اقتصاد در خانواده-۲

در متون دینى عوامل دیگرى هم براى افزایش درآمد و رزق معرفى شده است که با بررسى کلى آنها مى‌توان این عوامل را به سه دسته تقسیم نمود: عواملى که در ارتباط با خدا، در ارتباط با مردم و در ارتباط فرد با خودش(تصحیح رفتارهاى فردى خویش)، باعث افزایش رزق و درآمد مى‌شود.

۰۱ عواملى که در ارتباط با خدا باعث افزایش درآمد و روزى مى‌گردد

الف ـ تقوا و پرهیزگاری

«من یتق الله یجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لا یحتسب»(۱)؛

«هر کس تقواى الهى را پیشه خود سازد، خدا هم راه بیرون شدن از سختی‌ها را پیش پاى او مى‌گذارد و از جائیکه حساب نمى‌کند، به او روزى مى‌رساند.»

و هم چنین:

«و لو أنّ اهل القرى آمنوا و اتّقوا لفتحنا علیهم برکاتٍ من السّماء و الارض»(۲)؛

«هر گاه مردم ایمان و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین را بر آنها مى‌گشاییم.»

ممکن است در اینجا سؤالى پیش آید که رابطه تقوا و افزایش روزى چیست؟ براى پاسخ باید ابتدا به معنى تقوا دقت نمود. تقوا التزام درونى انسانها براى انجام فرامین الهى و رعایت حدود و قوانین الهى مى‌باشد.

لذا افراد با تقوا درارتباط با طبیعت و بى‌عدالتى، انباشته شدن ثروتها در دست قلیلى از مردم و افزایش فقر در بین اکثریت مردم مى‌شود، رفتار خود را بر پایه تبعیت از قوانین الهى که بر اساس قسط و عدل است، منطبق مى‌کنند که باعث مى‌شود ثروتها و امکانات جامعه، به نحو متعادل بین مردم تقسیم شده و درآمد عمومى افزایش یابد به علاوه خداوند که مالک هستى مى‌باشد و تدبیر امور هستى به دست اوست نظرلطف و رحمت بیشترى را به انسانها با تقوا دارد لذا به گونه‌هاى مختلف امداهاى غیبى و الطاف خاص خود را در شرایط مختلف به خصوص در تنگناها و سختى‌ها، شامل حال متقین مى‌نماید.

ب: شکر نعمت و یاد خدا

«لئن شکرتم لأزیدنّکم»(۳)هر گاه شکر نعمتها کنید، حتماً شما را افزودنى مى‌بخشیم.

و نیز روایت از رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) مى‌باشد که: کسى که روزیش کم شده است زیاد تکبیر بگوید، تا یاد خداوند باعث گشایش روزى او شود.

شکر نعمت و یاد خدا، باعث افزایش روحیه ى سپاسگزارى در انسانها و توجه به منعم حقیقى و در نتیجه استفاده درست و بهینه از نعمت‌هاى گوناگون و نیز امیدوارى به فضل بى‌نهایت الهى و تلاش و توکل بیشتر مى‌شود. لذا یکى دیگر از عوامل افزایش درآمد شکر نعمتها و یاد خداوند مى‌باشد.

ج: استغفار و دعا و توکل بر خدا

امام صادق(علیه السلام) مى‌فرماید: وقتى روزى شما کم شده است، استغفار و طلب توبه نمایید که خداوند فرموده است: «استغفروا ربّکم و إنّه کان غفّاراً یرسل السّماء علیکم مدراراً و یمددکم باموالٍ و بنین و یجعل لکم جناتٍ و یجعل لکم انهاراً»(۴)؛

از پروردگارتان آمرزش بخواهید که او همواره بسیار آمرزنده است(تا در دنیا) بر شما از آسمان پى در پى باران فرستد و شما را به اموال و پسران یارى کند و در آخرت برایتان باغها قرار دهد.

با توجه به معنى واقعى استغغار که طلب مغفرت و رحمت از خدا به خاطر رفتارهاى نادرست و تصحیح روشهاى زندگى براساس دستورات خداى رزاق و کریم است، انسان با استغفار موفق مى‌شود هم به گونه‌اى صحیح و بیشتر و بهتر از مواهب زندگى استفاده نماید و هم وسیله برقرارى ارتباط با خدا از الطاف و فضل بیشتر او بهره‌مند گردد. لذا استغفار و توبه هم یکى دیگر از راهها و عوامل افزایش روزى است. چنانکه امام على(علیه السلام) مى‌فرماید: «اکثر الاستغفار تجلب الرزق»(۵)«زیاد استغفار کن تا روزى را به سوى خود جلب کنى.»

