اخلاق معاشرت-اهمیت و ضرورت رعایت حریم خصوصی

اذن و اجازه

نهاد خانواده از مقدس ترین نهادهاست. سلامت و استوارى آن نیز مورد توجه اسلام است. نوع برخوردها نسبت به تحکیم رشته‏ هاى این نهاد، یا گسستن پیوندها و آفت‏ خیز کردن آن مؤثر است.

خانواده و خانه، حد و حریمى دارد که باید رعایت شود و مورد تعدى و مرزشکنى قرار نگیرد. تهاجم و تعدى به این حدود و حقوق، گاهى هم از طریق نگاه است که کنترل آن ضرورى است.

چشم هاى بی بها

آنچه سبب بی بهایى چشم ها می شود، بی محابایى آنهاست یعنى شناختن حریم ها و مراعات نکردن حقوق شخصى دیگران و ورود به قلمرو ممنوع.

چشم، گوهر ارزنده و نعمت عظیم الهى است و ارزش آن برابر با کل وجود و جان آدمى است تا آنجا که اگر کسى دو چشم دیگرى را کور کند، دیه کامل یک انسان بر عهده او است.(۱)

دیه یک چشم، به قدر نصف دیه انسان است اما همین چشم، اگر نگاه خائنانه کند و به خانه ها و عورات و اسرار و درون خانه مردم و به نوامیس دیگران نگاه دزدانه کند و در آن حالت، بزنند و آسیب ببیند دیه ندارد.

این، بی ارزشى چشم ناپاک را می رساند که بی اذن و به ناروا و حرام، وارد حریم دیگران می شود و مرتکب گناه می گردد. فتواى حضرت امام (قدس‏ سره) چنین است:

«دید زدن به خانه مردم و نگاه به نامحرم، گناه است و صاحبخانه حق دارد سنگ یا چیزى به طرف او پرتاب کند و ضمانى هم بر او نیست.

حتى اگر به درون خانه هایى دور با ابزارى مثل دوربین قوى نگاه کند، مثل آن است که از نزدیک نگاه کند. نگاه به درون خانه کسى از طریق نصب آینه نیز همین حکم را دارد.»(۲)

این حرمت شکنى براى چشم هاى ناپاک، نهایت حرمت‏گذارى براى حقوق شخصى در زندگى خصوصى انسانهاست. در حدیثى از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:

«هر کس به خانه همسایه اش سرک بکشد تا به عورت مردى یا موى زنى یا بدن او نگاه کند، بر خداوند رواست که او را همراه منافقان به آتش دوزخ افکند …»(۳) و نیز فرموده است:

«مَنِ اطّلَعَ فى بیتٍ بغیر اِذْنِهم فَقَدْ حَلَّ لَهم اَنْ یَفْقأوْا عَیْنَهُ»(۴) هر کس بی اجازه، به خانه ‏اى دید بزند آنان حق دارند که چشمش را کور سازند.

در حدیث دیگرى امام صادق (علیه السلام) فرموده است: در چنین حالتى اگر چشمش را معیوب کنند، دیه اى بر آنان نیست.(۵)

در نقل هاى متعددى آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در خانه خویش مشغول شانه زدن خود بود ـ و با یکى از همسرانش بود ـ کسى از شکاف در، درون خانه را دید می زد.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اگر نزدیک تو بودم، چشمت را با همین شانه در می آوردم (یا:) برخاست به سراغش رفت … که مرد، گریخته و صحنه را ترک کرده بود.(۶)

از این سو، بی اجازه وارد حریم زندگى کسى شدن تا این حد ناپسند است، از آن سو هم سفارش به اجازه گرفتن براى ورود به خانه دیگرى و استیذان و استیناس شده است.

درسى براى نوجوانان

ادب دیگرى که قرآن می آموزد و به سلامت خانوادگى و اخلاقى جوانان نابالغ مربوط می شود، اجازه گرفتن براى ورود به اتاق پدر و مادر است.

