اخلاق معاشرت-محبت و مهرورزی با مردم

تعریف محبت

محبت در حقیقت، حالتى است که در دل یک موجود ذی شعور، نسبت به چیزى که با وجود او ملایمتى و با تمایلات و خواسته هاى او تناسبى داشته باشد، پدید می آید و می توان گفت: محبت یک جاذبه ادراکى است همانند جاذبه هاى غیر ادراکى؛ یعنى همان طور که در موجودات مادى فاقد شعور مثل آهن و آهن ربا، نیروى جذب و انجذاب وجود دارد و آهن ربا، آهن را جذب می کند، در بین موجودات ذی شعور هم یک جذب و انجذاب، البته به صورت آگاهانه و یک نیروى کشش شعورى و روشن وجود دارد؛ دل به یک طرف کشیده می شود و موجودى دل را به سوى خود جذب می کند که این اسمش محبت است. (۱)

محبت، نیرومندترین قدرت محرک بشر در تمام مظاهر گوناگون زندگى است. محبت، احساس مطبوع و دلپذیرى است که با وجود آن، مشکلات آسان می شود و مصائب و آلام قابل تحمل می گردد. عشق و محبت آدمى را به راه فداکارى و از خودگذشتگى می کشاند که براى رضاى محبوب از همه چیز خود می گذرد. (۲)

آنچه روابط دوستانه را بین مبلّغ و مردم نیرومندتر می کند، ابراز علاقه و محبت است. تنها کلید محبت است که قفل دلهاى بسته را باز می کند. محبت داراى چهار عنصر اساسى است که عبارتند از:

۱- کسى که محبت می ورزد.

۲- شخص یا موضوعى که مورد محبت قرار می گیرد (محبوب)؛

۳- محبت؛

۴- انگیزه محبت که تعیین کننده چگونگى و میزان ارزش آن است.

براى عنصر چهارم، انگیزه هایى چون قوانین جبرى طبیعى، احتیاج، جلب منفعت، خواسته هاى روانى و… بیان شده است؛ (۳) اما برترین انگیزه اى که یک مبلّغ را به محبت کردن نسبت به مخاطبین بر می انگیزاند، نیروى «ایمان» است.

در سایه ایمان و عمل صالح است که انسان، مقرب درگاه الهى و «حبیب الله» می شود. وقتى حبیب خدا شد، چون پیامبرش (صلى الله علیه و آله و سلم) نه به خاطر احتیاج یا جلب منفعت یا خواسته هاى روانى و…، بلکه به خاطر خدا، به مردم عشق می ورزد و از دل ندادن آنها به معارف الهى و پشت پازدن به آموزه هاى دینى، غم و غصه می خورد و خواب و خوراک را از دست می دهد.

این فطرى انسان است که هر کس به وى احسان و بخشش کند، در دل خویش نسبت به او محبت می ورزد؛ چرا که انسان، بنده احسان است و آن کس را که در وقت گرفتارى به داد او رسیده باشد و از مخمصه اى خلاصش کرده باشد، هیچ گاه فراموش نخواهد کرد و پیوسته خویش را مدیون او می داند.

مبلّغ به هر کس نیکى و محبت کند او را مطیع و منقاد خود کرده، قلعه دلش را فتح می کند؛ چنانکه امام على (علیه السلام) اشاره کردند که:

«بِالإیثارِ یُسْتَرَقُّ الاَْحْرارُ» (۴)؛ آزادمردان با ایثار و محبت، بنده و غلام می شوند.

و به قول سعدى:

  بنده حلقه به گوش ار ننوازى برود

    لطف کن لطف که بیگانه شود حلقه به گوش

مردم، زمانى دل به علوم و معارف الهى می دهند که به روحانى محل، علاقه داشته او را از خودشان بدانند. وقتى چنین شد، از او پیروى کرده به او جذب خواهند شد.