۰۲ دسته دوم از عواملى که منجر به افزایش رزق مى‌شود(۶) مربوط به رفتارهاى انسان با سایر افراد جامعه است

و از آن جمله است:

الف: نیکوکارى و خوش اخلاقى و مهربانی

امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى‌فرماید: «پاکى نیت و طراوت اندیشه، دورى از تنگ نظرى در برخوردها، سهل گرفتن در زندگى با دیگران، گشایش چهره و خوش برخورد بودن با برادران مسلمان، گنجهاى رزق آدمى و باعث افزایش روزى انسان خواهد بود.»

خوش برخوردى با مردم و سهل‌گیرى با آنان باعث جلب محبت و رفاقت و اعتماد آنها مى‌شود. تجربه نشان مى‌دهد که مردم براى خرید مایحتاج خود بیشتر به کسبه و تجار خوش برخورد مراجعه مى‌کنند که همین امر موجب افزایش درآمد آنان مى‌شود.

ب: انفاق از دارایى و پرداخت حقوق مالی

انفاق از دارایى‌هاى شخصى و پرداخت حقوق مالى به سایر مردم از یک طرف باعث افزایش درآمد دیگران ومانع از تجمع ثروتها در دست افراد معدود مى‌شود و از طرف دیگر با زایل نمودن روحیه ى بخل و خسّت در میان افراد ثروتمند و ایجاد روحیه بخشندگى در آنها، موجب افزایش محبت و اعتماد به دیگران به آنها و تلاش و امید و الفت در جامعه مى‌گردد و همه اینها جو روانى در جامعه به وجود مى‌آورد که منجر به سازندگى و تولید عمومى ثروت مى‌گردد.

سحرخیزى و وضوى دائمى باعث شادابى روحیه ى فردى و سلامتى جسم او مى‌گردد که همین دو عامل یعنى روحیه شاداب و جسم سالم و توانمند از مهمترین عوامل تلاش و کار و تولید بیشتر و در نتیجه کسب درآمد بیشتر مى‌باشد.

ج: دورى از گناهان، ظلم و نافرمانى خدا

امام باقر(علیه السلام) مى‌فرماید: «گاه انسان گناهى مى‌کند و روزى او قطع مى‌شود».

هم چنان که پرهیز از گناه موجب افزایش روزى است گناه و بى‌مبالاتى در عمل به دستورات و احکام دین به خصوص در حوزه ى کسب درآمد باعث کاهش و قطع روزى مى‌باشد. نگاه ظاهر بینانه به زندگى بعضاً پر زرق و برق افراد حرام خوار نباید جوانان را دچار اشتباه و سردرگمى نماید.

رزق و روزى واقعى آن چیزى است که خود انسان با گوارایى و خوش عاقبتى استفاده کند زیرا بنا به آیه ى قرآن که مى‌فرماید: «انا جعلنا ما على الارض زینه لها(۷)»به درستى آنچه که ما بر روى زمین قرار دادیم و خلق نمودیم زینت براى خود زمین است.

آنچه که از خانه‌هاى مجلل و وسایل رنگارنگ زندگى فراهم مى‌آید در واقع زینت «براى زمین»است و زینت خود انسان در کمالات و ارزشهاى انسانى است که در خویش ایجاد مى‌کند چه آنکه قرآن در توصیف انسانهاى رشد یافته، زینت ایمان در قلبهاى آنها را به عنوان یکى از صفات آنان بیان مى‌نماید.(۸)

گذشته از آن که با دقت در نحوه ى زندگى و عاقبت افراد حرامخوار متوجه مى‌شویم که على رغم وجود وسایل و امکانات زیاد دل خوش و احساس آرامش و امنیت و بهره‌مندى واقعى از زندگى را ندارند. زن و فرزند دارند ولى بیگانه و بى‌عاطفه نسبت به هم بلکه دشمن و

مى‌شود.»مال و ثروت دارند ولى از سویى به دلیل حرص و طمع و رقابتهاى فرساینده استفاده ى کامل نمى‌توانند از آن داشته باشند و از سوى دیگر همواره در ترس از دست دادن آن هستند، سخت‌تر و بدتر از همه عاقبت سوء دنیوى و عذاب الیم جهنم است که در انتظار این گونه افراد مى‌باشد.(۹)

اشتغال زنان

فان المرأه ریحانه لیست بقهرمانه(۱۰)؛ «به درستى که زن ریحانه و گل است نه پهلوان خشن.»

