یکی از مهم‌ترین سفارش‌های اسلام به انسان‌ها، حسن خلق و خوش‌اخلاقی است. به طور کلی، اسلام همه انسان‌ها را ملزم به رعایت حسن خلق می‌کند، از بد اخلاقی باز می‌دارد.
خداوند پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) را به داشتن خلق عظیم چنین می‌ستاید: «و انک لعلی خلق عظیم؛(۱) و تو(ای پیامبر!) اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری».
مسایلی همچون حسن خلق، ملاطفت در برخوردها، ترک خشونت در معاشرت، نگهداشتن احترام افراد و ارج نهادن به شخصیت و حقوق دیگران، از جمله صفات عالی و روحی هر انسان خود ساخته و تربیت شده‌ای است.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «ما یوضع فی میزان امرء یوم القیامه افضل من حسن الخلق؛(۲) در روز قیامت چیزی برتر و بالاتر از حسن خلق در ترازوی عمل کسی نهاده نمی‌شود.»
و نیز می‌فرماید: «اکثر ما تلج به امتی الجنه تقوی الله و حسن الخلق؛(۳) بیش‌ترین چیزی که سبب می‌شود امت من به خاطر آن وارد بهشت شوند، تقوای الاهی و حسن خلق است».
خوش‌اخلاقی سبب شیرین‌تر شدن زندگی،(۴) جلب دوستی و محبت دیگران،(۵) افزون شدن روزی،(۶) آباد گشتن سرزمین‌ها و طولانی شدن عمر می‌شود( ۷) و این امر با افزایش پاکی و صفای باطنی،( ۸) انسان را به پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نزدیک می‌کند،(۹) و عذاب الاهی را تخفیف می‌دهد.(۱۰) در مقابل، بد اخلاقی، باعث سخت شدن زندگی،(۱۱) کاهش روزی،(۱۲) از دست دادن محبت دیگران،(۱۳) ناراحتی طولانی،(۱۴) فاسد شدن ایمان،(۱۵) و فشار قبر می‌شود.(۱۶)
حسن خلق در خانواده
در منابع اسلامی، در باره ی رعایت حسن خلق در خانواده بسیار سفارش شده است. بسیاری از آیات و روایات، مردان را به خوش‌اخلاقی با همسرانشان فرا می‌خوانند.
قرآن کریم به مردان دستور می‌دهد با همسران خود به طور شایسته رفتار کنند: «وَ عَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ(۱۷) با همسران خود به شایستگی و نیکویی معاشرت نمایید.»
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز فرمود: «خیرکم خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهلی؛(۱۸) بهترین شما کسی است که برای خانواده خود بهترین است و من بهترین افراد برای خانوده ام هستم.»
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «رحم الله عبداً احسن فیما بینه و بین زوجته؛(۱۹)
خداوند رحمت کند بنده‌ای را که رابطه ی خود و خانواده اش را نیکو گرداند.»
همچنین آن حضرت فرموده است: «لاغنی بالزوج عن ثلاثه اشیاء فیما بینه و بین زوجته و هی: الموافقه لیجتلب بها موافقتها و محبتها و هواها، و حسن خلقه معها، و…؛(۲۰) مرد در رابطه ی خود و همسرش از سه چیز بی‌نیاز نیست؛ اول، موافقت با همسر تا از این طریق موافقت و محبت و دل او را به دست آورد؛ دوم، خوش‌اخلاقی با او؛ و سوم…».
در برخی از روایات نیز، خوش‌اخلاقی از بهترین صفات و بد اخلاقی از صفات بسیار ناپسند زنان معرفی شده و از آنان خواسته شده با شوهر خود با اخلاقی خوش برخورد کنند و از بد اخلاقی بپرهیزند.
«خیر نسائکم… الهینه اللینه المواتیه…؛(۲۱) بهترین زنان شما آنانی هستند که با شوهر خود مهربان و نرم خو هستند و با او همراهی می‌کنند.»
و پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «شرار نسائکم… اللجوجه العاصیه…؛(۲۲)بدترین زنان شما آنهایی هستند که… نسبت به شوهر خود، لجباز و نافرمان می‌باشند.»
