رفق و مداراى تربیتى در سیره معصومین(علیهم السلام)
چکیده
این مقاله پس از تعریف مفهوم رفق و مدارا، جایگاه، موارد، محدوده و آثار تربیتى آن را در کلام و سیره معصومین(علیهم السلام) بیان مىکند و سپس رفق و مدارا با دیگران را در مواردى از قبیل: رفق و مدارا در تبیین مسائل دینی، رفق و مدارا در تربیت عبادى کودکان، رفق و مدارا در موعظه، و… مورد بررسى قرار مى دهد.
واژه هاى کلیدى
تربیت؛ رفق و مدارا؛ سیره تربیتی؛ سیره معصومین؛ کارکرد و آثار تربیتی؛ تربیت عبادی؛ روشهاى تربیتی؛ نصیحت و موعظه؛ تربیت اجتماعی.
مقدمه
در سیره تربیتى پیشوایان دینى(علیه السلام) رفق و مدارا با تربیت آموزان از جایگاه والایى برخوردار است. پیامبر گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در موارد متعددى به این موضوع اشاره کرده که وى از جانب خداوند موظّف و مامور است با مردم به رفق و مدارا رفتار کند.
نظر به اهمیت این موضوع در تربیت اسلامی، سعى بر این بوده تا در این نوشتار در حد توانایى ابعاد و جوانب آن بررسى شود. بدین منظور معنا و تعریف رفق و مدارا، جایگاه، موارد، محدوده و آثار تربیتى آن مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.
معنا و تعریف رفق و مدارا
«رفق» چنانکه در کتب لغت آمده در چهار معنا به کار مىرود:
۱.کارى را خوب انجام دادن در مقابل بد انجام دادن کار؛
۲. نرم خویى در مقابل تند خویى و شدت عمل؛
۳. میانه روى و اعتدال در انجام کار؛
۴. محکم کارى و دقت در انجام کار (مجمع البحرین؛ ذیل ماده رفق).
«مدارا» نیز در لغت به معناى ملاطفت و نرمى و ملایمت و احتیاط کردن آمده است (همان، ذیل ماده دری).
با توجه به معناى لغوى رفق مىتوان گفت که این واژه در زبان عربى بدین معنا است که فرد کارى را به زیبایى و نرمى و با استحکام لازم انجام دهد در مقابلِ آن فردى است که کارى را با شدت و خشونت و زشتى انجام مىدهد. مؤید این امر این است که این واژه در مقابل «خَرْق» به کار مىرود که به معناى انجام کار با شدت و خشونت و زشتى است. مدارا نیز با توجه به معناى لغوى آن عبارت از نرمى و ملایمت در رفتار با دیگران است که گاه براى در امان ماندن از شر مردم و گاه براى بهرهمندى از آنان است. اینکه در کتب لغت آن را به احتیاط نیز تعریف کردهاند، بیانگر همین مطلب است.
با وجود اینکه، این دو واژه از نظر معنا بسیار به یکدیگر نزدیک هستند، موارد کاربرد آنها در زبان عربى تفاوت دارد. رفق عمدتا در مورد موافقان و دوستان و حداکثر در مورد غیر مخالفان به کار مىرود؛ در حالى که مداراى احتیاطى بیشتر در مورد مخالفان و دشمنان به کار مىرود. استعمالات متعدد این دو واژه در روایات نیز مؤید این مطلب است. به عنوان مثال در روایتى آمده است که
«لاَتَحْمِلُوا عَلَى شِیعَتِنَا و ارْفَقُوا بِهِمْ؛ بر شیعیان ما چیزى تحمیل نکند و با آنها با رفق برخورد نمایند» (کافی، ج۸، ص۳۳۴) و در روایت دیگرى آمده است که «و اَمَّا الْمُخالِفُونَ فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُداراه… ؛
با مخالفان به روش مدارا برخورد نمایید» (رىشهری؛ میزان الحکمه ج۳ ص۲۳۹).