عن الرضا(علیه السلام)…لا تؤخذ المرأه بنفقه ولدها(۱۱)؛ «…مسئولیت تأمین مخارج فرزند به عهده مادر نمى‌باشد.»

با تغییر جوامع از وضعیت سنتى به وضعیت امروزى، کار زنان نیز دچار دگرگونی‌هاى زیادى شده است.

زنان در طول تاریخ همواره به صورت مستقیم یا غیر مستقیم درتأمین معاش خانواده همکارى داشته اند ولى امروزه امر اشتغال زنان به صورت جدى‌ترى مطرح شده است. تصمیم‌گیرى در مورد اشتغال زنان باید با خردورزى و تعقل انجام گیرد. هر خانواده با توجه به شرایط و توانایى‌هاى خود و به دور از مسائلى مثل چشم و هم چشمى، رقابت وهم چنین با توجه به تجربیات و آمارهایى که در مورد خانواده‌هایى با زنان شاغل وجود دارد به تصمیم‌گیرى در این زمینه بپردازد.

لذا توجه به نکات ذیل ضرورى مى‌نماید:

۰۱ در مقایسه بین آفرینش و خلقت زن و مرد، زن به طور طبیعى عهده دار امر بارورى و زحمات و سختیهاى ناشى از آن مى‌باشد.

۰۲ وظیفه نگهدارى و تربیت کودکان براى زنان مناسب‌تر از مردان است، تحقیق نشان مى‌دهد که مهد کودکها نمى‌توانند وظیفه مادران را در نگهدارى کودکان ایفا نمایند و احتمال زیادى وجود دارد که نوزادانى که در سال اول زندگى بیش از ۲۰ ساعت در هفته در مهد کودک نگهدارى مى‌شوند به پرخاشگرى مبتلاشوند و بعدها در مدرسه با معلمین خود همکارى نکنند.

۰۳ نوزاد تا سن یک سالگى بیش از تمام سنین زندگى خود اطلاعات کسب مى‌کند مقدار این اطلاعات به عکس العمل و علاقه والدین، به خصوص مادر، بستگى دارد، زیرا مادر به دلیل داشتن احساسات لطیف و عواطف زنانه و مادرانه تربیت و پرورش فرزندان را انجام مى‌دهد.

۰۴ کار در خانه بدون اجبارهاى خشک محیط‌هاى ادارى و کارخانه‌اى و به گونه‌اى داوطلبانه مى‌باشد و با توجه به خلاقیت زن مى‌تواند متنوع و آسایش بخش هم باشد، هم چنین تولیدات خانگى نیز در مقایسه با نوع صنعتى آن سالم‌تر و اقتصادى‌تر است.

بر اساس بررسى‌ها و آمارهاى موجود ثابت شده است که هزینه فعالیت خانه دارى زنان از بعد اقتصادى مثل تهیه و پخت و پز غذا، شستشو ونظافت خانه، خیاطى و اتوکشى لباسها و… در حد حقوق متوسط مرد خانه مى‌باشد لذا با تلاش زن در امور فوق به همان مقدار به اقتصاد خانواده کمک شده و ارزش افزوده ایجاد مى‌گردد.

۰۵ از دیدگاه اسلام وظیفه تأمین مخارج خانواده و زندگى و پرداخت نفقه ى زن مطابق شأن وى بر عهده ى شوهر بوده و مخارج فرزندان را نیز پدر باید تأمین نماید. تأمین مخارج خانواده بر زن واجب نیست.(۱۲)

و از طرف دیگر:

۰۱ افزایش هزینه‌هاى زندگى به خصوص در جوامع شهرى کار زن و درآمد او را مى‌طلبد.

۰۲ با بالا رفتن سطح تحصیلات دختران و افزایش جمعیت و پیشرفت جامعه و تخصصى شدن امور، لزوم حضور بیشترى از زنان به خصوص زنان متخصص در

جامعه احساس مى‌شود غیر از آنکه اسلام نیز براى زن حق اشتغال قائل است و مخالفتى با کار سالم زنان ندارد.

۰۳ ماشینى شدن زندگى و هم چنین آپارتمان نشینى اوقات فراغت بیشترى را براى زنان در خانه فراهم کرده است.

با جمع و تفریق نمودن موارد ذکر شده، از آنجا که بالاترین هدف زندگى مشترک، داشتن امنیت و آرامش و دلبستگى اعضاى خانواده و در نتیجه تکامل و سعادت آنهاست(هدفى که قابل قیمت‌گذارى مادى و نیز قابل تعویض با اهداف دیگر زندگى اجتماعى نیست)، لذا در صورت تصمیم به اشتغال زن به نظر مى‌رسد که باید:

الف: مادر در دوران باردارى و بعد از زایمان از استراحت و آرامش کافى بهره‌مند باشد.