حدیث ذیل از امام صادق(علیه السلام) است: «ملعونه ملعونه امراه توذی زوجها و تغمه، سعیده سعیده امراه تکرم زوجها و لاتوذیه و تطیعه فی جمیع احواله؛( ۲۳) از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را آزار می‌دهد و او را ناراحت می‌کند؛ و زن سعادتمند، آن زنی است که شوهر خود را اکرام می‌کند، او را آزار نمی‌دهد، و در همه احوال مطیع شوهر خود است».
در برخی از روایات، نسبت به پیامدهای بداخلاقی زن و شوهر در خانواده هشدار داده شده است.
نقل شده هنگامی که سعد بن معاذ(صحابی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم) از دنیا رفت، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در تجهیز و تکفین او تلاش فراوانی کرد. مادر سعد که این وضع را مشاهده نمود، صدا زد: « یا سعد، هنیئا لک الجنه؛ ای سعد! بهشت گوارایت باد.» پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: « یا ام سعد! لا تجزمی علی ربک، فان سعداً قد اصابته ضمه؛ ای مادر سعد! این چنین با قطعیت چیزی به خدا نسبت مده، همانا سعد دچار فشار قبر گردید». هنگامی که اصحاب علت آن را پرسیدند، آن حضرت پاسخ دادند: «انه کان فی خلقه مع اهله سوء؛ اخلاق او با اهل و عیالش بد بود.»( ۲۴)
همچنین از آن حضرت روایت شده است: «ویل لامراه اغضب زوجها، و طوبی لامراه رضی عنها زوجها؛(۲۵) وای به حال کسی که همسر خود را به خشم آورد و خوشا به حال زنی که شوهرش از او خشنود باشد.»
نرم‌خویی و مهربانی
از ویژگی‌های مؤمنان، نرم‌خویی و ملاطفت و فروتنی در گفتار و رفتار است. امام علی(علیه السلام) فرمود: «ان المومنین هینون لینون؛(۲۶) همانا افراد با ایمان، مهربان و نرم‌خو هستند.»و امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «اذا اراد الله عزو جل باهل بیت خیراً رزقهم الرفق فی المعیشه؛(۲۷)هنگامی که خدا برای اهل یک خانه خیر و نیکی را خواسته باشد، مهربانی در زندگی را روزی آنها می‌گرداند». نرم‌خویی و مهربانی به دو صورت در افراد نمود می‌یابد: خوشرویی و خوش‌زبانی. در منابع اسلامی نسبت به این دو سفارش شده و آثار مثبت آنها بیان شده است.
الف. خوشرویی
یکی از صفات نیک هر انسانی، خوشرو بودن و داشتن لبخند بر لب‌ها در برخورد با دیگران است. تبسم و لبخند، یک نیروی شگفت‌انگیز اجتماعی دارد که هر کس با آن وارد جایی شود، همگان را به خود جلب می‌کند و مورد استقبال و احترام قرار می‌گیرد. لبخند و شادی قابل انتقال است و برای دیگران نیز سودمند می‌باشد. قلب شادمان و چهره ی باز، یک سرچشمه ی شادی است که همه ی چهره‌های یپرامون خود را شکفته و خندان می‌سازد.
هیچ نیرویی نمی‌تواند با کانون خانواده یا گروه دوستانی که در آنجا لبخند و شادی وجود دارد، مقابله کند. کسی که دارای این صفت نیکو است، تأثیر چشمگیری روی دوستان و نزدیکان خواهد داشت و وجودش برای همه آنها نعمتی آسمانی است؛ فرزندانی که در این گونه کانون‌های گرم و پر نشاط پرورش یابند، در آینده افرادی فعال، مؤثر خدمتگزار، گشاده رو و خوش اخلاق خواهند بود؛ ولی معمولاً کسانی که بد خلق و ناراحت هستند و قیافه‌ای گرفته و افسرده دارند، درخانواده‌هایی بزرگ شده اند که از این نعمت بی‌بهره بوده اند و پدر و مادرشان غالباً در زندگی، اختلاف و کشمکش داشته اند.
