اشاره:
در نگاه نخست چنین به نظر میرسد که پاک ساختن زمین از ظلم، ستم، گناه و معصیت، و برچیدن بساط طاغوتها و ستمگران ناممکن است و گویا زمین و زمینیان با گناه و ظلم خو گرفته و مظلومان عالم فریاد رسى ندارند، تا حق آنها را از ظالمان و طاغیان بستاند. گوئیا جهان به تحمّل وجود شوم ستم پیشگان عادت کرده است؛ تا جایى که بشر دورهاى را سراغ ندارد که در آن، جامعه جهانى خالى از ستم و ستمگران باشد. از سوى دیگر حکمت خداوند بر این تعلق گرفته است که زندگانى انسان بر اساس فطرت خدا دادى جارى شده و شالوده آن، که عدالت خواهى و ظلم ستیزى است، بدون پاسخ و جواب نماند.
با رستاخیز مهدى علیهالسلام ، ظلم و ستم به دیار عدم آهنگ سفر کرده و جاى خود را به عدل و داد میسپارد و عدالت اجتماعى فراگیر شده و ثمره تلاش و کوشش انبیاء و اولیاء به بار نشسته و مردم طعم شیرین عدالت را میچشند.
امام زمان علیهالسلام بعد از تولد چنین دعا کردند:
«… أَللّهُمَّ أَنْجِزْ لى ما وَعَدْتَنی، وَ أَتْمِمْ لى أَمْری، وَ ثَبِّتْ وَطْأَتی، وَ امْلَأِ الْأَرْضَ لى عَدْلاً وَ قِسْطا۱؛ خداوندا! آنچه را که به من وعده دادی محقّق ساز و امر [حکومت عدالت گستر جهانی] مرا به کمال برسان و گامهاى مرا استوار بدار و زمین را به وسیله من از عدل و داد پُر ساز.»
در احادیثى که درباره قیام مهدی علیهالسلام آمده است دعوت به توحید و مبارزه با شرک و کفر اعتقادی، به اندازه ایجاد عدالت و اجراى آن، مورد تأکید قرار نگرفته است. علت این امر را باید در نیاز عمده جامعه بشرى به برقرارى عدالت و گسترش دادگرى در این زمان دانست.
امام صادق علیهالسلام فرمود:
«اِذا قامَ الْقائِمُ علیهالسلام حَکَمَ بِالْعَدْلِ وَارْتَفَعَ الْجَوْرُ فى أَیّامِهِ وَ آمَنَتْ بِهِ السَّبیلُ وَ أَخْرَجَتِ الأَرْضُ بَرَکاتِها وَ رُدَّ کُلُّ حَقٍّ اِلى أَهْلِهِ۲؛ هرگاه قائم قیام کند، به عدل حکم میکند و در ایام او جور مرتفع شود و به وسیله او راهها أمن گردد، زمین برکاتش را خارج میسازد و هر حقى به صاحبش برگردانده میشود.»
امام حسین علیهالسلام فرمود:
«لَوْ لَمْ یَبْقِ مِنَ الدُّنیا اِلاّ یَوْمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذلِکَ الْیَوْمَ حَتّى یَخْرُجَ رَجُلٌ مِنْ وُلْدى فَیَمْلَأُها عَدْلاً وَ قِسْطا کَما مُلِئَتْ جَوْرا وَ ظُلْما،
کَذلِکَ سَمِعْتُ رَسوُلَ اللّهِ یَقوُلُ۳؛
اگر از دنیا جز یک روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را طولانى گرداند، تا مردى از فرزندان من خروج کند، پس زمین را از عدل و داد پُر کند، همانگونه که از ظلم و ستم پُر شده باشد. این چنین از پیامبر صلیاللهعلیهوآله شنیدم.»
امام صادق صلیاللهعلیهوآله فرمود:
«أما وَاللّهِ لَیُدْخِلُنَّ [الْقائِمُ [عَلَیْهِمْ عَدْلَهُ جَوْفَ بُیوُتِهِمْ کَما یَدْخُلُ الحَرُّ و القَرُّ ۴
به خدا قسم که عدالت خود را در درون خانههاى مردم وارد میکند همانگونه که سرما و گرما داخل میشود.»
امام رضا علیهالسلام فرمود:
فَاِذا خَرَجَ وَضَعَ میزانَ العَدْلِ بَیْنَ النّاسِ، فَلا یَظْلِمُ أَحَدٌ اَحَدا۵؛
آنگاه که خروج کند، ترازوى عدل را در بین مردم مینهد، پس هیچکس به دیگرى ظلم نمیکند.»