در این دو روایت در مورد شیعیان واژه رفق و در مورد مخالفان واژه مدارا به کار رفتهاست. البته، گاه این دو واژه در معنایى وسیع به کار مىروند که هم شامل معناى رفق است و هم شامل معناى مدارا. به عنوان مثال در روایت «اِنَّا اُمِرْنَا مَعَاشِرَ الاَنْبِیاءِ بِمُداراهِ النَّاسِ کَمَا اُمِرْنَا بِاَدَاءِ الْفَرائِضِ؛ ما گروه پیامبران مأمور به مداراى با مردم هستم همانطور که مأمور به انجام واجبات هستیم.» (رىشهری، میزانالحکمه، ج۴، ص۲۳۹) و روایت «اِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَ مُحَمَّدا فَاَمَرَه بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ؛ بدرستى که خداوند عزّوجل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) را برانگیخت و به او را به صبر و رفق امر نمود» (رىشهری، میزانالحکمه، ج۴، ص۲۳۸). رفق و مدارا در معنایى وسیع و مترادف با یکدیگر به کار رفتهاست. اما این معناى عام کمتر استعمال شده است و در غالب موارد رفق و مدارا در همان معنایى که قبلاً گفتیم به کار مىرود.
در زبان فارسى نیز این دو واژه، بویژه هر گاه با هم به کار روند، معنایى مترادف با یکدیگر را مىرسانند.
به هر حال، این دو واژه، بر اساس آنچه در زبان عربى و فارسى از آن اراده مىشود، در زمینه تعلیم و تربیت بدین معنا به کار مىرود که مربى با متربیان به گونهاى رفتار کند که به زیبایى و آسانی، آنان را به سوى اهداف تربیتیِ مورد نظر هدایت کند. اگر مربى چنین عمل کند گفته مىشود که با تربیتآموزان خود به رفق و مدارا رفتار کرده است. در روایتىپیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خطاب به حضرت على(علیه السلام) مىفرماید:
یا عَلِی! اِنَّ هَذَا الدِّینَ مَتینٌ. فَأَوْغِلْ فِیهِ بِرِفْقٍ وَ لاَتَبْغَضْ اِلَى نَفْسِکَ عِبَادَهِ رَبِّکَ [ف] اِنَّ الْمُنْبِتَ لاَ ظَهْرا أبْقَى و لاَ أَرضا قَطَعَ.
یا علی! این دین، دین استوار و محکمى است. از این رو، با رفق و نرمى در آن سیر کن و عبادت خداوند را براى خودت ناخوشایند مکن که زیادهرو و افراطکار نه مرکب خود را سالم باقى مىگذارد و نه راه را طى مىکند (الکافی، ج۲، ص۸۷).
این روایت به روشنى بیان مىکند که عدم رفق در جایى که رفق و مدارا لازم است، علاوه بر آنکه موجب شکست فرد در رسیدن به اهداف خود مىشود، وسیله و ابزار وى براى رسیدن به هدف را نیز از میان مىبرد.
جایگاه رفق و مدارا در سیره معصومین(علیهم السلام)
نمونه هاى متعددى از سیره معصومین(علیهم السلام) در دست است که بیانگر رفق و مداراى آنان با متربیان است که به اختصار
به چند نمونه اشاره مىکنیم:
۱. یکى از افرادى که در مدینه با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و مسلمانان مخالف بود و از هر فرصتى براى کارشکنى در امور مسلمانان، البته به صورت مخفیانه، خوددارى نمىکرد عبدالله ابن اُبَیّ بود. این فرد، رئیس قبیله خزرج و رهبر منافقان در مدینه بود، با وجود این، زمانى که از دنیا رفت، اطرافیان او از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خواستند که پیراهن خود را در اختیار آنان قرار دهد تا عبدالله ابن اُبَیّ را با آن کفن کنند تا شاید بدان سبب مورد رحمت خدا قرار گیرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) خواسته آنان رااجابت کرد. برخى از اصحاب به وى اعتراض کردند که چرا با آنکه وى کافر است چنین کردی. آن حضرت فرمود: «پیراهن من مانع عذاب او در آخرت نیست. و من با این کار امید دارم جمع کثیرى اسلام بیاورند.» گفته شده که هزار نفر از خزرج زمانى که دیدند عبدالله بن ابى به لباس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) متوسل شده است اسلام آوردند. (تفسیر نور الثقلین، ج۲، ص۲۵۰).
