هشام بن محمد كَلْبِي از اصحاب حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام در فنّ جغرافيا كتاب «الاقاليم»، و كتاب «كبير بُلدان»، و كتاب «صغير بُلْدان»، و كتاب «تَسْمِيَةُ الارَضِين»، و كتاب «أنْهار»، و كتاب «حِيرَة»، و كتاب «مَنَازِل يَمَن»، و كتاب «الْعَجَائب الاربعة»، و كتاب «أسْواق الْعَرَب» و كتاب «الحِيرَة»(1) و «تَسْمِيَةُ الْبِيَع وَ الدِّيَارَات» را تصنيف كرده است.
به تصنيف اين كتب مذكوره، أبو الفرج ابن نديم در «فهرست» در جائي كه تعداد مصنَّفات كلبي را برمي‌شمرد، اعتراف و تنصيص نموده است.
داستان شگفت انگيزي در گفتار حَموئي در «مُعْجَم البُلْدان» مي‌باشد، كه زياده بر اين كلامش كه: «و هشام بن كَلْبي من بر يك كتاب او واقف گرديدم كه آن را «اشْتِقَاقُ الْبُلْدَان» ناميده است چيزي نيفزوده است، با وجود آنكه او به گمان خودش استقصاي طبقة اسلاميّين از مصنِّفين در اين فنّ را كرده است از كساني كه ايشان اهتمام و قصد ذكر بلاد و ممالك را داشته‌اند، و مقدار مسافتهاي طرق و راهها را مشخَّص و معيَّن مي‌نموده‌اند. و همگي آنان از هشام بن محمد كلبي متأخّر بوده‌اند. و كساني كه قصد ذكر أماكن جميع اعراب و منازل بَدَويها و بيابان‌نشينها را از طبقة اهل ادب داشته‌اند، و اين جماعت همچنين متأخّر مي‌باشند از هشام بن محمد كلبي به طوري كه بر مثل حَموئي مختفي و پنهان نيست.
پى نوشت:
[1] – «الشّيعة و فنون الاسلام» ص 79 تا ص 98.