ارزش عدالت
عدالت از اصول مهم و از تعالیم و اهداف عمده اسلام است. در دستورات اسلامی، انسانها مأمور شدهاند که در تمام ابعاد زندگى خود (فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و نیز در گفتار، رفتار و کردار) عدالت را رعایت کرده و آن را سر لوحه کارهاى خود قرار دهند.
قرآن کریم در آیات متعددى ارزش و اهمیت عدالت را بیان کرده و به آن سفارش نموده است که در ذیل نمونههایى از این آیات بیان میشود:
۱ ـ «اِعْدِلوُا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»۶؛ «عدالت ورزید که عدل به تقوى نزدیکتر است.»
«وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلوُا»۷؛
«وقتى سخن گفتید به عدالت سخن گویید.»
۲ ـ «اِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْاِحسانِ»۸؛
«حقیقتا خداوند به عدل و احسان امر میکند.»
۳ ـ «وَ لایَجْرِمَنَّکُمْ شَنَئانُ قَوْمٍ عَلى أَنْ لاتَعْدِلوُا اِعْدِلوُا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی»۹؛ «و البته نباید بدى گروهى شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است.»
۴ ـ «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ و الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»۱۰؛
«به راستى ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب و ترازو فرود آوردیم تا مردم به عدالت برخیزند.»
بر اساس این آیه، فرستادن رسولان الهى و کتابهاى آسمانى براى تحقق عدالت در جامعه بشرى است.
در جامعه اسلامى همه افراد در برابر بیت المال و امکانات عمومى مساوى اند و هیچ عامل نژادى و سوابق مبارزاتى و انتساب به افراد یا گروههاى صاحب نفوذ و قدرت، مانع اجراى عدالت نمیشود و لذا گریزگاه قانونى در جامعه اسلامى وجود ندارد.
ائمه اطهار علیهمالسلام که مفسران واقعى قرآن کریم هستند نیز در کلمات نورانى خود بر مسأله عدالت تأکید ورزیدهاند. به عنوان نمونه چند فراز از گفتار آنان را در ذیل میآوریم:
۱ ـ امام صادق علیهالسلام فرمود:
روزى امیرالمؤمنین علی علیهالسلام به خلیفه دوم فرمودند:
«ثَلاثٌ اِنْ حَفِظْتَهُنَّ وَ عَمِلْتَ کَفَتْکَ ما سِواهُنَّ، وَ اِنْ تَرَکْتَهُنَّ لَمْ یَنْفَعْکَ شَیءٌ سِواهُنَّ؛ سه چیز است که اگر از آنها حفاظت کرده و به آنها عمل کنى تو را از غیر آنها بی نیاز میکند و اگر آنها را ترک کنی، غیر آنها سودى به تو نمیرساند.»
خلیفه پرسید: آن سه چیز کدامند؟ حضرت فرمودند:
«اِقامَهُ الْحُدوُدِ عَلَى الْقَریبِ وَ البَعیدِ، وَالْحُکْمُ بِکِتابِ اللّهِ فیِ الرِّضا وَالسَّخَطِ، وَالْقِسَمُ بِالْعَدْلِ بَیْنَ الْأَحْمَرِ وَالاَسْوَدِ…۱۱؛
اجراى حدود بر نزدیک و دور (آشنا و بیگانه)، و حکم کردن به کتاب خدا در حال خرسندى و خشم، و تقسیم عادلانه بین سیاه و سرخ…»
۲ ـ امام على علیهالسلام به فرزندش امام حسین علیهالسلام فرمود:
«أوُصیکَ بِتَقْوَى اللّهِ فیِ الْغِنى و الفَقْرِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَى الصَّدیقِ و العَدُوِّ؛
تو را به تقواى الهى در حال غنا و تنگدستى و رعایت عدالت با دوست و دشمن سفارش میکنم.»
۳ ـ ابو مالک میگوید:
«قُلْتُ لِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهالسلام أَخْبِرْنی بِجَمیعِ شَرایِعِ الدّینِ. قالَ: قَوْلُ الْحَقِّ، وَالْحُکْمُ بِالْعَدْلِ، وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ، هذِهِ جَمیعُ شَرایِعِ الدّینِ۱۲؛
به امام سجاد علیهالسلام گفتم: مرا از مجموعه آئینهاى دین آگاه کن. امام فرمود: سخن حق و داورى طبق عدالت و وفاى به عهد. اینها همه آئینهاى دین است.»