۲. روزى بیرون از مدینه مردى امام زین العابدین(علیه السلام) را دید و به او ناسزا گفت. یاران امام(صلی الله علیه و آله و سلم) به او حمله کردند. امام فرمود: دست بردارید. سپس رو به آن مرد کرد و گفت: آنچه از کارهاى ما بر تو پوشیده است بیش از آن است که تو مىدانی. آیا نیازىدارى تا آن را برآورده سازم؟ مرد شرمنده شد. امام(علیه السلام) لباس خویش را به او بخشید و دستور داد هزار درهم به او بدهند. مرد پس از آن واقعه، همیشه مىگفت شهادت مىدهم که تو از فرزندان رسول خدایى (کشف الغمه، ج۲، ص۲۹۳).
موارد رفق و مدارا در سیره تربیتى معصومین(علیهم السلام)
موارد مدارا و رفق در سیره معصومین(علیهم السلام) را مىتوان به دو دسته کلى تقسیم کرد: الف) رفق و مدارا با دیگران. ب) رفق و مدارا با خود.
الف) رفق و مدارا با دیگران
۱. رفق و مدارا در تبیین مسائل دینى
پیشوایان دینى(علیه السلام) هنگامى که مىخواستند احکام و شرایع را به مردم آموزش دهند، به اندازه فهمشان با آنان سخن مىگفتند و مسائل دینى را به گونهاى که آنان به آسانى دریابند بیان مىکردند. خداوند در قرآن مىفرماید: «ما هیچ رسولى را جز به زبان قوم خود نفرستادیم تا براى آنان [حقایق را [تبیین کند» (ابراهیم، آیه۴).
پیامبر گرامى اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز مىفرماید: «به ما پیامبران دستور داده شده است که با مردم به اندازه عقل و فهمشان سخن بگوییم» (بحارالانوار، ج۱، ص۸۵)
از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است که: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) هیچ گاه با مردم به [حسب[ کنه و باطن عقل خویش سخن نگفت (علامه طباطبائی؛ سنن النبی، ۵۷).
همچنین نقل شده است که: در جنگ تبوک مردم دچار تشنگى شدند. به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گفتند: یا رسول الله! کاش دعا مىکردى تا خدا ما را سیراب مىکند. آن حضرت دعا کرد و آب در بیابان جارى شد. قومى از اعراب بادیهنشین گفتند: ستاره ذراع و ستاره فلان بر ما باران نازل کرد. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رو به اصحاب کرده فرمود: مىبینید!! خالد گفت: اى رسول خدا! گردنشان را بزنم؟ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نه؛ اینان چنین مىگویند؛ اما مىدانند که خدا باران را نازل کرده است (مستدرک الوسائل، ج۶ ص۱۹۶).
بنابراین، مربى در مقام تربیت، نخستین کارى که باید به انجام آن همت گمارد این است که با تربیتآموزان خود، چنان سخن گوید که به آسانى مراد او را دریابند و این مستلزم آن است که مربى سخن خود را از درجه و مقام درک و فهم خود تا سطح درک و فهم تربیتآموزانش تنزل دهد.
به علاوه، گاه مدارا و رفق با متربیان اقتضا مىکند که مطالب خاصى با آنان در میان گذاشته شود و از ارائه مطالبى که فراتر از میزان درک و فهم آنان است خوددارى شود. چنانکه در سیره معصومین(علیهم السلام) ملاحظه مىشود که گاه بعضى از مطالب را با افرادى خاص مطرح مىکردند. به عنوان مثال، علامه مجلسى نقل مىکند که جابر بن یزید جعفى مىگوید:
امام باقر(علیه السلام) نود هزار حدیث براى من بیان کرد که هرگز آنها را براى کسى بیان نکردهام و هیچ گاه نیز بیان نخواهم کرد. وى مىگوید به امام باقر(علیه السلام) عرض کردم: فدایت گردم، بار سنگینى بر من نهادهای؛ چرا که از اسرارتان احادیثى برایم بیان کردهاى که نباید به کسى بیان کنم. بدین سبب، گاه سینهام به جوشش در مىآید تا جایى که حالتى شبیه جنون به من دست مىدهد. امام(علیه السلام) فرمود: در این حالت به کوههاى اطراف برو، حفرهاى بکن، سرت را در آن فرو کن و بگو محمد بن على به من چنین و چنان گفت (بحار الانوار، ج۲، ص۶۹).