قرآن خطاب به پیامبر رحمت (صلى الله علیه و آله و سلم) می فرماید: ‌اى پیغمبر! نیروى بزرگى را براى نفوذ در مردم و اداره اجتماع در دست دارى که:

«فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُم وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِى الاَْمْرِ» (۵)؛ پس به [برکت] رحمت الهى، با آنان نرم‌خو [و پر مهر] شدى و اگر تندخو و سخت دل بودى، قطعا از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آموزش بخواه و در کار[ها]، با آنان مشورت کن.

این آیه شریفه علت گرایش مردم به پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) را نرمخویى و مهربانى دانسته که نبى اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) نسبت به آنان مبذول می داشت.

امیرمومنان، على (علیه السلام) در فرمان خویش به مالک اشتر آن گاه که او را به فرماندارى مصر منصوب می کند درباره رفتار با مردم چنین توصیه می فرماید:

«وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَهَ لِلرَّعِیَّهِ وَ الْمَحَبَّهَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ… فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِکَ وَ صَفْحِکَ مِثْلَ الَّذى تُحِبُّ وَ تَرْضى اَنْ یُعْطِیَکَ اللَّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ» (۶)؛ احساس مهر و محبت به مردم و ملاطفت با آنها را در دلت بیدار کن و از عفو و گذشت خود به آنان بهره اى بده همچنان که دوست دارى خداوند از عفو و گذشتش تو را بهره مند گرداند.

این احسان و بخشش و محبت را به گونه هاى مختلف می توان نسبت به مردم ابراز داشت؛ با دستگیرى از مردم، باز کردن گرهى از مشکلات آنها، با راهنمایى و مشاوره و زمانى با به دست آوردن دلى و خوشحال کردن مومنى.

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که حضرت فرمودند: «قالَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: اَلْخَلْقُ عِیالى فَأَحَبُّهُم اِلَىَّ اَلْطَفُهُمْ بِهِمْ وَ أَسْعاهُمْ فى حَوائِجِهِمْ» (۷)؛ خداى عزوجل فرموده است: مردم، خانواده من هستند. پس محبوبترین آنها نزد من، کسى است که با آنان مهربانتر و در راه برآوردن نیازهایشان، کوشاتر باشد.

همچنین از آن حضرت نقل شده است که محبوبترین مومنان نزد خدا، کسى است که «أَعانَ الْمُؤْمِنَ الْفَقیرَ مِنَ الْفَقْرِ فى دُنْیاهُ وَ مَعاشِهِ وَ مَنْ أَعانَ وَ نَفَعَ وَ دَفَعَ الْمَکْروُهَ عَنِ الْمُؤْمِنینَ» (۸)؛ مومن تهیدست را از نادارى نجات دهد و در امور مادى و زندگیش به او یارى رساند و کسى که مومنان را کمک کند و سود رساند و ناراحتى آنها را برطرف سازد.

قلب یک مبلّغ، باید کانون مهر و محبت نسبت به مردم باشد. به تعبیر شهید مطهرى (رحمه الله) «با قدرت و زور می توان مردم را گوسفندوار راند ولى نمی توان نیروهاى نهفته آنها را بیدار کرد و به کار انداخت. نه تنها قدرت و زور کافى نیست، عدالت هم اگر خشک اجرا شود کافى نیست بلکه باید همچون پدرى مهربان، قلبا مردم را دوست داشت و نسبت به آنان مهر ورزید و هم باید داراى شخصیتى جاذبه دار و ارادت آفرین بود تا بتوان اراده مردم و نیز همت و نیروى عظیم انسانى آنها را در پیشبرد اهداف مقدس خود به خدمت گرفت.» (۹)

احسان و محبت، دل را مقدس و با ارزش می کند. محبت و بخششى که مبلّغ نسبت به مردم ابراز می دارد، ناراحتى و ناملایماتى را که احیانا در محل تبلیغ چه از طرف مردم و چه از طرف مبلّغ پیش آمده، از بین می برد. به عبارت دیگر مبلّغى که با چشمى پر از محبت به مردم بنگرد، تمام عیوب آنها را نادیده می گیرد.