ب: در سالهاى اولیه زندگى کودک، مادر حتماً در کنار فرزند باشد.

آرامش روانى و لذت گرماى وجود مادر براى کودک و امنیت آغوش مهربان مادر براى کودک ارمغانى آسمانى است که جاى آن را به سختى مى‌تواند کس دیگرى پر کند و آثار آن عموماً تا پایان زندگى فرد به صورت هوش و درک و فراست بیشتر، تعادل رفتارى، احساس امنیت درونى و… باقى خواهدماند. علاوه بر آن که از نظر معنوى و اُخروى هم براى مادر ذخیره ى عالى به وجود خواهد آورد.

از فرمایشات امام خمینى(ره) است که:

«اگر یک انسان شما تربیت کنید براى شما به قدرى شرافت دارد که من نمى‌توانم بیان کنم. پس شما یک شغلتان این است که بچه‌هاى خوب تربیت کنید. اول مرتبه تربیت بچه در دامن مادر است، براى آن که علاقه ى بچه به مادر بیشتر از همه ى علایق است… مع الاسف در آن حکومت طاغوتى… تبلیغ مى‌کردند به اینکه زن چرا بچه دارى کند… یک بچه که در دامن مادر بزرگ نشود عقده پیدا مى‌کند… بسیارى ازاین مفسده‌هایى که در جامعه پیدا مى‌شود از این بچه‌هایى است که عقده دارند. این شغل(تربیت انسان) شغل انبیاء است.»(۱۳)

ج: همچنان که با بزرگ شدن کودک از میزان وابستگى او به مادرکاسته خواهد شد، مادر با «مدیریت صحیح»مى تواند اشتغال خارج از خانه را با توجه به «علایق»و «قدرت و توان» و «فرصت(۱۴)» خود انتخاب کند.

منظور از مدیریت صحیح این است که زن بخشى از مسئولیتهاى خانه را به فرزندان و همسر واگذار نماید مثلاً دختر خانه در آشپزخانه و نظافت و یا همسر در شستن ظروف و هم چنین پسر خانواده در امر خرید خانه به مادر کمک کنند ولى براى تقسیم این امور حتماً باید با برنامه ریزى و مشورت و نظرخواهى اعضاى خانواده اقدام نماید تا هر عضو خانواده بداند که هر روز موظف به انجام چه کارى هست.

و در مرحله بعد هم مادر باید مسئولیت هدایت این امر را بر عهده بگیرد زیرا با درگیرى‌ها و تنش‌هایى روبرو خواهد شد که جز با سعه ى صدر و بردبارى و استفاده ى بهینه از عواطف مادرى خود نمى‌تواند آرامش و نشاط خانواده را تأمین نماید.مادر براى این امر باید به ارزیابى و کنترل عملکرد خانواده بپردازد تا ضمن استفاده از اهرم مدیریت و هم چنین عواطف مادرى و صبر و حوصله تذکرات لازم را براى انجام وظایفشان بدهد و محیطى فعال و لذت بخش براى اعضاى خانواده فراهم نماید.

د: یکى از مقایسه‌هاى اشتباه و مغالطه آمیز، مقایسه بین وضعیت مادى و استقلال اقتصادى زنان شاغل و خانه دار مى‌باشد. فى المثل دختر جوانى ممکن است این گونه محاسبه نماید که بعد از ۲۵-۳۰ سال کار، دارایى و اموال او به مراتب بیش از یک زن خانه دار که ۳۰ سال در خانه کار کرده است مى‌باشد، گذشته از آن که همواره استقلال اقتصادى داشته و براى خرج کردن نیازمند درآمد شوهر و اجازه او نخواهد بود. این یک نگرش ظاهرى است. در مقایسه بین زن شاغل و زن خانه دار باید این توجه را داشت.

که چنانچه وضعیت مادى یک زن شاغل از یک زن خانه دار بهتر باشد ولى این افزایش درآمد در مقابل از دست دادن آرامش زندگى، تربیت صحیح و کامل فرزندان، لذت ساعات هم نشینى با خانواده و نیز ایجاد استرس و افسردگى و تنهایى‌هاى زودرس باشد، یک خسران محض و ضرر بزرگ و جبران ناپذیر است.