۲. رفق و مدارا در برگزار کردن نمازهاى جمعه و جماعت
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نمازهاى جماعت را به اختصار مىخواند و دیگران را نیز به همین امر توصیه مىفرمود. انس بن مالک مىگوید: «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نماز [جماعت] را به اختصار و کامل برگزار مىکرد» (صحیح البخاری، ج۱، ص۱۷۳). همچنین در روایت دیگرى از آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود:
من هنگامى که مىخواهم نماز را به پا دارم، قصد مىکنم نماز را طولانى کنم. اما صداى کودکى را مى شنوم بدین سبب، نماز را سریع مى خوانم تا مادر کودک دچار مشقت نشود (صحیح البخاری، ج۱، ص۱۷۳).
در روایت دیگرى نیز آمده است که:
مردى به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) گفت: اى رسول خدا! از بس فلانى نماز را طول مىدهد به سختى نماز را مىخوانم. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آن روز با حالتى بسیار عصبانى در موعظهاى فرمود: اى مردم! شما دیگر مردمان را فرارى مىدهید. هر کس با مردم نماز مىخواند باید نماز را مختصر برگزار کند که در میان آنان مریض و ناتوان و کسى هست که به دنبال کارى است (صحیح البخاری، ج۱، ص ۳۱).
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) علاوه بر نمازهاى جماعت، نمازهاى جمعه و خطبههاى آن را نیز به اختصار برگزار مىکرد. مراجعه به خطبههاى جمعهاى که از ایشان نقل شده است مؤید این مدعا است (بحارالانوار، ج۷۷، ص ۴۵ـ۱۱۰).
۳. رفق و مدارا در تربیت عبادى کودکان
در سیره تربیتى پیشوایان دینى(علیه السلام) به اختلافِ سنى افراد توجه خاصى شده است. آنان بین بزرگسالان و کودکان تفاوت بسیارى قائل شدهاند و از هر یک متناسب با سنشان انتظار داشتهاند.
امام زینالعابدین(علیه السلام) به کودکان دستور مىداد نماز مغرب و عشاء را با هم و نماز ظهر و عصر را نیز با هم بخوانند. به ایشان مىگفتند: نماز را در وقت نمىخوانند. آن حضرت مىفرمود: بهتر از این است که بخوابند و نماز نخوانند (مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۹).
باید توجه داشت که در زمان معصومین(علیهم السلام) نمازها در پنج وقت: صبح، ظهر، عصر، مغرب و شام خوانده مىشد و نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا را نه در یک وقت، بلکه جدا جدا مىخواندند. اما امام(علیه السلام) به کودکان که هنوز به سن تکلیف نرسیده بودند ولى نماز مىخواندند ـ که در بحث تربیت عبادى به نکته تربیتى این مطلب اشاره خواهیم کرد ـ اجازه مىدادند که نمازهاى ظهر و عصر و نمازهاى مغرب و عشا را با هم بخوانند تا نماز خواندن بر آنها مشکل و غیرقابل تحمل نشود.
این امر، در واقع، نوعى رفق و مدارا با این قبیل افراد است. هم چنین در روایت دیگرى آمده است که امام صادق(علیه السلام) فرمود:
ما کودکانمان را در هفت سالگى به روزه گرفتن، به اندازهاى که توان آن را دارند تا نصف روز، بیشتر یا کمتر، دستور مىدهیم. هرگاه تشنگى یا گرسنگى بر آنها غلبه کرد افطار مىکنند تا به روزه عادت کنند. شما کودکانتان را در نُه سالگى به روزه گرفتن، به هر اندازه که مىتوانند، امر کنید. هرگاه تشنگى بر آنها غلبه کرد، افطار کنند (طباطبایی، سنن النبی، ص۱۵۷).