تحقق عدالت به دست مهدى علیهالسلام
لازمه تحقق عدالت اجتماعی، از بین رفتن ناهنجاریها و مفاسد اجتماعى است. حضرت مهدى علیهالسلام در حکومت جهانی خود با این مفاسد مبارزه کرده و معضلات و مشکلات جامعه را برطرف میکند. در ذیل به چند روایت که بیانگر مفاسد و بى عدالتى در دوران غیبت است اشاره میشود:
۱ ـ پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود:
«وَ ذلِکَ عِنْدَما تَصیرُ الدُّنْیا هَرَجا و مَرَجا، وَ یُغارُ بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضِ، فَلاالکَبیرُ یَرْحَمُ الصَّغیرَ، وَ لاالْقَوِیُّ یَرْحَمُ الضَّعیفَ، فَحینَئِذٍ یَأْذَنُ اللّهُ لَهُ بِالْخُروجِ۱۳؛
و آن (قیام قائم علیهالسلام ) در هنگامى است که دنیا دچار آشفتگى میگردد و مردمان به یکدیگر میتازند، نه بزرگسال به خردسال رحم میکند، و نه حکمت خداوند
بر این تعلق گرفته است که زندگانى انسان براساس فطرت خدادادى جارى شده و شالوده آن، که عدالت خواهى و ظلم ستیزى است، بدون پاسخ و جواب نماند.
قدرتمند به ناتوان، در این هنگام خداوند به او (امام غایب) اجازه خروج میدهد.»
۲ ـ امام صادق علیهالسلام درباره دوران غیبت امام عصر میفرماید:
«وَ رَأَیْتَ الرِّبا ظاهِرا لا یُعَیَّرُ۱۴؛
میبینى که ربا آشکار است و سرزنش نمیشود.»
۳ ـ همچنین آن حضرت درباره این دوران فرمود:
«وَ رَأَیْتَ الْوِلایَهَ قَبالَهً لِمَنْ زادَ۱۵؛
مینگرى که ولایت (مسؤولیت و پُستها) در دست کسانى است که رشوه بیشترى میدهند.»
در نگرش به مجموعه این احادیث و احادیث دیگرى که در تبیین و ترسیم دوران پیش از ظهور رسیده است، به این نکته پی میبریم که بزرگترین بحران در حیات انسانى پیش از ظهور، نبود عدالت اجتماعى است.
حضرت مهدى علیهالسلام در دوران حکومت جهانى خویش با کلیه معضلات اجتماعى که دامنگیر جامعه جهانى است، مبارزه کرده و جهان را از لوث آنها پاک مینماید، و جامعه ایده آل اسلامى را بر مبناى فرهنگ ناب محمّدى صلیاللهعلیهوآله تشکیل میدهد. در ذیل به چند روایت که بیانگر عملکرد حضرت مهدى علیهالسلام در دوران ظهور و ویژگیهاى این زمان است اشاره میشود:
۱ ـ امام صادق علیهالسلام درباره دوران ظهور میفرماید:
«وَ یُحْسِنُ حالَ عامَّهِ الْعِبادِ، وَ یَجْمَعُ اللّهُ الْکَلِمَهَ، وَ یُؤَلِّفُ بَیْنَ قُلوُبٍ مُخْتَلِفَهٍ، وَ لا یُعْصَى اللّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) فى أَرْضِهِ، وَ یُقامُ حُدوُدُ اللّهِ فى خَلْقِهِ، وَ یَرُدُّ اللّهُ الْحَقَّ اِلى أَهْلِهِ۱۶؛
حال عموم مردم را بهبود بخشد، و خداوند وحدت کلمه پدید آورد، وبین قلبهاى پراکنده الفت ایجاد کند، و خداوند در زمین معصیت نشود، و حدود الهى میان مردم اجرا شود و خداوند حق را به اهلش باز گرداند.»
۲ ـ همچنین آن حضرت فرمود:
«اِعْلَموُا اِنَّ اللّهَ یُحْیِى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها… أیْ یُحییهَا اللّهُ بِعَدْلِ الْقائِمِ عِنْدَ ظُهُورِهِ بَعْدَ مَوْتِها بِجَوْرِ أَئِمَّهِ الضَّلالِ۱۷؛
[خداوند در قرآن میفرماید:]
«بدانید که خداوند زمین را پس از مردنش زنده میگرداند» یعنى خداوند زمین را با عدل قائم در رستاخیز ظهور او زنده میگرداند، پس از آنکه از ستم فرمانروایان ضلالت مرده باشد.»