لبخند و تبسم نشانه ی راضی بودن است و بزرگترین نعمتی که باعث خوشبختی انسان می‌شود، رضایت و خشنودی است. چهره ی شاد و خشنود داشتن، ضمیر را روشن و حل بسیاری از مسایل را سهل و آسان می‌سازد؛ همچنان که ترشرویی و ناخشنودی همیشگی، خطر بزرگی را در پی خواهد داشت؛ دیر یا زود بر روی سلامت فکری، روحی و جسمی انسان اثر می‌گذارد، تعادل روانی را بر هم می‌زند و سبب کنار کشیدن و رنجیدن دیگران نیز می‌شود.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «صنائع المعروف وحسن البشر یکسبان المحبه و یدخلان الجنه و البحل و عبوس الوجه یبعدان من الله و یدخلان النار؛(۲۸) نیکی کردن به دیگران و خوشرویی، محبت دیگران را جلب و انسان را وارد بهشت می‌گرداند و بخل ورزی و ترشرویی انسان را از خدا دور و وارد دوزخ می‌کند.»
زن و شوهر به یکدیگر نیاز دارند وخدای متعال آنان را برای هم آفریده است؛ ولی زن با عواطف ویژه و احساسات لطیفی که دارد – به گفت وگو، انس، مراقبت و سرپرستی شوهرش بیش‌تر نیاز دارد و از حسن خلق و مهربانی و لبخند شوهرش بهتر شادمان می‌شود.
زن زندگی می‌کند تا رضایت شوهر و سعادت فرزندانش را تأمین کند و بالاترین پاداش او، حالت سپاس و محبتی است که بر چهره ی شادمان آنان می‌بیند و کلمه‌ای که از لب‌های خندان و خشنود آنان می‌شنود.
از این رو، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) افراد را به خوشرویی با همسر توصیه، می‌فرماید: «حق المراه علی زوجها ان یسد جوعتها و ان یستر عورتها و لا یقبح لها وجهاً؛(۲۹) حق زن بر شوهر آن است که او را گرسنه نگذارد، بدنش را بپوشاند و برای او، روی در هم نکشد.»
ب. خوش‌زبانی
در قرآن کریم، در این باره چنین آمده است. «قولوا للناس حسناً؛(۳۰) با مردم، به نیکی سخن بگویید.»
و این حدیث نیز از امام سجاد(علیه السلام) است: «القول الحسن یثری المال، و ینمی الرزق، و ینسی فی الاجل و یحبب الی الاهل و یدخل الجنه؛(۳۱) نیکو سخن گفتن، دارایی انسان را زیادمی کند؛ روزی را افزایش می‌دهد؛ مرگ را به تأخیر می‌اندازد، فرد را در خانواده محبوب می‌سازد و او را وارد بهشت می‌گرداند.»
بنابراین، در روایات به افراد سفارش شده است که با همسر خود به نیکی سخن بگویند. امام علی(علیه السلام) در این مورد چنین فرموده است: «… فداروهن علی کل حال و احسنوا لهن المقال…؛(۳۲) پس در همه حال با همسران خود مدارا کنید و با ایشان نیکو سخن بگویید.»
مروری بر سیره ی عملی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) نشان می‌دهد که رفتار آنها با همسرانشان همراه با بزرگواری، نرم‌خویی و مهربانی بوده و هرگز جز بر این روش رفتار نمی‌کرده‌اند. این بزرگواری و ملاطفت تا آن جا بوده که گاه برخی از همسران ایشان، از آن سوء استفاده می‌کرده‌اند. با وجود این، کاسه ی صبر و شکیبایی این بزرگواران لبریز نمی‌شد و تندخویی و سخت‌گیری، جایگزین رفتار ملایم و محترمانه نمی‌شد. درباره پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) چنین نقل شده است: «کان من افکه الناس مع نسائه، از خنده‌روترین مردم با همسران خود بود.»( ۳۳)
حدیث زیر نیز از آن حضرت است:
«احسن الناس ایماناً احسنهم خلقاً و الطفهم باهله و انا الطفکم باهلی؛(۳۴)
با ایمان‌ترین افراد، کسی است که خوش اخلاق‌ترین آنها و مهربان‌ترین آنها با خانواده خود است؛ و من، مهربان‌ترین فرد با خانواده خود هستم.»
