محمّد شریف نجیب کاشانى

نورالدین محمّد شریف (نجیب) کاشانى (متوفاى ۱۱۲۳هـ  . ق) ملقب به «فصاحت خان» از شعراى نام آشنا و تواناى سده یازدهم و نیمه اول سده دوازدهم هجرى است.

نجیب تا حدود بیست سالگى در زادگاه خود کاشان به سر برده و سپس به همراه افراد خانواده خود به پایتخت آن روز ایران، شهر اصفهان کوچ مى کند و در پیشه بزازى دستیار پدر مى شود و سرانجام در حوالى ۲۵ سالگى (۱۰۸۸ هـ  . ق) رهسپار هند مى گردد و به خاطر شایستگى هایى که از خود نشان مى دهد در کشمیر به دربار سلطان جلال الدین اکبر (چهارمین فرزند اورنگ زیب) راه مى یابد و به سمت ملک الشعرایى نایل مى آید۱. و به خاطر حوادثى که در کشمیر پیش مى آید، ناگزیر از بازگشت به اصفهان مى گردد (۱۰۹۱ هـ  . ق) و پس از آشنایى با میرزا ابراهیم مستوفى الممالک، توسط همو به دربار صفوى راه مى یابد و مورد عنایت شاه سلیمان صفوى (۱۰۷۷ ـ ۱۱۰۵هـ  . ق) و سلطان حسین صفوى (۱۱۰۵ ـ ۱۱۳۵هـ  . ق) قرار مى گیرد و در سال ۱۱۱۰ هـ  . ق به مقام ملک الشعرایى مفتخر مى گردد۲.

آثارى که نجیب کاشانى به نظم و نثر نگاشته، عبارتند از:

۱ ـ مثنوى تعویذ العارفین، که منظومه اى بوده عرفانى در ۲۰۰۰ بیت.

۲ ـ مثنوى گلدسته نجیب که شاعر آن را بر وزن شاهنامه فردوسى سروده، پیرامون رخدادهاى روزگار سلطان حسین صفوى.

۳ ـ تاریخ کشیک خانه که آن را نجیب کاشانى به فرمان وحید الزمانى (وزیرشاه سلطان حسین) در تاریخ ۱۱۰۹هـ  . ق نگاشته است۳.

وى در انواع قالب هاى شعرى، خصوصاً غزل، تجربه هاى بسیار موفقى دارد و در شیوه شعرى اصفهانى (معروف به هندى) آثار فاخرى آفریده است.

ازوست:

تو کز این جسم خاکى پا برون نگذاشتى هرگز *** به عرش قرب، معراج محمّد را چه مى فهمى؟!

تو مسکین کز ازل نامحرم عشق ابد بودى *** وصال جاودان، حسن مؤبّد را چه مى فهمى؟ …

تو کز ردّ و قبول اهل عالم شاد و غمگینى *** قبول حضرت دل، معنى رد را چه مى فهمى؟

(نجیب)! از سرّ مدِّ فانى دنیا نیى آگه *** بقاى سرمدى و، سرّ سرمد را چه مى فهمى۴؟

در میلاد نبوى(صلى الله علیه وآله)

