تقدّم شیعه در تصنیف علوم جغرافیا در صدر اسلام
هشام بن محمد کَلْبِی از اصحاب حضرت امام محمد باقر علیه‌السّلام در فنّ جغرافیا کتاب «الاقالیم»، و کتاب «کبیر بُلدان»، و کتاب «صغیر بُلْدان»، و کتاب «تَسْمِیَهُ الارَضِین»، و کتاب «أنْهار»، و کتاب «حِیرَه»، و کتاب «مَنَازِل یَمَن»، و کتاب «الْعَجَائب الاربعه»، و کتاب «أسْواق الْعَرَب» و کتاب «الحِیرَه»(۱) و «تَسْمِیَهُ الْبِیَع وَ الدِّیَارَات» را تصنیف کرده است.
به تصنیف این کتب مذکوره، أبو الفرج ابن ندیم در «فهرست» در جائی که تعداد مصنَّفات کلبی را برمی‌شمرد، اعتراف و تنصیص نموده است.
داستان شگفت انگیزی در گفتار حَموئی در «مُعْجَم البُلْدان» می‌باشد، که زیاده بر این کلامش که: «و هشام بن کَلْبی من بر یک کتاب او واقف گردیدم که آن را «اشْتِقَاقُ الْبُلْدَان» نامیده است چیزی نیفزوده است، با وجود آنکه او به گمان خودش استقصای طبقه اسلامیّین از مصنِّفین در این فنّ را کرده است از کسانی که ایشان اهتمام و قصد ذکر بلاد و ممالک را داشته‌اند، و مقدار مسافتهای طرق و راهها را مشخَّص و معیَّن می‌نموده‌اند. و همگی آنان از هشام بن محمد کلبی متأخّر بوده‌اند. و کسانی که قصد ذکر أماکن جمیع اعراب و منازل بَدَویها و بیابان‌نشینها را از طبقه اهل ادب داشته‌اند، و این جماعت همچنین متأخّر می‌باشند از هشام بن محمد کلبی به طوری که بر مثل حَموئی مختفی و پنهان نیست.
پى نوشت:
[۱] – «الشّیعه و فنون الاسلام» ص ۷۹ تا ص ۹۸.