گذشته از آن که با حاکمیت روح و فرهنگ اسلامى در اعتقادات و رفتارهاى زن و شوهر، در مورد مصرف وخرج خانه، زن به اصطلاح ذلیل شوهر نخواهد بود بلکه احترام و استقلال اقتصادى او به رسمیت شناخته شده است. غیر از آنکه نه تنها زن درمورد خرج خانه باید مراعات ضوابط را نماید بلکه همه انسانها براى خرج کردن درآمد شخصى خود باید تابع مقررات و ضوابطى باشند زیرا مال روزى و امانت خداوند در نزد ماست(۲۹) و نباید هر کس فکر کند هر جور که دلم مى‌خواهد مالم را خرج مى‌کنم.زیرا که:

«فى حلالها حساب و فى حرامها عقاب»(۱۵)؛ «در حلال دنیا حساب و در حرام آن عقاب است.»

پس به جاى فرار از حل مسئله همان ابتداى تشکیل خانواده و بستن پیمان ازدواج باید چشم و گوش را خوب باز نمود و سعى کرد که بر مبناى اعتقادات صحیح و ارزشهاى واقعى دینى ازدواج نمود و بناى زندگى را بر پایه نظام اسلامى برپا نمود تا جریان زندگى از رفتارهاى خودخواهانه محفوظ بماند.

و: امروزه با پیشرفت رایانه‌هاى بسیارى از مشاغل را مى‌توان در خانه انجام داد و به این ترتیب هم مادر ساعات بیشترى را در خانه و کنار فرزندان خود خواهد گذراند(۱۶) و هم در هزینه رفت وآمد و خستگى‌هاى جسمانى و فرصتهاى زمانى صرفه جویى خواهد شد.از جمله مشاغل درون منزل که با استفاده از رایانه مى‌توان انجام داد فعالیت‌هاى پژوهشى و مطالعاتى مى‌باشد که خصوصاً با رشد روز افزون سطح تحصیلات زنان در ایران توجه به این فعالیت‌ها بسیار ضرورى است.

هـ: یکى دیگر از فعالیتهاى زنان تشکیل یا شرکت در سازمان هاى خیریه مى‌باشد که به صورت داوطلبانه صورت مى‌گیرد در این صورت بخشى از وقت و تخصص و تجربه زنان در اختیار گروههاى مشخص اجتماعى قرار گرفته و استفاده مى‌شود. در این گونه امور علاوه بر کمک به حل مشکلات جامعه از هرز رفتن نیروى زنان بخصوص زنان میانسال که کار زیادى در خانه ندارند و هم چنین از تنهایى و افسردگى آنان جلوگیرى مى‌شود.

ی: از فرصتهاى اشتغال زنان، پرداختن به فعالیتهاى قرآنى و دینى است. شرکت در دوره‌هاى مؤسسات شناخته شده و معتبر چه به صورت فراگیرى و آموختن و چه به صورت آموزش و تعلیم به دیگران غنیمتى بزرگ است. زنان به دلیل تأثیر انکار ناپذیرى که در بالا بردن آگاهى‌هاى خانواده و تربیت فرزندان دارند، نقش بسیار بزرگى را در این زمینه ایفا مى‌نمایند. افزایش آگاهى‌ها و مهارت‌هاى دینى زنان موجب بالا رفتن کیفیت تربیت و اخلاق اعضاء خانواده مى‌شود گذشته از آنکه ذخیره ى معنوى و اُخروى عظیمى هم براى خود آنان مى‌باشد.

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها

۱-طلاق، آیات ۲و۳؛

۲-اعراف آیه ۹۶؛

۳-ابراهیم آیه ۷؛

۴-نوح آیات ۱۲-۱۰؛

۵-نورالثقلین، ج۵، ص۴۲۴؛

۶-امام باقر(علیه السلام): بر شما باد به دعا براى برادرانتان که همانا باعث افزایش روزى خواهد شد.

۷-کهف آیه ۷؛

۸-حجرات آیه ۷؛

۹-وسایل الشیعه، ج۱۲، ص۵۳؛

۱۰-نهج البلاغه، نامه ۳۱، ۱۱۸؛

۱۱-بحار، ج۱۰۳، ص۷۳؛

۱۲-از نظر فقها وقتى مرد توان تأمین مخارج فرزندان خود را ندارد ابتدا بر پدر او و در صورت عدم توانایى پدربزرگ، بر مادر او واجب است تا مخارج فرزند را تأمین کند.

۱۳-وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۱۱، الحیاه، ج۵،ص۲۹۸٫

۱۴-وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص۱۱، الحیاه، ج۵،ص۲۹۵٫

۱۵–المروه استصلاح المال. معانی الاخبار. ج۲، ص۲۴۵٫

۱۶–مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۰۳٫