در این روایت نیز امام(علیه السلام) در آموزش روزه گرفتن به کودکان به رفق و مدارا با آنها رفتار مىکند و به دیگران نیز دستور مىدهد چنان عمل کنند. در مقابل، معصومین(علیهم السلام) از افراد مسنتر انتظارات بیشترى دارند. از کسى که عمرى را در اسلام گذرانده است، انتظار دارد اعمال خود را با رعایت تمام با بیشتر مستحبات انجام دهد. به عنوان مثال، مىتوان به قضیه اتفاق افتاده میان امام صادق(علیه السلام) و حماد که یکى از اصحاب ایشان است اشاره کرد که:
حماد بن عیسى مىگوید: روزى امام صادق(علیه السلام) به من فرمود: حماد! مىتوانى نیکو نماز بگزاری؟ گفتم: آقاى من، من کتاب «صلاه» حریز را حفظ هستم. فرمود: اشکالى ندارد؛ حماد، برخیز و نماز بگزار. من برخاستم و در برابر ایشان رو به قبله ایستادم؛ تکبیره الاحرام گفتم؛ رکوع و سجود بجا آوردم. امام به من فرمود: حماد، نمىتوانى نیکو نماز بگزاری. چه زشت است که کسى از شما شصت یا هفتاد ساله باشد، اما نتواند یک نماز با رعایت تمام حدود آن بجا آورد (الکافی، ج۳، ص۳۱۱).
حماد در ادامه مىگوید: به امام(علیه السلام) عرض کردم: نماز را به من بیاموز. ایشان برخاستند و یک نماز با رعایت تمام حدود آن اقامه کردند و در پایان فرمود: حماد! چنین نماز بگزار (الکافی، ج۳، ص۳۱۱).
از نحوه نماز خواندن امام(علیه السلام) پیداست که منظور ایشان از اینکه حماد نمىتواند نیکو نماز بگزارد این نبوده است که نماز حماد نادرست بوده است، بلکه مراد آن حضرت این بوده که وى نماز را با رعایت آداب و مستحبات آن نمىخواند. بدینترتیب امام(علیه السلام) این انتظار را از حماد ـ که عمرش را در اسلام گذرانده است ـ دارد که بتواند نماز را با رعایت تمام حدود و آداب آن بخواند.
۴. رفق و مدارا در مواجهه با افرادى که از نظر ایمان درجات متفاوتى دارند
موضوع تفاوت افراد در درجات ایمان نیز یکى از امورى است که در سیره تربیتى معصومین(علیهم السلام) مورد توجه است. آنان در رعایت تفاوت مذکور به دو جهت توجه داشتند: اولا، آنان چنان نبودند که کسى را به دلیل پایین بودن درجه ایمان در انزوا قرار بدهند و با او مصاحبت و مجالست نکنند. ثانیا، آنان از هر کس متناسب با درجه ایمانش توقعاتى داشتند و بیش از آن بر او تحمیل نمىکردند. اینکه معصومین(علیهم السلام) با اکثر شیعیان و سایر مسلمانان، بجز عدهاى خاص، معاشرت داشتند مؤید این مطلب است. در این خصوص مىتوان به سؤال و جوابى که بین امام صادق(علیه السلام) و یکى از شیعیانش واقع شده است اشاره کرد:
یکى از شیعیان مىگوید در حضور امام صادق(علیه السلام) سخن در باره عدهاى مطرح شد. من به امام(علیه السلام) عرض کردم: ما از آنان بیزارى مىجوییم؛ زیرا آنان به آنچه ما قائلیم قائل نیستند. امام(علیه السلام) فرمود: دوستدار ما هستند و به آنچه شما قائلید قائل نیستند و شما از آنان تبرى مىجویید؟! گفتم: آری. امام(علیه السلام) فرمود: اگر چنین است، ما هم از مزایایى برخورداریم که شما از آنها بىبهرهاید؛ پس ما هم باید از شما بیزارى بجوییم…؟ با آنها دوستى کنید و از آنها بیزارى نجویید. زیرا بعضى از مسلمانان از اسلام یک سهم و بعضى دو سهم و…بعضى هفت سهم دارند. سزاوار نیست بر دوش آنکه از اسلام یک سهم دارد به اندازه آنکه دو سهم دارد بار بگذاریم و همینطور بر آنکه از اسلام دو سهم دارد به اندازه آن که سه سهم دارد و… .