جلوه‌های رفتاری حسن خلق در خانواده
حسن خلق باید خود را در رفتار انسان نشان دهد و مهم‌ترین جایی که نمودار می‌شود، خانواده است. در ادامه، برخی از جلوه‌های رفتاری حسن خلق را مطرح می‌کنیم:
۱- احترام و تکریم متقابل
هر انسانی، به شخصیت خویش علاقه‌مند است و از خدشه‌دار شدن آن می‌رنجد. رعایت نکردن این امر مهم، باعث بریدن رشته ی محبت و ایجاد فاصله میان افراد می‌گردد. حفظ حرمت و شخصیت دیگران در گرو احترامی است که در برخوردها از انسان نمایان می‌شود؛ رعایت این مسأله به ویژه از سوی کسانی که با هم انس و الفتی دارند، باعث استحکام دوستی و گرمی روابط آنان خواهد شد.
هرگز نباید به دلیل ارتباط صمیمانه و تماس نزدیک و خصوصی با دیگران، از این امر غفلت ورزید. زن و شوهر به دلیل ارتباط بسیار نزدیکی که با هم دارند، بیش از همه موظف به رعایت احترام متقابل و حراست از شأن و منزلت یکدیگر هستند.
در روایات اسلامی، نسبت به اکرام و بزرگداشت همسر بسیار سفارش شده است؛ برای نمونه؛ امام سجاد(علیه السلام) در رساله ی حقوق، در باره حق همسر بر مرد می‌فرماید: «و اما حق الزوجه فان تعلم ان الله عزوجل جعلها لک سکناً و انساً، فتعلم ان ذلک نعمه من الله علیک، فتکرمها و ترفق بها؛(۳۵) و اما حق زن بر تو آن است که بدانی خداوند او را مایه ی آرامش و انس تو قرار داده و بدانی که او نعمتی الاهی می‌باشد؛ پس بر تو واجب است او را اکرام کنی و نسبت به او مهربانی باشی.»
و امام صادق(علیه السلام) درباره ی وجوب اکرام شوهر از سوی همسرش و احترام گذاشتن به او فرمود:
«ملعونه ملعونه امراه توذی زوجها و تغمه، و سعیده سعیده امراه تکرم زوجها و لا توذیه و تطیعه فی جمیع احواله؛(۳۶)
از رحمت خدا به دور است زنی که شوهر خود را اذیت کند و ناراحتش نماید؛ و سعادتمند است زنی که شوهر خویش را اکرام و احترام کرده، اذیتش نکند و او را در همه حال اطاعت نماید».
نمودهای احترام متقابل
احترام متقابل میان زن و شوهر به صورت‌های گوناگون در برخوردهای آنها جلوه‌گر می‌شود. در زیر به برخی از این نمودها اشاره می‌کنیم:
الف- رعایت ادب
یکی از نمودهای مهم احترام متقابل، رعایت ادب در برخورد با دیگران است.
از خدا جوییم توفیق ادب بی‌ادب محروم ماند از لطف رب
این گفته ی مولوی، در واقع کلید رمزی برای تکامل روحی و اخلاقی انسان است. در روایات اسلامی نیز توصیه‌های فراوانی در این زمینه وجود دارد؛ برای نمونه، علی(علیه السلام) می‌فرماید: «حسن الادب خیر موازر و افضل قرین؛(۳۷) ادب نیکو، بهترین کمک کار و برترین همراه است.»
همچنین از آن حضرت روایت شده است: «سبب تزکیه الاخلاق حسن الادب؛(۳۸) وسیله تزکیه و پاکسازی اخلاق، ادب نیکو است».