بر شرق و غرب مژده، که دیگر از آسمان *** چون صبح، شد گشوده درِ فیض بر جهان

نور محمّدى است که از منبع وجود *** فوّاره مى کشد ز زمین تا به آسمان

بر خاک، سجده واجب از آن شد که آن جناب *** بگذاشت در تولدش اول قدم بر آن

آن صبحِ دولتى که نهان در حجاب بود *** چون آفتاب، کرد طلوع از سپهر جان

آن گوهرى که منشأ هستى بحر بود *** آمد ز موج قلزم ایجاد بر کران

کردند روز و شب ز پى تهنیت نثار *** خورشید و مه طبقْ طبقِ نور بر جهان

گلبانگ تهنیت به زمین و زمان فکند *** مولود با سعادتِ ختم پیمبران

این افتخار بس ز زمین بر نُه آسمان *** کاوّل قدم گذاشت پیمبر قدم بر آن

یک پرده، پرده دار کشید از رخ وجود *** خورشیدْپوش گشت دو کون از فروغ آن

ابر محیط رحمت یزدان، به کاینات *** گردید از وجود پیمبر گهر فشان

سر لوح آفرینش حق، ختم انبیا *** یعنى: محمّد عربى، سَرور جهان

چل سال کرد آمد و شد، تا که بار یافت *** جبریل در حریم درش بال و پر زنان

سر پنجه اى است پنج نمازش، که تا به حشر *** بر تخته بسته دست دعاى مسیحیان

هر جاده اى، دلیل بود بر رونده اى *** باشد دلیل رفتن معراج، کهکشان

رو بر فلک نمود و، زمین پایمال گشت *** پا بر زمین گذاشت و شد رشگ آسمان

تا حشر، زر به مَقدم او مى کند نثار *** خورشید از نیابت عیسى، ز اختران

چون مژده تولد او بر فلک رسید *** از سر قدم نموده، بزرگان قدسیان

چندین هزار صف، همه از کبریاى عرش *** بر هیأت رکوع، سرازیر از آسمان

در سر هواى سجده و، بیعت به روى دست *** تقریبْ جو شدند پىِ پاى بوسِ آن …

طول سخن به عرض دعا ختم کن (نجیب)! *** بگذار روى سجده آمین بر آستان۵

در تهنیت عید غدیر

عیدست ساقیا! دو قدح را چو مهر و ماه *** پر کن به طاق ابروى سلطان حسین شاه! …

یک جام از آن شراب که جانْ داروى۶ غم ست *** وقف دل فسرده من کن به عشق شاه

آن مى که جبرئیل امین و خم غدیر *** پیمود بر پیمبرش از جانب اله

یعنى: مىِ ولاى علىّ، مایه نجات *** آن مى که در دو نشأه، گنه راست عذرخواه

آن مى که هر که کرد به پیمانه امید *** بودش علىّ و آل، شفاعتگر گناه

پیمانه اى بیار که محکم کنیم باز *** پیمان خود به ساقى کوثر، چو مهر و ماه

آرایش حریم خدا، قبله گاه خلق *** کش۷ کعبه، خانه بود و خدا بود خانهْ خواه

محرم پس از رسول در آن خانه مرتضى است *** نه آن که منع کرده رسولش ز نیمهْ راه

صاحبْ سریر عید بزرگ غدیر خم *** مولا و مقتداى جهان، شاه دینْ پناه

عیدى که عیدهاى جهان در غلامى اش *** هر یک نموده نقش نگین: عبده فداه۸!

هستند انس و جن همه این روز را شهود *** هستند وَحش و طیر بر این ماجرا گواه

کان بت شکن که پاى به دوش رسول داشت *** بر روى دست او چو دعا کرد جلوه گاه

روح روانِ «جِسْمُکَ جِسْمى»۹ که مصطفى *** در شأن او نموده بیان «عادِ مَن عَداه»۱۰!

شکّى درین نشد که نبىّ بود با علىّ *** خورشید و ماه را ننمودند اشتباه …

در مصر اعتبار، عزیزى به جا نماند *** اى یوسف امید، برون آ ز قید چاه

چون در کسى ندید امانت به جز علىّ *** خود را به او سپرد پیمبر به خوابگاه

تا حشر، در تمام زمین غدیر خم *** روید به جاى سبزه، زبان هاى عذرخواه

انگشت شاهدى است برآورده سر زخاک *** بر صدق این روایت و آن روز، هر گیاه۱۱ …

رباعى هاى نبوى(صلى الله علیه وآله)

باللّه که آرزوى طاعت دارم *** بر هر چه نبىّ گفته، اطاعت دارم

چون زمزم و حج، قسمت و آبشخور نیست *** این را چه کنم که استطاعت دارم؟!۱۲

* * *

اى صاحب علم انبیا تا آدم *** اى وارث تخت عرب و تاج عجم

از شش جهت است دین اثنى عشرى *** قائم به تو، همچو فتح نصرت به علَم۱۳

* * *

یا رب! به محمّد و امام مظلوم *** یعنى به شکافنده اسرار علوم

کز شوکت این علَم، صف دشمن را *** بشکاف، چنانچه مهر، صف هاى نجوم۱۴

* * *

در مولود نبىّ، لطف خداوند رحیم *** بنشاند به آب مرحمت نار جحیم

امروز فرستاده به خلق این رحمت *** یعنى که: به فردا ندهد وعده کریم۱۵

* * *

مولود نبى چو شد، خداوند کریم *** بخشید به امتش گناهان عظیم

ننمود به او روى سیاهى زین قوم *** هر چند که بود رو نما رسم قدیم۱۶

*    *    *

پی نوشت ها:

۱ ـ کلیات نجیب کاشانى، به تصحیح اصغر دادبه و مهدى صدرى، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص ۴۶ تا ۵۰٫

۲ ـ همان، مقدمه، ص ۵۲ تا ۵۶٫

۳ ـ همان، مدمه، ص ۸۴ تا ۸۷٫

۴ ـ کلیات نجیب کاشانى، ص ۴۷۹ ـ ۴۸۰٫

۵ ـ همان، ص ۵۵۵ ـ ۵۵۹٫

۶ ـ جانْ دارو: نوش دارو، داروى شفا بخش.

۷ ـ کِش: که او را.

۸ ـ عَبْدُه فداه!: اگر این جمله دعایى را دو جمله حساب کنیم در معناى آن خللى وارد نمى شود. عَبده: بنده او باد! فداه: فداى او باد! ولى اگر آن را یک جمله دعایى حساب کنیم معناى درستى پیدا نمى کند: بنده او فداى او باد! و در حکم از کیسه خلیفه خرج کردن و از دیگران مایه گذاشتن است! مگر این که ضمیر «عبدهُ» را به مرجع اعیاد برگردانیم که با مشکل جمعِ اعیاد مواجه مى شویم و ضمیر مفرد (عبدهُ).

۹ ـ جِسمُکَ جِسْمى: بدن تو بدن من است.

۱۰ ـ عادِ مَن عداه!: در متن دیوان به این صورت آمده: عاِ من اعداه! که شعر را با اختلال وزنى مواجه مى کند. شاعر اشاره دارد به دعاى رسول گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) در غدیر خم که فرمود: عادِ مَن عاداه! یعنى: خداوندا! دشمنان علىّ را دشمن بدار!

۱۱ ـ کلیات نجیب کاشانى، ص ۵۷۴ ـ ۵۷۸٫

۱۲ ـ همان، ص ۷۰۰٫

۱۳ ـ همان.

۱۴ ـ همان، ص ۷۰۱٫

۱۵ ـ همان، ص ۷۰۲٫

۱۶ ـ همان.

منبع : سیری در قلمرو شعر نبوی