اخلاق معاشرت-پرهیز از ایجاد مزاحمت و مراعات حقوق مردم

مزاحمت

تعجب نکنید اگر به جاى طرح یک موضوع ارزشى و مثبت، از یک رفتار منفى و ضد ارزش به نام مزاحمت بحث می کنیم؛ چرا که توجه به نقاط ضعف اخلاقى و پرهیز از آنها نیز به اندازه همان نقاط قوت و فضایل، کارساز است.

در معاشرت ها هیچ عاملى به اندازه خدمت و یارى، جلب کننده دلها و محبت ها نیست. هیچ عاملى هم به اندازه آزار و زحمت و آسیب رسانى، رشته هاى دوستى و علقه هاى مودت را از هم نمی گسلد. این، طبیعت دلهاست که اسیر محبت می شود و گریزان از دشمنى و بدخواهى.

زندگى، جریانى از حوادث گذران است. انسان ها نیز، نقش اصلى این حوادث را ایفا می کنند. هر چه بی دردسرتر و بی مانع تر باشد، دلها شادتر و امیدها به زندگى افزونتر است.

بر عکس، هر چه تصادم و تزاحم منافع و سلب آزادی ها از هم و ایجاد زحمت و مزاحمت براى هم فراهم شود، به همان مقیاس، رابطه ها تیره تر، دلها جداتر از یکدیگر، دیدها نسبت به هم منفی تر و زندگی ها به رنج و یأس و سرخوردگی ها نزدیکتر و آمیخته تر خواهد بود.

این است که در آداب معاشرت، به فصلى تلخ برمیخوریم به نام «مزاحمت» که در پى نشناختن حق، حد و حریم یکدیگر و عدم مراعات آنها پیش می آید.

طرح مزاحمت در بحث آداب معاشرت، به این معناست که این «ضد آداب» را هم بشناسیم و از مسیر راهمان دور کنیم تا شیرینی هاى زندگى به تلخکامى و کدورت نیانجامد.

گویا مقدمه، اندکى طولانى شد. برویم سر اصل موضوع: مزاحمت چیست؟ حتما افرادى را مى شناسید که وجودشان، رفتارشان و زبانشان، براى شما دردسر تولید می کند و شما از دست و زبان آنان آسوده نیستید.

آسایش در محیط کار و خانه، خواسته هر انسان است. آن که آسایش دیگران را به هم بزند، مزاحم است.

به تعبیر دیگر می توان گفت: مزاحم، از دایره اسلام بیرون است. این کلام صاحب شریعت و رسالت محمدى (صلی الله علیه و آله و سلم) است، آنجا که به اصحاب خویش فرمود:

«اَلا اُنبّئکُمْ مَنِ المُسْلِمُ؟ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِموُنَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسانِه»(۱) آیا شما را خبر دهم که مسلمان کیست؟ مسلمان کسى است که مسلمانان از دست و زبانش آسوده باشند.

فرقى نمی کند که این سلب آسایش و آزار رسانى، با حرف باشد یا عمل، مادى باشد یا روحى، براى فرد باشد یا جامعه، از سوى فرد باشد یا جمع، شخصى باشد یا دولتى، در خانه باشد یا اجتماع، یا محیط کار و مطالعه و استراحت، آگاهانه باشد، یا غافلانه، با حسن نیت باشد یا سوء نیت.

نمونه ها

شاید به تعداد انسان ها بتوان مزاحمت برشمرد. هر کسى به نحوى در هر جا به گونه اى؛ زیرا رابطه ها متنوع است، نوع ایجاد مزاحمت و زحمت هم بی شمار و رنگارنگ؛ ولى براى آن که کسى تصور نکند مطلقا از مزاحمت براى دیگران دور است و …

براى هشدار بیشتر، به چند نمونه اشاره می شود:

۱-دیرهنگام به خانه رسیدن و به جاى زدن زنگ در، با بوق زدن اعلام این که: منم! در را باز کنید. این کار براى همسایه هایى که در حال استراحتند، ایجاد مزاحمت است.

۲-بنایى و ساختمان سازى داشتن و شن و ماسه و آجر و خاک را در مسیر مردم ریختن و راه را بند آوردن و گرد و خاک به حلق و زندگى دیگران رساندن.

ماموران شهردارى براى کسانى که این گونه سد معبر می کنند یا شهر را کثیف می کنند، هشدار و اخطار می کنند ولى کاش خود شهرداری ها و ادارات و شرکت هایى هم که چنین تخریب هایى در خیابان ها و کوچه ها و معابر دارند، سریع اقدام کنند و براى شهروندان اسباب زحمت و نیز ایجاد بدبینى نکنند.

۳-آب هاى اضافى خانه (فاضلاب) را از طریق لوله اى به کوچه سرازیر کردن و لجن زار پدید آوردن، نمونه دیگرى از مزاحمت است.