شیوه ی عملی بزرگان دین نشان می‌دهد که آنها هرگز پا را از حریم ادب فراتر نمی‌گذاشتند؛ از این رو، روابط انسانی باید بر اساس ادب باشد. نقش ادب در روابط میان انسان‌ها همانند نقش محافظ است که بسیاری از آفت‌ها را دفع می‌کند؛ بنابراین، اگر روابط زن و شوهر بر اساس ادب و احترام متقابل باشد، بسیاری از مشکلات پیش نمی‌آید. در عین حال، تجربه نشان می‌دهد که نزدیکی روابط میان بسیاری از زن و شوهرها باعث می‌شود که حریم ادب را زیر پا گذارند و شاید رعایت آن را دور از صمیمیت بدانند؛ حال آن که چنین نیست.
به کارگیری الفاظ نامناسب یا رکیک و رعایت نکردن عفت کلام، از مراتب معنوی انسان می‌کاهد و او را از نظر اخلاقی تنزل می‌دهد؛(۳۹) همچنین صمیمیت و محبت میان زن و شوهر را از بین می‌برد و به روابط آنان ضربه وارد می‌کند. بی‌ادبی درگفتار، باعث بروز اختلاف و دشمنی میان زن و شوهر می‌شود.
ب. سلام کردن
یکی از دستورهای ارزنده ی اسلام، سلام کردن است. افراد هنگامی که به هم می‌رسند، برای اظهار محبت به یکدیگر سلام می‌کنند.
علی(علیه السلام) فرمود: «عود لسائک لین الکلام و بذل السلام یکثر محبوک و یقل مبغضوک؛(۴۰) زبانت را به نرمی کلام و سلام کردن عادت بده تا دوستدارانت زیاد و دشمنانت اندک گردند.»
بدون تردید، سلام کننده به وسیله ی سلام، الفت و دوستی را میان خود و دیگران افزایش می‌دهد و به همین نسبت، زمینه‌های کدورت و دشمنی را برطرف می‌سازد، تجربه نشان داده که در مواردی در پرتو یک سلام گرم و ساده، دشمنی‌های دیرینه از میان برداشته شده است. همچنین معلوم است که هر قدر سلام رساتر و خالصانه‌تر و نیز سرشار از احترام و تکریم باشد، و اثرش در جذب قوی‌تر و در زدودن کدورت‌ها عمیق‌تر خواهد بود.
بدین جهت، در اسلام سفارش شده است که در هنگام ورود به خانه، به افراد آن سلام کنید.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «اذا دخل احدکم بیته فلیسلم، فانه ینزله البرکه و تونسه الملائکه؛(۴۱)
هنگام ورود به خانه به اهل آن سلام کنید؛ چرا که این کار، برکت را بر آن خانه نازل می‌کند و ملائکه با آن مأنوس می‌شوند.»
بی‌تردید، تداوم سلام میان زن و شوهر در محیط خانواده و پیشی گرفتن هر یک در سلام کردن بر دیگری، محبت بین آنها را افزایش داده، راه کینه ورزی و قهر را می‌بندد.
ج. استقبال یا بدرقه ی همسر
استقبال از همسر، به هنگام ورود به خانه یا بدرقه ی او به هنگام بیرون رفتن، نشانه صفا و صمیمیت میان آن دو و نیز افزایش دهنده ی مهر و محبت بین آنها است. افزون بر آن، این کار حاکی از احترام زن و شوهر به یکدیگر است.
از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) حدیثی در این باره می‌آوریم: «حق الرجل علی المراه اناره السراج و اصلاح الطعام و ان تستقبله عند باب بیتها فترحب…؛(۴۲) حق مرد بر زن آن است که چراغ خانه را روشن کند، غذا را آماده کند و هنگام ورود مرد به خانه، تا جلوی در، به استقبال او برود و به او خوش آمد بگوید.»