براى تو مثالى مىآورم. مردى همسایهاى نصرانى داشت. او را به اسلام فراخواند و اسلام را در نظر او زیبا جلوه داد و نصرانى مسلمان شد. نزدیک سحر درِ خانه او را زد. نصرانى گفت: کیست؟ همسایه مسلمانش گفت: من هستم، فلانی؛ وضو بگیر و لباسهایت را بپوش تا به نماز برویم. نصرانى تازه مسلمان شده چنین کرد و به مسجد رفتند و نماز خواندند تا فجر دمید. سپس نماز صبح را خواندند و ماندند تا آفتاب برآمد. نصرانى تازه مسلمان شده برخاست تا به منزل خویش برود. مرد مسلمان به او گفت: کجا مىروی؟! روز کوتاه است و تا ظهر چیزى نمانده است. به همین ترتیب او را تا ظهر و سپس تا عصر و مغرب و نماز عشا در مسجد نگاه داشت و سپس به اتفاق، به منزلهایشان بازگشتند. مرد مسلمان دوباره نزدیک سحر، درِ خانه تازه مسلمان را زد. تازه مسلمان گفت: کیست؟ گفت: منم. برخیز؛ وضو بگیر و لباس بپوش تا به مسجد برویم. گفت: برو کسى بیکارتر از من بجوی. من فقیرم و عیالوار. [امام(علیه السلام) در ادامه مىفرماید] بر آنان سخت نگیرید. مگر نمىدانید…که امامت ما بر رفق و انس و وقار و… است. مردم را به دینتان و آنچه بر آن هستید ترغیب کنید. (وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۴۲۷).
۵. رفق و مدارا در موعظه
پیشوایان بزرگ اسلام جهت رعایت حال مخاطبان، مواعظ خود را معمولاً کوتاه ایراد مى کردند تا آنان خسته و دلزده نشوند. یکى از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل مىکند که: «پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) موعظه هاى خود را در روزهاى مختلف، و نه هر روزه، انجام مىداد. زیرا دوست نداشت ما خسته و دلزده شویم» (صحیح البخاری، ج۱، ص۲۵).
ب) رفق و مدارا با خود
درباره رفق و مداراى تربیتى با خود نیز سیرههایى وجود دارد که نشان مىدهد که رعایت آن براى افراد لازم است. یکى از اصحاب رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مىگوید:
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به من فرمود: آیا خبر ندهم تو را که شبها نماز مىخوانى و روزها روزه مىگیری؟ گفتم: من چنین مىکنم. فرمود: اگر چنین کنی، چشمهایت گود مىافتد و روحت خسته مىشود، در حالى که روحت بر تو حقى دارد و خانوادهات نیز بر تو حقى دارند. گاهى روزه بگیر و گاهى افطار کن، در شب گاهى نماز بخوان و گاهى بخواب (همان، ج۲، ص۴۹).
همانطور که گذشت، در اصول کافى نیز نقل شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به حضرت على(علیه السلام) فرمود:
یا علی! این دین، دین استوار و محکمى است. از این رو، با رفق و نرمى در آن سیر کن و عبادت خداوند را براى خودت ناخوشایند مکن که زیادهرو و افراطکار نه مرکب خود را سالم باقى مىگذارد و نه راه را طى مىکند (الکافی، ج۲، ص۸۷).
محدوده رفق و مداراى تربیتى
در اینجا لازم است به این سؤال نیز بپردازیم که آیا در سیره تربیتى معصومین(علیهم السلام) محدودهاى براى رفق و مداراى تربیتى معین شده است یا نه؟ در صورت مثبت بودن جواب، درچه مواردى مىتوان از رفق و مدارا استفاده کرد و در چه مواردى نمىتوان؟ البته، در مورد این پرسش نمىتوان جواب قاطعى ارائه کرد، در عین حال با توجه به سیره معصومین(علیهم السلام) مىتوان به مؤلفههایى که ما را در دستیابى به پاسخ کمک مىکند اشاره کرد. برخى از این مؤلفهها عبارتند از:
جهل و علم
معصومین(علیهم السلام) در مواردى که با فردى جاهل یا ناآگاه به احکام و آموزههاى دینى مواجه مىشدند با او به رفق و مدارا برخورد مىکردند و اجازه نمىدادند دیگران نیز با آنان به شدت و خشونت رفتار کنند. به عنوان مثال، یکى از اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل مىکند که:
درحالى که ما با پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد بودیم، اعرابىاى آمد و در مسجد مشغول ادرار شد. اصحاب پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) او را از این کار منع کردند. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) رو به اصحاب کرد و فرمود: با او کارى نداشته باشید. آنان نیز او را رها کردند. آنگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) او را نزد خود خواند و فرمود: مساجد نه محل ادرار است و نه محل کثافات دیگر؛ بلکه جایگاه ذکر خداوند متعال و نماز و قرائت قرآن است (صحیح مسلم، ج۱، ص۱۶۳).
