آثار روزه از نگاه قرآن و روایات

الف. آثار و فضایل روزه از نظر قرآن

 خداوند در قرآن می فرماید:«یا ایها الّذین آمنوا کُتب علیکم الصیام کما کتب علی الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون»(۱) ای کسانی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما واجب شد کما این که (هم چنان که) بر کسانی که قبل از شما بودند واجب شده بود، شاید پرهیزکار شوید و تقوا پیشه کنید.

اولین و بزرگترین فایدۀ روزه تقوا است، و آن خود سودی است که عاید خود شما می‌شود و فایده داشتن تقوی، مطلبی است که احدی در آن شک ندارد، چون هر انسانی به فطرت خود این معنا را درک می‌کند، و اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقا یابد، اولین چیزی که لازم است بدان ملتزم شود، این است که از افسار گسیختگی خود جلوگیری کند، و بدون هیچ قید و شرطی، سرگرم لذت‌های جسمی و شهوات بدنی نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند که زندگی مادی را هدف بپندارد، و سخن کوتاه آن که از هر چیزی که او را از پروردگار تبارک و تعالی مشغول سازد بپرهیزد. و این تقوی تنها از راه روزه و خودداری از شهوات به دست می‌آید. و نزدیک‌ترین راه و مؤثرترین رژیم معنوی و عمومی‌ترین آن به طوری که همه مردم در همه اعصار بتوانند از آن بهره‌مند شوند، و نیز هم اهل آخرت از آن رژیم سود ببرد، و هم شکم بارگان اهل دنیا. عبارت است از شهوت، خودداری از شهوتی که همه مردم در همه اعصار مبتلای بدانند، ‌و آن عبارت است از شهوت شکم از خوردن و آشامیدن، و شهوت جنسی که اگر مدتی از این سه چیز پرهیز کنند، و این ورزش را تمرین نمایند، به تدریج نیروی خویشتن داری از گناهان در آنان قوت می‌گیرد، و نیز به تدریج بر اراده خود مسلط می‌شوند، آن وقت در برابر هر گناهی، عنان اختیار از کف نمی‌دهند و نیز در تقرب به خدای سبحان دچار سستی نمی‌گردند، چون پرواضح است کسی که خدا را در دعوتش به اجتناب از خوردن و نوشیدن و عمل جنسی که امری مباح است اجابت می‌کند قهراً در اجابت دعوت به اجتناب از گناهان و نافرمانی‌ها، شنواتر، مطیع‌تر خواهد بود، این است معنای آن که فرمود: «لعلّکم تتقون»(۲). ضمنا در آیات ۱۸۷ سوره بقره، ۹۲ سوره نساء و ۸۹ و ۹۵ سوره مایده و ۳۵ سوره احزاب و ۴ سوره مجادله خداوند از آثار روزه پذیرش توبه و پاداش نیک و… بشارت داده است.

ب. آثار و فضایل روزه از نگاه روایات

از دیدگاه روایات روزه دارای آثار و فضایل زیادی است. بعضی از آنها را مختصراً متذکر می‌شویم:

روزه جسم و بدن را سالم نگه می‌دارد: قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ: صوموا تصحّوا(۳) حضرت رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: روزه بگیرید تا تندرست بمانید (شوید). یکی از پزشکان روسی به نام الکسی سوفورین روزه طبی (۴۰ روز فقط آب بخورد) برای تجویز بیماری‌های صعب العلاج تجربه کرده و نتایج موفقیت‌ آمیزی از آن به دست آورده بود که استدلال این طبیب به شرح ذیل می‌باشد:

انواع بیماریها از غذاهای زاید و اضافی که از معده می‌گذرد و به تصرف بدن نمی‌رسد سرچشمه می‌گیرد. این مواد غذایی اضافه تولید عفونت‌هایی می‌کند که بهترین شرایط را برای نشو و نمای میکروب‌ها و باکتری‌ها فراهم می‌سازد. بنابراین، اساس درمان همه آنها نیز مصرف کردن و نابود ساختن آن مواد اضافی از طریق گرسنگی و امساک از غذا است. این دو اصل همان است که در عبارت کوتاه و پرمعنی از یک حدیث مشهور که از پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نقل شده صریحاً آمده است: «المعدهُ بیتُ کلّ داءٍ، و الحمئه رأس کل دواء. (بحار الانوار، ج ۱۴) معده خانه تمام دردهاست و امساک بالاترین داروهاست. ولی در تعلیمات اسلامی برای تأمین این منظور دستور ساده وعملی و راحتی داده شد، و آن روزه یک ماهه در هر سال است، مسلما اگر کسی این روزه ساده اسلامی را همه ساله به طور مرتب انجام دهد، و هنگام افطار و سحر از افراط و زیاده‌روی در غذا پرهیز کند، مواد زاید بدن او روی هم متراکم نمی‌گردد، تا نیازی به روزۀ طبی ۴۰ روزه این طبیب که در تمام مدت چهل روز باید غذا را مطلقاً ترک گوید پیدا کند. این روزه اسلامی (به شرط رعایت اعتدال در غذای افطار و سحر) خانه تکانی بسیار مفیدی برای بدن خواهد بود و بدن برای نیاز فراوان به مواد غذایی در روز، ذخیره خود را تدریجاً مصرف نموده و نشاط تازه‌ای پیدا می‌کند و همان نتایج که از طریق روزه طبی با آن همه زحماتش تحصیل می‌شود، به سادگی فراهم خواهد کرد.(۴)