در حدیث می‌خوانیم:
مردی به حضور رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض کرد: همسری دارم که هنگام ورود من به خانه به استقبالم می‌آید و موقع خارج شدن از خانه بدرقه‌ام می‌کند؛ زمانی که مرا اندوهگین ببیند می‌گوید: چرا غمگینی؟ اگر غصه ی روزی را می‌خوری، بدان که دیگری(خدا) آن را به عهده گرفته و اگر غصه ی آخرت را می‌خوری، خدا اندوهت را زیادتر کند(بیش‌تر به فکر آخرت باش). پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
«ان الله عمالاً و هذه من عماله، لها نصف اجر الشهید؛ خداوند در روز زمین کارگزارانی دارد و این زن از کارگزاران خدا است؛ او نصف اجر شهید را دارد.»(۴۳)
ممکن است در نظر برخی، انجام این گونه امور، بسیار ساده و پیش پا افتاده قلمداد گردد، ولی باید توجه داشت که انسان‌ها موجودات پیچیده‌ای هستند؛ به طوری که یک خنده و تبسم در روح و روان آنها اثر مثبت می‌گذارد؛ همان گونه که یک بی‌توجهی و کم اعتنایی موجب رنجش خاطر آنها می‌شود.
د. سپاسگزاری و قدردانی
سپاسگزاری بازتاب عاطفی محبت و خوش‌اخلاقی در روان آدمی است هر انسانی به طور طبیعی دوست دارد از نیکی و محبت دیگران قدردانی کند؛ این امر یکی از صفات بسیار پسندیده و از بزرگترین رموز جلب دوستی و احسان دیگران است.
اهمیت سپاسگزاری چنان مورد توجه شارع مقدس است که کوتاهی در اجرای آن همانند سستی در شکرگزاری به ساحت اقدس الاهی به شمار آمده است.
امام رضا(علیه السلام) می‌فرماید:
«من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله عز وجل؛(۴۴) هر کس از بنده‌ای که به او خوبی کرده تشکر نکند، شکر خدای عزوجل را به جای نیاورده است».
بدیهی است وقتی از عملکرد فردی تشکر می‌کنیم، در حقیقت او را به نوعی تأیید کرده ایم؛ بنابراین سپاسگزاری زن و شوهر از یکدیگر، صمیمیت میان آن دو را استوار می‌گرداند.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «خیر نسائکم التی ان اعطیت شکرت و ان منعت رضیت؛(۴۵) بهترین زنان شما، آن بانویی است که اگر به او چیزی دهند( و یا خدمتی کنند)، سپاسگزاری کند، و چنانچه از او بازگیرند راضی و خشنود باشد.»
اما متأسفانه در برخی از خانواده‌ها میان زن و شوهر، به جای تشکر و قدردانی، خرده گیری و انتقادهای تحقیر کننده است. در این گونه خانواده ها، اگر صفا و صمیمیتی هم میان زن و مرد وجود داشته باشد، به مرور زمان به کینه توزی و دشمنی می‌انجامد. نادیده گرفتن احسان و نیکی دیگران، انسان را از خیر خواهی آنان محروم می‌کند و باعث زوال نعمت و نیز نابودی کارهای نیک خود آدمی می‌شود.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «ایما امراه قالت لزوجها ما رایت من وجهک خیراً فقد حبط عملها؛(۴۶)
هر زنی که به شوهر خود بگوید: من از زندگی با تو خیری ندیدم، همه ی اعمال نیک او نابود می‌شود.»