۳ ـ امام صادق علیهالسلام فرمود:
«اِذا قامَ الْقائِمُ حَکَمَ بِالْعَدْلِ وَ ارْتَفَعَ الْجَوْرُ فى أیّامِهِ وَ امَنَتْ بِهِ السُّبُلُ۱۸؛
هنگامى که قائم قیام کند، بر اساس عدالت حکم میکند و ظلم و جور در دوران او برچیده میشود و راهها در پرتو وجودش امن میگردد.»۴
۴ ـ امام باقر علیهالسلام درباره عملکرد حضرت مهدى علیهالسلام در دوران ظهور فرمود:
«وَ یُوَسِّعُ الطَّریقَ الْأَعْظَمَ فَیصیرُ سِتّینَ ذِراعا و یَهْدِمُ کُلَّ مَسْجِدٍ عَلَی الطَّریقِ وَ یَسُدُّ کُلَّ کُوَّهٍ الَى الطَّریقِوَ کُلَّ جَناجٍ وَ کَنیفٍ وَ میزابٍ اِلَى الطَّریقِ۱۹؛
جاده بزرگ و اصلى را توسعه میدهد تابه ۶۰ ذراع برسد و تمام مساجدى را که در مسیر قرار دارند خراب میکند و تمام دریچههایى که به راهها گشوده میشود میبندد و بالکنها و فاضلابها و ناودانهائى که در راه [عبور مردم] باز میشود میبندد.»
۵ ـ امام محمد باقر علیهالسلام میفرماید:
«اِذا قامَ قائِمُ أَهْلِ الْبَیْتِ قَسَّمَ بِالسَّوِیَّهِ وَ عَدَلَ فیِ الرَّعِیَّهِ۲۰؛
هنگامى که قیام کننده اهل بیت علیهمالسلام قیام کند، به صورت مساوى تقسیم میکند و در میان رعیت به عدالت رفتار میکند.»
۶ ـ در دعاى ندبه میخوانیم: «مَتى تَرینا وَ نَریکَ وَ قَدْ نَشَرْتَ لِواءَ النَّصْرِ تُری… وَ قَدْ مَلَأْتَ الْأَرْضَ عَدْلاً وَ اَذَقْتَ أَعْدائَکَ هَوانا وَ عِقابا؛
کى ما را میبینى و ما هم تو را ببینیم در حالى که پرچم پیروزى را بپا داری… و زمین را با عدل پر کرده باشى و به دشمنانت خوارى و عذاب را چشانده باشی.»
پی نوشت:
۱ ـ اکمال الدین و اتمام النعمه، ج۲، ص۴۲۸؛ بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۱۳٫
۲ ـ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۳۸؛ ارشاد، ص۳۳۴٫
۳ ـ اکمال الدین و اتمام النعمه، ج۱، ص۳۱۸٫
۴ ـ غیبت نعمانی، ص۱۵۹؛ اثبات الهداه، ج۳، ص۵۴۴؛ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۶۲٫
۵ ـ کمال الدین، ص۳۷۲؛ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۲۱٫
۶ ـ مائده/ ۱۱٫
۷ ـ انعام/ ۱۵۳٫
۸ ـ النحل/ /۹۲٫
۹ ـ مائده/ ۸٫
۱۰ ـ الحدید/ ۲۵٫
۱۱ ـ التهذیب، ج۶، ص۲۲۷، ح۵۴۷؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۴۳، ح۱۵۴۳٫
۱۲ ـ تفسیر نور الثقلین، ج۳، ص۷۹٫
۱۳ ـ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۸۰٫
۱۴ ـ منتخب الاثر، ص۴۲۹٫
۱۵ ـ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۲۵۷٫
۱۶ ـ اکمال الدین و اتمام النعمه، ج۲، ص۶۴۶٫
۱۷ ـ غیبت نعمانی، ص۲۵٫
۱۸ ـ بحارالأنوار، ج۱۳، ص۱۸۰، (طبع قدیم).
۱۹ ـ همان، ص۱۸۶٫
۲۰ ـ بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۵۱، ح۱۰۳٫
منبع : مجله مبلغان ،شماره
حسین الهى نژاد۰