این نکته را هم خود نوجوانان باید رعایت کنند و هم والدین باید به نحوى شایسته و هنرمندانه و بدون بدآموزى و تحریک، آنان را توجیه کنند.

گاهى پدر و مادر، در اتاق خویش ممکن است به استراحت مشغول باشند با لباس هاى راحت و وضعى متناسب با خواب.

سرزده وارد شدن کودکانى که در سنین قبل از بلوغ باشند، ممکن است عوارضى داشته باشد و نوجوانان را به برخى مسایل انحرافى بکشد. اینجاست که باید نوجوانان، در بزنند اجازه بگیرند و ‌بی اطلاع و اذن، وارد اتاق دیگران نشوند.

آموزش قرآن این است که هم غلامان و خدمتکاران خانه و هم کودکانى که به سن بلوغ جنسى نرسیده اند سه بار و در سه هنگام، اذن بگیرند. این سه وقت عبارت است از:

۱ـ پیش از نماز صبح

۲ـ هنگام استراحت ظهر

۳ـ شب، بعد از عشاء

این سه وقت را قرآن کریم به نام «راز» و «سرِّ» پوشیدنى (عورت) یاد می کند و جز این سه وقت را ـ که معمولاً ممکن است افراد در این مواقع با لباس زیر و وضع خاص یا نیمه لخت یا بدون پوشش کافى باشند ـ بلامانع اعلام می کند.

متن آیه قرآن چنین است: «یا ایّها الّذین امَنوا لِیستأذِنکم الّذینَ ملکتْ اَیْمانُکم و الّذین لَم یبلُغوا الحُلُمَ منکم ثلاث مرّاتٍ: مِن قبلِ صَلوه الفجرِ و حینَ تَضَعون ثیابکم مِن الظّهیره و من بعد صلوه العَشاءِ ثلاثُ عَوراتٍ لکم …»(۷)

در این آیه، یک مرحله جلوتر و فراتر از اجازه گرفتن براى ورود به خانه را هم مطرح کرده است یعنى ورود به اتاق شخصى در مواقعى خاص.

ممکن است برخى، تردد کودکان را نزد بزرگترها امرى ساده و عادى تلقى کنند و بچه ها از این رهگذر، صحنه هایى ببینند و با مسایلى رو به‏ رو شوند که برایشان غیر قابل هضم و درک یا بدآموز باشد و به انحراف بیفتند.

این مسأله در یک نگاه عام ‏تر، به کنترل روابط همسران نسبت به توجه و دیدن و فهمیدن کودکان مربوط می شود که … بماند! و به این اشاره بسنده کنیم و بگذریم، چرا که مساله چندان مهم است که باید نوشته اى مفصل و مستقل پیرامون آن نگاشت.

به هر حال، این مساله به ظاهر ساده و جزیى، چنان اهمیتى در تصحیح معاشرت دارد که قرآن کریم به تفصیل و با ذکر جزئیات به آن پرداخته است تا خانواد‌ه ها و فرزندان، گرفتار بیماری هاى روانى و اخلاقى نشوند و از آثار سوء عصبى و روانى نبودن کنترل و حریم در معاشرت ها، به خصوص در مورد خلوت‏ سرا و تردد و دیدن و فهمیدن کودکان، مصون بمانند.

در پرونده بسیارى از گرفتاران به بیماری هاى جنسى و انحرافات اخلاقى از این نوع، اعترافاتى به چشم می خورد که نشان دهنده تاثیر منفى این گونه ولنگاری ها و نبودن حریم در معاشرت ها است و توجه یافتن کودکان و نوجوانان به برخى از اسرار زندگى خصوصى والدین که آنان را به گناه می کشد، جاى دقت و تأمل است که حضرت امیر (علیه السلام) فرمود:

«کم مِنْ نَظرهٍ جَلَبَتْ حَسْرهً»(۸)، چه بسا نگاهى که حسرت می آورد!