با توجه به اینکه در ذیل این سیره آمده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) اعرابى را توجیه کرد و ادب مسجد را به او آموخت، مىتوان گفت سبب مداراى ایشان جهل و ناآگاهى اعرابى بوده است.
توان جسمى
توان جسمى نیز یکى از مؤلفه هایى است که معصومین(علیهم السلام) در رفتارهاى تربیتى خود آن را در نظر مىگرفتند که بحث آن در مبحث «رفق و مدارا در تربیت عبادى کودکان» گذشت.
درجه ایمان
درجه ایمان نیز یکى دیگر از مؤلفه ها در رفتار معصومین(علیهم السلام) با افراد است که بحث آن نیز گذشت.
با وجود این ملایمتها که در سیره پیشوایان دینى وجود دارد مواردى نیز به چشم مىخورد که آنان نه تنها مدارا نمىکردند بلکه شدت عمل نیز نشان مىدادند. در این موارد یا مصالح اجتماعى و سیاسى اقتضاى چنین رفتارى را داشته، یا از مواردى بوده که نرمى و ملایمت کارایى نداشته است. به عنوان مثال، در روایتى وارد شده است که: «اِذَا کَانَ الرِّفْقُ خَرْقا کَانَ الْخَرْقُ رِفْقا، هرگاه نرمى به منزله شدت عمل شد، شدت عمل به منزله رفق خواهد بود» (رىشهری، میزان الحکمه، ج۴،ص ۱۶۱).
رفق و مدارا و احکام دینى
موضوع محدوده رفق و مدارا از زاویهاى دیگر نیز قابل طرح است و آن اینکه احکام و آموزههاى دینى به پنج دسته واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح، تقسیم مىشوند. آیا رفق و مدارا در همه این موارد یا در بعضى از این موارد جارى است؟ مىتوان گفت سیره تربیتى معصومین(صلی الله علیه و آله و سلم) نشان مىدهد که در محدوده مستحبات، مکروهات و مباحات، رفق و مدارا رعایت مىشده است. سهلگیرى در نماز کودکان، و در نماز جماعت و مانند آن نشان مىدهد که رعایت مستحبات در این اعمال لازم نیست. اما، در مورد واجبات و محرمات نمىتوان جواب قطعى به دست داد و در موارد به کارگیرى رفق و مدارا نیز باید با توجه به مؤلفه هایى که در بالا به آنها اشاره کردیم تصمیم گرفت.
آثار تربیتى رفق و مدارا
اکنون این سؤال مطرح مىشود که رفق و مدارا در تربیت دینى چه تأثیرى دارد؟ البته، با توجه به سیرههایى که بیان آن گذشت و نیز با توجه به دلایلى که در آنها لزوم رعایت رفق و مدارا در رفتارهاى تربیتى اشاره شده است، جواب این سؤال تا حد زیادى روشن است. بدین سبب، ما در اینجا تنها به دو نکته که در سیره و روایات معصومین(صلی الله علیه و آله و سلم) بر آن تأکید شده است اشاره مىکنیم.
نخستین موضوعى که در این باب در سیرهها مطرح شده است این است که رفق و مدارا با متربیان سبب جذب آنان به مربى و شخصیت، منش، آرا و عقاید او مىگردد. در رفتار امام زین العابدین(علیه السلام) با مردى که به وى دشنام داد، دیدیم که او، بعد از مواجه شدن با رفق و مداراى امام(علیه السلام)، شرمنده شد و جذب امام(علیه السلام) و شخصیت او گردید. چنانکه رفتارِ از سرِ رفق امام حسن(علیه السلام) نیز با مرد شامى موجب جذب مرد شامى به امام(علیه السلام) گردید. در روایتى از امام صادق(علیه السلام)، که قبلاً قسمتى از آن را نقل کردیم، نیز ایشان علت مدارا با مردم و به ویژه مخالفان را جذب آنان به سوى دین مىداند:
وَ اَمَّا الْمُخالِفُونَ فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُداراهِ لاِجْتِذابِهِمْ اِلَى الاِیمَانِ.
