۶ هزار سال (۲۵۸۰۰) سال می شود، اگر یک دوره این سال بزرگ را بر۳۶۰ درجه تقسیم کنیم سهم هر درجه ۶۶۶۶/۷۱ سال خواهد بود، و این همان حرکتى است که در زمان قدیم به اختلاف بین ۶۶ تا هفتاد (۷۰) سال بر یک درجه حساب می کردند،این دوره را ۲۵۷۰۰ و یا ۲۵۸۵۰ و یا ۲۶۰۰۰ هزار سال هم به نگارش آورده اند.

این حرکت نخست توسط «هیپارک » (ابرخس)، (زاده، ۱۹۰، ق،م) کشف شد و در زمان او نقطه اعتدال بهارى در برج حمل برابر اول فروردین بوده است و از زمان اوتاکنون نقطه اعتدال بهارى با یک سیر قهقرائى یک ساعت و ۴۵ دقیقه تغییر مکان داده است (یعنى تقریبا ۲۵ درجه) (۳) .

تاویل

امام باقر(علیه السلام) بنا به تفسیر ظاهر قرآن فرمود: مراد از نجم در آیه ۱۶ سوره نحل ستاره جدى می باشد، و از آنجا که قرآن مجید، باطن، بلکه بطونى دارد،پیامبر و پیشوایان معصوم علیهم السلام فرموده اند: مراد از نجم، رسول خدا(ص) و مقصود از «علامات »(نحل:۱۶) پیشوایان طاهرین اند.

امام باقر(علیه السلام) در حدیثى می فرماید: نجم عبارت است از ما اهل بیت، چنان که امام صادق(علیه السلام) در تاویل آیه (فنظر نظره فی النجوم فقال انى سقیم) ابراهیم به ستاره نظر افکند و فرمود: من بیمارم(صافات: ۸۸) می فرماید: وقتى حضرت ابراهیم(علیه السلام) درنجوم نظر افکند در محاسبه خویش به این نتیجه رسید که چه مصائبى بر امام حسین(علیه السلام)وارد می شود از اینرو فرمود: من بیمارم یعنى از آنچه به حسین(علیه السلام) خواهد رسید (۴) .

منبع:

(۱) تفسر نورالثقلین، ذیل آیه ۱۶ سوره نحل.

(۲) معرفه الوقت و القبله، حضرت استاد حسن زاده مد ظله ص ۵۴۲ و بعد، نشر جامعه مدرسین قم.

(۳) شهمردان رازی، روضه المنجمین، ص بیست و هفت و سى چهار، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، طهران، ۱۴۰۹ه ق ، ۱۳۶۸ش.

(۴) تفسیر نورالثقلین، ذیل صافات ۴ ۴۰۶، و ذیل نحل ۱۶٫