چرا بی اجازه؟ بارى … رعایت حریم حقوق دیگران در معاشرت ها ما را به بحث از استیذان و استیناس کشاند ولى سخن اصلى آن است که احترام گذاشتن به این حقوق فردى، شرط اخوت اسلامى در یک جامعه مکتبى است و پای بندى به این اصول، ضامن تداوم دوستی هاست. این عمل ‌بی اذن و اجازه، تنها مربوط به ورود به خانه و اتاق اشخاص نمی شود و دامنه اى گسترده دارد.

اگر کسى یادداشتى می کند و نامه اى می نویسد نباید دزدانه به آن نگاه کرد. اگر کسى رازى را به امانت نزد ما می گوید، نباید خیانت کرد و اسرارش را فاش ساخت.

اگر کسى کلید خانه، کمد، کیف یا سوییچ ماشین و موتور را به دست ما داد، نباید بیش از حدى که یقین به اذن و رضایت او داریم، در آن تصرف کنیم.

اگر دو نفر با هم صحبت خصوصى می کنند، چه حضورى، چه تلفنى، گوش ایستادن و به نجواها گوش کردن و استراق سمع کردن و شنود گذاشتن جایز نیست.

اگر حامل نامه‏ ای به دیگران هستیم، حق گشودن نامه و مطالعه محتواى آن را نداریم. اگر پاکتى براى شخصى فرستاده می شود و تأکید می کنند که شخصا مفتوح فرمایید، دیگرى حق باز کردن و مطالعه آن را ندارد مگر با اجازه طرف اصلى.

بی اجازه نمی توان سرِ کمد و کیف و جیب و دفتر کسى رفت و چیزى برداشت یا خواند یا تصرف کرد.

اگر روى جزوه، بولتن یا خبرنامه اى مهر محرمانه خورده است یا نقل مطلبى از جایى یا کسى منوط به اجازه دانسته شده است، در همه این موارد، بی اذن کار کردن، نوعى خیانت است و دور از ادب اسلامى و انسانى.

اگر آلبومى، خانوادگى است، دیگرى بی اجازه حق نگاه کردن به آن را ندارد. اگر گفتند: راضى نیستیم مطالب این دفتر را بخوانى یا اگر مطلبى و انتقادى و مقاله ‏اى نوشتند و با نوشتن «امضاء محفوظ» گفتند که راضى به افشاى نام نیستند، افشاى آن خلاف ادب و قانون و وجدان است.

اگر کسى مطلبى را با ما در میان گذاشت و تأکید کرد که: «راضى نیستم به کسى بگویى»، تا چه اندازه رعایت می کنیم؟ آیا حاضریم این ها را هم جزء حقوق و حدود اشخاص به حساب آوریم و مراعات کنیم؟!

پس مجموعه آنچه راز شخصى و اسرار زندگى خصوصى محسوب می شود، بسیار است. تنها در خانه و اتاق و نامه و راز هم خلاصه نمی شود.

ممکن است حتى نوعى از غذا و میوه و خوراکى در خانه و یخچال و … کسى باشد ولى دوست نداشته باشد که آن را بدانند؛ یا یک بیمارى یا نقص عضو و جسم در کسى باشد که نخواهد دیگرى آن را بداند؛ یا در شرایط بحرانى خاصى قرار داشته باشد که نخواهد مردم بدانند.

همه اینها در قلمرو حریم شخصى است و ورود به آن، اجازه می خواهد.

گاهى در یک خانواده، یک اختلاف است ولى دوست ندارند که اقوام و آشنایان از این اختلاف باخبر شوند. وسوسه شدن براى پى بردن به آن و فاش ساختن براى دیگران هم از همین مقوله غیر مجاز و غیر ماذون است.

سید قطب در اشاره به این نکته لطیف قرآنى و آداب اجتماعى می نویسد: «امروز ما مسلمانان، نسبت به این گونه امور دقیق و ظریف، حساسیت خود را از دست داده ایم.

گاهى شخصى به خانه برادرش حمله‏ ور می شود، هر لحظه از لحظات شب و روز که باشد، برایش فرق نمی کند. آن قدر در می زند تا باز کنند و اگر در به رویش باز نکنند برنمیگردد تا آن که صاحب خانه را به ستوه آورد و در بگشایند.