۴-صداى رادیو، ضبط و بلندگو را در مراسم شادى و عزا و جشن و سوگوارى تا حدى بلند کردن که سلب آسایش از دیگران کند.

مساجدى که بلندگوهاى خود را در مجالس ختم یا شب هاى رمضان و محرم تا دیروقت، به بیرون از مسجد وصل می کنند و همسایگان را از دین و مسجد و عزادارى بیزار می کنند مسئولند. فقهاى بزرگوار نیز در پاسخ به استفتاء از این گونه مزاحمت ها، از آن نهى کرده اند.

۵-پارک کردن ماشین و موتور در جاى نامناسب در کوچه و خیابان و سد معبر کردن؛

ـ دود آبگرمکن حمام، بخارى و … را به خورد خانه هاى همسایه دادن؛

ـ استفاده از اتومبیل هاى دودزا که هواى محیط را آلوده می سازد؛

ـ فرزندان خود را در نیمروز و هنگام استراحت مردم، براى بازى به کوچه فرستادن؛

ـ در خیابان، بساط فوتبال و والیبال راه انداختن؛

ـ دیروقت، براى شب نشینى و مهمانى رفتن؛

ـ وقت و بی وقت، از تلفن همسایه براى مکالمات غیر ضرورى و مفصل استفاده کردن؛

ـ در میان منطقه مسکونى، گورستان و مقبره احداث نمودن؛

ـ باز کردن مغازه تراشکارى و آهنگرى و … در همسایگى خانه هاى مردم؛

ـ پخش مدام نوار نوحه و قرآن و سرود از مغازه تکثیر نوار و نوارفروشی هاى ثابت و سیار؛

ـ در کتابخانه یا خانه با ایجاد سر و صدا و شکستن سکوت، مانع مطالعه و درس خواندن دیگران شدن؛

ـ مزاحمت هاى تلفنى براى دیگران و بى‌جهت تماس گرفتن یا گوشى و تلفن را به عنوان سرگرمى و بازى در اختیار کودکان گذاشتن؛

ـ گذرگاه هاى عمومى را به معبر یا پارکینگ خصوصى تبدیل کردن؛

ـ پهن کردن کالا و اجناس در مقابل مغازه و پیاده رو را گرفتن و براى عابران مشکل ایجاد کردن؛

ـ سرزده و بی خبر، وارد محل کار یا زندگى دیگران شدن؛

ـ در گرما یا سرما بدون آمادگى صاحبخانه، به مهمانى و عیادت و زیارت دیگران رفتن؛

ـ و … ده ها و صدها نمونه دیگر که در زندگى و معاشرت هاى اجتماعى پیش می آید.

هدف از این فهرست بلند بالاى مزاحمت ها چه بود؟ … این که بدانیم مسلمانى، در پرهیز از این گونه رفتارهاى خلق آزار نیز جلوه می یابد.

گرچه مراعات حقوق مردم و مواظبت بر عدم ایجاد مزاحمت، دشوار است لیکن دستور و ادب اسلامى چنین اقتضا می کند.

گاهى باید تحمل رنج کرد، تا دیگران مرفه باشند. گاهى باید خود را محدود ساخت، تا سلب آزادى از دیگران نشود. گاهى باید خویشتن را به زحمت افکند، تا سبب مزاحمت براى دیگران نشد. این نیز از اخلاقیات اسلام و از نشانه هاى مومن است.

کلام امیرالمومنین (علیه السلام) در این زمینه چنین است:

«اَلمؤمِنُ نَفْسُهُ مِنْهُ فى تَعَبٍ وَ النّاسُ مِنْهُ فى راحَهٍ»(۲) مومن کسى است که خودش از دست خودش در سختى و رنج است ولى مردم از دست او در آسایشند.

           خدا را بر آن بنده بخشایش است     که خلق از وجودش در آسایش است

فرمان دین

فداکارى به صورت هاى مختلف است. این که انسان، خودسوز باشد تا «مردم‌ساز» گردد، ـ طبق حدیثى که از امیر مومنان گذشت ـ دستور دین است. «رنج خود و راحت مردم، طلب».

سعدى گوید:

من آن مورم که در پایم بمالند   نه زنبورم که از دستم بنالند

کجا خود شکر این نعمت گزارم         که زور مردم آزارى ندارم(۳)

البته نباید به «زیر دست و پا بودن» افتخار کرد چرا که مسلمان، عزیز است. زور را هم نباید تحمل کرد. اما این که انسان با زورى که دارد، به دیگران آزار نرساند و با دست و زبان، زحمت و مزاحمتى براى دیگران پیش نیاورد، اصلى مهم در ادب اسلامى است.

هر چیزى مالیاتى دارد. مالیات قدرت و نفوذ، پرهیز از مردم آزارى است. در نهایت، سود این خویشتندارى هم به خود انسان باز مى‌گردد. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:

«کُفَّ اَذاکَ عَنِ النّاسِ فانّه صَدَقَهٌ تَصَدَّقُ بِها على نَفْسِکَ»(۴) آزار خود را از مردم باز دار که این صدقه اى است که بر خویشتن انفاق و تصدق می کنى.