اما با مخالفان به روش مدارا صحبت مىکند براى اینکه آنان را به سوى ایمان جذب کند(میزان الحکمه ، ج۳، ص۲۳۹).
دومین موضوعى که در سیرهها مطرح است این است که رفق و مدارا با تربیتآموزان سبب مىشود آنان آموزهها و مفاهیم دینى را به بهترین وجه درک و جذب و درونى کنند و به تدریج به مدارج بالاى ایمان و کمال برسند، بدون آنکه از اعمال دینى خسته یا دلزده گردند. در روایتى که در بالا نقل کردیم آمده است که: «عبادت خداوند را براى خودت ناخوشایند مکن» (الکافی، ج۲، ص۸۷). این روایت، در واقع، بیان کننده این معنا است که عدم رعایت رفق و مدارا در مقام تربیت، حتى اگر در مورد خودِ فرد باشد، موجب مىشود وى از عبادت و سایر اعمال دینى خسته و در نتیجه متنفر گردد و بدین سبب از طیّ مسیر کمال باز بماند. داستانى که امام صادق(علیه السلام) براى اصحاب بیان کرد ـ داستان مرد مسلمان و همسایه مسیحى وى که به دست او اسلام آورد و سپس به سبب سختگیریهاى او از دین اسلام برگشت ـ نیز بیان کننده همین مطلب است.
نتیجه گیرى
از آنچه گفته شد به دست مىآید که: ۱. در سیره معصومین(علیهم السلام) رفق و مدارا جایگاه والایى دارد؛ ۲. رفق و مدارا هم در مواجهه با دیگران و هم در مواجهه با خود باید رعایت گردد؛ ۳. در مورد گستره و محدوده اِعمال رفق و مدارا باید به موضوعاتى مانند علم و جهل، توان جسمی، توان عقلى و ذهنی، و درجات ایمان مخاطبان توجه داشت. به علاوه، باید به نوعِ حکم شرعى و اینکه مستحب، مکروه یا مباح است نیز توجه کرد؛ ۴. رعایت رفق و مدارا موجب مىشود اولاً یادگیرى پایدار و عمیق صورت گیرد، ثانیا تأثیرپذیرى تربیت آموز از مربى افزایش یابد.
منابع:
ـ قرآن مجید
- ـ بخارى الجعفی، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق قاسم الشجاعی، بیروت: دار القلم، ۱۴۰۷ق.
- ـ مسلم بن الحجاج، صحیح مسلم، تحقیق موسى شاهین لاشین و احمد عمر هاشم، بیروت: عزالدین، ۱۴۰۷ق.
- ـ الحویزی، عبدالعلى بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، مع تعلیقات هاشم الرسولى المحلاتی، قم: مؤسسه اسماعیلیان، ۱۳۷۰.
- ـ العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الى تحصیل المسائل الشریعه، تحقیق عبد الرحیم الربانى الشیرازی، تهران: کتابفروشى اسلامیه، ۱۴۰۳ق.
- ـ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق محمدجواد الفقیه، ۸ج، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۳.
- ـ محمدى رىشهری، محمد، میزان الحکمه، ۱۰ج، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۳-۱۳۶۲.
- ـ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- ـ الاربلی، على بن عیسی، کشف الغمه فى معرفه الائمه، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- ـ طباطبائی، محمدحسین؛ سنن النبی، ترجمه وتحقیق محمدهادى فقهی، تهران: کتابفروشى اسلامیه، ۱۳۷۵.
- ـ الطریحی، فخرالدینبن محمد، مجمع البحرین، ۲ج، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸.
- ـ نوری؛ حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق مؤسسه آلالبیت؛ بیروت: مؤسسه آلالبیت، ۱۴۰۸ق.
منبع: فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش ۲۸.