تعادل اقتصادی: حضرت صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: براستی خداوند روزه را واجب کرده تا به وسیلۀ آن بین اغنیا و فقرا مساوات و برابری وجود آید، این برای آن است که ثروتمندانی که هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده‌اند، به فقرا ترحم نمایند. زیرا اغنیا هر گاه (خوردن و آشامیدنی را) اراده نمودند (و هوس هر نوع مأکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند تبارک و تعالی (روزه را واجب نمود) که بین بندگانش از فقیر و غنی، برابری به وجود آورد، و این که سرمایه داران مسلمان درد گرسنگی را لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقّت آورند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند.(۵)
مهار شهوت جنسی (عفاف): روزه یکی از راه‌های مهار طغیان شهوت جنسی است، بنابراین میان عفت و روزه، رابطه مستقیم وجود دارد، پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: یا معشر الشباب ان استطاع منکم الباءَهُ ـ ‌فلیتزوّجُ، فانّه اَغضُّ للبصَر و اَحصنُ للفرج و من لم یستَطِعْ فعلَیه بالصوم: ای گروه جوانان! کسی که از شما توانایی بر ازدواج داشته باشد، ازدواج کند، زیرا ازدواج سبب می‌شود که از نوامیس مردم چشم فرو بندد و دامان خویش را از آلودگی به بی‌عفتی حفظ کند و کسی که توانایی بر ازدواج ندارد، روزه بگیرد.(۶)
اخلاص: عن فاطمه الزهراء ـ سلام الله علیها ـ: فرضَ الله الصیام تثبیتاً للاخلاص.(۷)

حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ فرمود: خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب فرموده است.

آرامش قلب: قال الباقر ـ علیه السّلام ـ : الصیام و الحج تسکین القلوب.(۸)

امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود: روزه و حجّ آرامش دهندۀ قلوب آدمیان است.

ورود به بهشت: قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ : انّ الجنّه باباً یدعی الدّیان لا یدخل منه الّا صائمون.(۹)

حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: برای بهشت دری است به نام ریان که فقط روزه‌داران از آن در داخل می‌شوند.

دعای ملایک: قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ: انّ الله وکّلَ ملائکه بالدّعاء للصّائمین.(۱۰)

حضرت رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: خداوند ملائکه‌ای را مأمور کرده است تا به روزه داران دعا کنند.

استجابت دعا: قال ابوالحسن ـ علیه السّلام ـ دعوه الصائم تستجاب عند افطاره.(۱۱)

امام رضا ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: دعای روزه دار در هنگام افطار به اجابت می‌رسد.

از آثار دیگر روزه در روایات، می‌توان به دور کردن شیطان از انسان و قبولی اعمال وشفاعتش و… نام برد که در کتاب بحار الانوار، ج ۹۶ و کتاب علل الشرایع صدوق و خطبه شعبانیه، بیان شده است.

پی نوشت:

۱. بقره: ۱۸۳.
۲. طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه از مصباح یزدی، بنیاد فکری علامه، ۱۳۶۷، ج ۲، ص ۹.
۳. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۸ هـ ، ج ۹۶، ص ۲۵۵.
۴. الکسی سوفورین، ترجمه: محمد جعفر امالی، تهران، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵، ص ۵.
۵. وسایل الشیعه، ج ۷، ص ۳.
۶. مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، مدرسه الامام علی ابن ابیطالب، ۱۳۷۸، ج ۲، ص ۳۱۵.
۷. بحار الانوار، ج ۹۶، ص ۳۶۸.
۸. عظیمی، سید جعفر، روزه از دیدگاه قرآن و عترت, مؤسسه انتشارات رسالت رمضان ۱۴۱۵ هـ .
۹. بحار الانوار، ج ۹۶، ص ۲۵۲.
۱۰. همان، ص ۲۵۳.
۱۱. همان، ص ۲۵۵.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲مرکز مطالعات حوزه.