تو مو بینى و مجنون پیچش مو      تو ابرو، او اشارت هاى ابرو (۱۰)

محبت و تربیت

یکى از مبانى مهم تعلیم و تربیت در اسلام، محبت است. قرآن کریم که معلم و مربى اخلاق است، مهمترین محور فضائل اخلاقى را محبت می داند. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَدَّبَ نَبِیَّهُ عَلى مَحَبَّتِهِ» (۱۱)؛ خداوند پیامبرش را با محبت الهى تأدیب و تربیت کرده است.

چون ادب پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم) بر محور محبت است و آن حضرت اسوه داعیان الى الله می باشد، پس بر مبلّغان و پاسداران مرزهاى عقیدتى لازم و ضرورى است که در سلوک اجتماعى، احسان و محبت به مردم را نصب العین خویش قرار دهند چرا که پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم) راهنمایى، دعوت و هدایت مردم را با اخلاق نیکوى خویش به پیش برد.

اگر خداى نکرده یک مبلّغ با تندى و غلظت با مردم رفتار کند، بى‌مهرى او باعث می شود که نزدیکان و اطرافیانش به سوى افراد بیگانه گرایش پیدا کنند و این بزرگترین خطر و شکستى است که براى یک مبلّغ پیش می آید.

امام على (علیه السلام) فرمودند: «مَنْ ضَیَّعَهُ الاَْقْرَبُ أُتیحَ لَهُ الاَْبْعَدُ» (۱۲)؛ کسى که نزدیکانش او را ضایع سازند، آنها که دورند او را می برند.

عالمان و سالکان الى الله، در طول تاریخ با ابراز محبت و بخشش، همواره مردم را با خود همراه کرده و توصیه هاى تربیتىِ خود را براى آنها بیان نموده اند. به همین دلیل، مردم نیز آنها را چون پدرى مهربان بیشتر از جان خود دوست می داشتند و سخنانشان را سرمه چشمان خود می کردند.

در حالات آیه الله سید محمد کاظم یزدى (رحمه الله) و مردمدارى ایشان خصوصا محبتى که به مردم داشتند، نقل شده است که ایشان مردم را دوست می داشت و مردم نیز او را دوست می داشتند تا جایى که مردم نجف او را پدر می خواندند.

میزان عشق و اعتقاد افراد به آن شخصیت الهى به حدى بود که صحرانشینان از خاک پاى او برداشته، با خود به چادر می بردند و در کیسه ریخته، هنگام سوگند خوردن براى اثبات حقانیت خود، به آن قسم می خوردند و می گفتند: «بِحَقِّ تُرابِ قَدَمِ السَّیِّدِ؛ قسم به خاک پاى سید که…»

این مطلب، حاکى از حسن سلوک با بندگان خدا و مردم خواهى آن فقیه فرزانه بود که توانسته است تا اعماق جان مردم نفوذ کند و با حرکات و سکنات الهى اش، مبلّغ و مروّج دین اسلام باشد. (۱۳)

پی نوشت ها

۱- اخلاق در قرآن، محمد تقى مصباح یزدى، ج ۱، ص ۳۵۹
۲- گفتار فلسفى، جوان از نظر عقل و احساسات، نشر معارف اسلامى، تهران، ۱۳۴۴، ج ۱، ص ۳۸۴
۳- ر. ک: شرح نهج البلاغه، محمد تقى جعفرى، ج ۴، ص ۳۵ ـ ۳۶
۴- غرر الحکم و درر الکلم، ص ۳۹۶، ح ۹۱۶۷
۵- آل عمران/۱۵۹
۶- نهج البلاغه، نامه ۵۳
۷- کافى، ج ۲، ص ۱۹۹، ح ۱۰
۸- تحف العقول، ص ۳۷۶
۹- جاذبه و دافعه على (علیه السلام)، مرتضى مطهرى، ص ۷۰
۱۰- فرهاد و شیرین، وحشى بافقى.
۱۱- کافى، ج ۱، ص ۲۶۵، ح ۱
۱۲- نهج البلاغه، حکمت ۱۴
۱۳- ر. ک: سید محمد کاظم یزدى فقیه دوراندیش، مرتضى بذرافشان، قم، دفتر تبلیغات اسلامى.

منبع: مبلغان؛ شماره ۵۹؛ نویسنده: محمد سبحانی