یعنى پرهیز از عدم مزاحمت براى دیگران، بیمه عافیت و سلامت خویش است. آن حضرت در حدیث دیگرى فرموده است:

«شَرُّ النّاسِ مَنْ تَأذّى بِهِ النّاسُ وَ شرٌّ مِنْ ذلِکَ مَنْ اَکْرَمَهُ النّاسُ اِتّقاءَ شَرِّهِ»(۵) بدترین مردم کسى است که مردم به خاطر او در اذیت و رنج باشند. بدتر از او کسى است که مردم به خاطر ترس از شر او، احترامش کنند.

و مگر ایجاد مزاحمت، چیزى جز مردم آزارى است؟ و مسلمانى مگر چیزى جز آسودگى خلق اللّه از دست و زبان آدمى است؟

نمونه اى از تاریخ

گفتیم که موارد ایجاد مزاحمت براى دیگران فراوان است. به نمونه اى که در صدر اسلام اتفاق افتاد، توجه کنید. این حادثه، مبدأ و منشأ یک قانون و مبناى یک حکم فقهى در اسلام شد و یک قاعده فراگیر فقهى پدید آورد که به «قاعده لا ضرر» شهرت یافته است و آن داستان سمره بن جندب است.

سمره بن جندب، مردى از اهل مدینه بود و نخلستانى داشت. مردى از انصار، کنار درِ باغ و بوستان او خانه اى داشت که درخت خرماى سمره بن جندب داخل آن قرار گرفته بود.

سمره گاه و بیگاه بی خبر و سرزده وارد آن خانه مى شد و سراغ درخت خرمایش می رفت و هنگام این آمد و شد، نگاه به داخل خانه و اوضاع زندگى آن مرد انصارى هم می انداخت و این خانواده از نگاه ها و رفت و آمدهاى او در عذاب بودند.

آن مرد از رفتار سمره به رسول خدا شکایت کرد، چون تذکرهاى مکررش به صاحب درخت سودى نبخشید.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) کسى را نزد آن مرد فرستاد و شکایت مرد انصارى را به اطلاع او رساند و فرمود: هنگام ورود، اجازه بگیر.

اما آن مرد، حاضر به این کار نشد. نه حاضر بود آن درخت خرما را بفروشد و نه حتى به پیشنهاد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) حاضر شد با چندین درخت خرما در جاى دیگر عوض کند.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: از آن درخت در گذر تا خداوند در بهشت، سه درخت در مقابل آن به تو عطا کند.

آن مرد باز هم حاضر به این معاوضه نشد. آنگاه فرمود: اى سمره! می بینم که تو مردى آسیب رسان هستى.

سپس به آن مرد انصارى چنین خطاب فرمود: برو و درخت او را از بیخ بکن و به طرف صاحبش بینداز، چرا که در دین اسلام، هیچ ضرر و زیانى نیست: «لا ضَرَر و لا ضِرارَ».(۶)

در فقه نیز نمونه هاى متعددى از احکام شرعى وجود دارد که در آن موارد، چون مزاحمت یا آزار یا آسیب به دیگران می رسد، از آن نهى شده است، از قبیل چاه زدن کنار دیوار دیگرى، حفر چاه نزدیک چاه دیگران که سبب کاهش آب آن گردد یا ممنوعیت ایجاد بالکن در رهگذر مردم اگر براى تردد دیگران ایجاد مشقت کند یا نصب ناودان خانه به کوچه و قرار دادن آبریزگاه ها بر سر راه مردم.(۷)

گرچه این نکات، جزیی و کوچک است ولى رعایت نکردن آنها گاهى مفسده ها و ضایعات بزرگى پدید می آورد.

نمونه هاى یاد شده گرچه اغلب، مزاحمت هاى اقتصادى و مالى بود ولى به هر حال، مراعات حقوق و آسایش دیگران، ایجاب می کند به عنوان یکى از آداب معاشرت اسلامى از هر گونه مزاحمت براى دیگران اجتناب کنیم.

سلب آسایش دیگران، تعدى به حریم حقوق شخصى آنان است و نارواست.

پی نوشت ها

۱ـ بحارالانوار، ج۷۲، ص۱۴۸؛
۲ـ میزان الحکمه، ج۱، ص۸۷، بحارالانوار، ج۷۲، ص۵۳؛
۳ـ گلستان سعدى، باب سوم، حکایت ۲؛
۴ـ بحارالانوار، ج۷۲، ص۵۴؛
۵ـ همان، ص۲۸۱؛
۶ـ وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۳۴۰؛
۷ـ همان، به صفحات ۳۳۸، ۳۴۴ و ۳۴۷ مراجعه شود.

منبع: پیام زن؛ شماره ۷۵؛ جواد محدثى