زنان و شوهران باید توجه داشته باشند که کوچک‌ترین کلمه ی تشکر و قدردانی که بر زبان آنان جاری می‌شود، بزرگترین و عمیق‌ترین آثار روانی را در طرف مقابل از خود به جا می‌گذارد. اما امروزه بدبختانه منطق غلط و نازیبایی میان مردم رواج یافته که هر کس باید وظیفه ی خود را انجام دهد و نیازی به تشکر نیست. در این باره باید بگوییم که هر کس باید وظیفه خود را انجام دهد و نیازی به تشکر نداشته باشد، ولی وظیفه ی دیگران این است که در برابر عملکرد افراد، از آنان قدردانی کنند.(۴۷)
ادامه دارد…
پی‌نوشت‌ها۱- قلم(۶۸)، ۴
۲- کافی، ج ۲، ص ۹۹
۳- همان، ص ۱۰۰
۴- علی(علیه السلام) بحسن الخلق یطیب العیش؛ شرح غرر الحکم، ج ۳، ص ۲۱۸، ح ۴۲۶۳
۵- پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) حسن الخلق یثبت الموده، بحار الانوار، ج ۷۴، ص ۱۵۰
۶- امام صادق(علیه السلام) حسن الخلق یزید فی الرزق، بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۶
۷- امام صادق(علیه السلام) ان البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار؛ بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۷۵
۸- امام باقر(علیه السلام) اکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا؛ کافی، ج ۳، ص ۹۹
۹- پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) اقربکم منی غدا احسنکم اخلاقا و اقربکم من الناس؛ بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۵
۱۰- علی(علیه السلام) حسن خلقک یخفف الله عذابک؛ بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۸۳
۱۱- علی(علیه السلام) سوء الخلق نکد العیش و عذاب النفس؛ شرح غرر الحکم، ج ۴، ص ۲۵۰، ح ۵۶۳۹
۱۲- علی(علیه السلام) من ساء خلقه ضاق رزقه؛ همان، ج ۵، ص ۲۱۱، ح ۸۰۲۲
۱۳- علی(علیه السلام) سوء الخلق یوحش القریب و ینفرالبعید؛ همان، ج ۴، ص ۱۳۶، ح ۵۵۹۳
۱۴- سئل عن علی(علیه السلام) من ادوم الناس غما؟ قال : اسووهم خلقاً جامع الاخبار، ص ۱۰۷، قم، انتشارات رضی، ۱۳۶۳
۱۵- امام صادق(علیه السلام) ان سوء الخلق لیفسد العمل کما یفسد الخل العسل؛ میزان الحکمه، ج۳، ص ۱۵۲
۱۶- ر. ک : بحار الانوار، ج ۷۰، ص ۲۹۸
۱۷- نساء(۴)، ۱۹
۱۸- من لایحضر الفقیه، ج ۳، ص ۵۵۵
۱۹- همان، ص ۴۴۳
۲۰- بحار الانوار، ج ۷۵، ص ۲۳۷
۲۱- کافی، ج ۵، ص ۳۲۵
۲۲- همان، ص ۳۲۶
۲۳- بحار الانوار، ج ۱۰۰، ص ۲۵۳
۲۴- بحار الانوار، ج ۷۰، ص ۲۹۸
۲۵- همان، ج ۱۰۰، ص ۲۴۶
۲۶- شرح غرر الحکم، ج ۲، ص ۵۴۰، ح ۳۵۳۴
۲۷- کافی، ج ۵، ص ۸۸
۲۸- همان، ج ۲، ص ۱۰۳
۲۹- بحار الانوار، ج ۱۰۰، ص ۲۵۴
۳۰- بقره(۲)، ۸۳
۳۱- بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۱۰
۳۲- بحار الانوار، ج ۱۰۰، ص ۲۲۳
۳۳- غزالی احیاء علوم الدین، ج ۲، ربع عادات، ص ۹۰ به بعد.
۳۴- بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۳۸۷
۳۵- بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۴
۳۶- همان، ج ۱۰۰، ص ۲۵۳
۳۷- شرح غررالحکم، ج ۳، ص ۳۸۴، ح ۴۸۱۵
۳۸- همان، ج ۴، ص ۱۲۱، ح ۵۵۲۰
۳۹- راهنمای همسران جوان، ص ۹۸
۴۰- شرح غررالحکم، ج ۴، ص ۳۲۹، ح ۶۲۳۱
۴۱- بحار الانوار، ج ۷۳، ص ۷
۴۲- مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۲۵۴
۴۳- وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۳۲
۴۴- بحار الانوار، ج ۶۸، ص ۴۴
۴۵- همان، ج ۱۰۰، ص ۲۳۹
۴۶- وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۱۶۲
۴۷- رشید پور، تحکیم خانواده، ص ۱۰۹ و ۱۱۰ منبع: حیدری، مجتبی؛ (۱۳۸۵)، دینداری و رضامندی خانوادگی؛ قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)، چاپ سوم بهار(۱۳۸۷).