گاهى در خانه، تلفن وجود دارد و می تواند پیش از آمدن، تلفنى تماس گرفته و خبر دهد تا اجازه بدهند یا روشن شود که موقعیت مناسب نیست ولى این راه و شیوه را رها می کند تا بی خبر و بی موقع وارد شود و بدون قول و قرار قبلى به خانه اش رود.

متاسفانه چنان شده که عرف هم نمی پذیرد که اگر چه صاحب خانه ناراحت و رنجیده شود، از آمدن بی خبر و غیر منتظره باز گردد.

ما مسلمانان امروز، سرزده و بی خبر، هر لحظه که بخواهیم وارد خانه هم می شویم و اگر وقت غذا باشد و غذاى مناسبى پیش ما نیاورد، در دلمان مى‏‌رنجیم یا شب دیرهنگام به خانه کسى می رویم، اگر آخر شب از ما نخواهد که همانجا بخوابیم، در دل رنجیده مى‌شویم بى‏ آنکه به عذر آنان در این گونه مواقع توجه داشته باشیم.

این نشانه آن است که ما هنوز به ادب اسلام و ادب رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مودب نشده ایم، برده عُرفِ خطاکاریم.

ولى اگر همین گونه مراعات آداب را در غیر مسلمانان ببینیم، برایمان شگفت جلوه می کند و نمی کوشیم دریابیم که ریشه این ادب ها در شریعت خود ما نهفته است و باید به آن اصل خویش برگردیم …».(۹)

به هر حال، هر چند در نوع ارتباطات، گاهى با خویشاوندان و دوستان بسیار صمیمى مواجه هستیم ولى هرگز این مجوز ورود به منطقه ممنوعه از زندگى شخصى آنان شمرده نمی شود مگر آن که اذن صریح داشته باشیم.

در روایات، «نگاه» همچون تیرى مسموم از تیرهاى شیطان قلمداد شده است. گاهى گناه، در پى یک نگاه پدید می آید و اگر کسى نتواند چشم ها و پلک هاى خود را تحت اختیار و کنترل داشته باشد، به روز سیاه می نشیند.

حیف است که انسان از راه نگاه، جهنمى شود. به فرموده حضرت على (علیه السلام): چشم ها، شکارگاه شیطان است: «العیونُ مصائد الشیطان»(۱۰) 

این سخن نیز از حضرت مسیح (علیه السلام) است که: «ایّاکم وَ النّظَر اِلىَ المحذوراتِ فانّها بَذْرُ الشَّهَواتِ و نَباتُ الفِسقِ».(۱۱) از نگاه به آنچه ممنوع است بپرهیزید چرا که چنین نگاهى، بذر شهوت و رویش فسق و گناه است.

بکوشیم تا در سخن، نگاه، رفتار، معاشرت و ارتباط، از آنچه خارج از قلمرو اذن و اجازه قرار دارد، وارد نشویم.

پی نوشت ها

۱ـ رساله نوین، امام خمینى، ج۴، ص۲۸۵؛
۲ـ تحریر الوسیله، امام خمینى، ج۱، ص۴۹۲، بحث دفاع (مسایل ۳۷ ـ ۳۸ ـ ۳۹ و ص۴۹۱ مسایل ۳۰ و ۳۱).
۳ـ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۱۴۱؛
۴ـ منهج الصادقین، ملا فتح‏ اللّه‏ کاشانى، ج۶، ص۲۹۲؛
۵ـ وسائل الشیعه، ج۱۹، ص۵۰؛
۶ـ همان، ص۴۸ و ۴۹؛
۷ـ نور، آیه ۵۸ (این بحث را در تفسیر نمونه ج۱۴، ص۵۳۸ مطالعه کنید).
۸ـ غرر الحکم.
۹ـ فى ظلال القرآن، سید قطب، ج۶، ص۹۱؛
۱۰ـ غرر الحکم.
۱۱ـ میزان الحکمه، ج۱۰، ص۷۱؛

منبع: پیام زن؛ شماره ۷۴؛ نویسنده: جواد محدثى