بایگانی برچسب برای: جهان بینی اسلامی

سبک زندگی جامعه ما مدتی است از ریل خود خارج و به سوی انحراف کشیده شده است، رنگ سبک زندگی که زیبا و سرشار از عواطف و احساسات عمیق الهی بود، اکنون با رنگ‌های غیر دینی آمیخته و واژگون و پژمرده شده است، بدان جهت انواع ناهنجاری‌ها در جامعه نمایان می‌شود، آسیب‌شناسی علمی و دقیق نیز متأسفانه صورت نگرفته است تا اصلاح واقعی و درمان ریشه‌ای انجام شود.

حقیقت این است که دوری از فرهنگ و سبک زندگی به شیوه اهل بیت(علیهم السلام)، اساسی‌ترین عامل همه ناهنجاری‌های فردی، اجتماعی و خانوادگی است، اگر معیارهای زندگی را بر اساس موازین و اصول مکتب اهل بیت(علیهم السلام) تعریف کنیم و زندگی‌ها را بر اساس آن معیارها تشکیل دهیم، بر پایه استواری قرار داده‌ایم که لغزنده و آسیب‌پذیر نخواهد بود.

باید برای اصلاح همه ابعاد زندگی، الگوهای برتری داشت که برای همه سرمشق باشند، ائمه(علیهم السلام) برای خود الگو داشتند، امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) برای خود الگو دارد و بر اساس رفتار آن الگو عمل می‌کند، آن حضرت می‌فرماید: الگوی من دختر رسول خداست(۱)، بانوان باید افتخار کنند به این مسأله که الگوی انسان کامل، فاطمه(سلام الله علیها) است، به عنوان یک بانوی نمونه است، الگوی همه اهل بیت و علمای بزرگ صاحب‌نام، فاطمه است، فلسفه و سر الگو بودن فاطمه برای انسان کامل باید کنکاش شود و این به دست نمی‌آید مگر با شناخت فاطمه و منزلت رفیع او.

لذا درباره زندگی فاطمه زهرا(سلام الله علیها) ابعاد ناشناخته و زیبایی‌های فراوان وجود دارد که هنوز شناخته نشده است، فاطمه، اقیانوس معرفت و شناخت است، لذا خداوند نیز او را با واژه «کوثر» معرفی کرده است، زیبایی‌های معرفت در وجود فاطمه نهفته است که به گوشه‌هایی از آن اشاره می‌شود:

از آنجایی که زیبایی، از کیفیات است و امری نسبی شمرده می‌شود، لذا در تعریف و تفسیر آن، سخنان فراوانی از زیبایی‌شناسان و دانشمندان ارائه شده است.(۲) مرحوم علامه جعفری(ره) می‌فرماید: معنای زیبایی و جمال، حقیقتی است که در برابر درک آدمی بر نهاده می‌شود و موجب تحریک مشهود و ذوق و یا احساس خاص زیبایابی می‌شود و یا در وضع روانی آدمی انبساط به وجود می‌آورد.

اما حد اعلای زیبایی، پرده و نمودی است نگارین و شفاف که بر روی کمال کشیده شده است که موجب اشتیاق آدمی به سوی آن کمال می‌گردد و کمال، همان قرار گرفتن هر موضوعی در مجرای بارستگی‌ها و شایستگی‌های خود است.(۳)

البته باید دانست زیبایی‌ها چه در نمایشگاه حیرت‌آور طبیعت و چه آنچه که محصول فکر و ذوق خلاق آدمی است، از دیدگاه اسلام محبوب و مطلوب بوده و همه مستند به خداوند یگانه است چنانچه می‌فرماید:

«قل من حرّم زینه الله التی اخرج لعباده»(۴)، ای پیامبر!(به مردمان) بگو کیست که زینت خداوندی را که برای بندگانش(از جهان طبیعت) برآورده تحریم کرده است.

برای شناخت وجود فاطمه باید از قرآن و تفسیر قرآن کمک گرفت، اگر گوییم قرآن کریم تفسیری از ابعاد وجود فاطمه است، سخن به گزاف نگفته‌ایم، فاطمه، سرّ الله است و قرآن کلام الله است، هر که فاطمه را نشناخت، راهی به سوی معرفت قرآن ندارد، برای فهم زیبایی‌های زندگی فاطمه، باید از قرآن استمداد کرد.

در آیات قرآن چند اصل با ارزش و آرمان معقول به زیبایی توصیف شده است که به آن‌ها فهرست‌وار اشاره می‌کنیم:

۱- عفو و اغماض زیبا(حجر،۸۵)

۲- شکیبایی زیبا(معارج،۵)

۳- جدایی و مفارقت نمودن زیبا(مزمل،۱۰)

۴- زیبایی ایمان(حجرات،۷)

۵- محبّت الهی و تبعیت از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)(اعراف،۳۱)

اما قرآن کریم در آیات دیگری، خاطر نشان می‌سازد که هر زیبایی و آرایشی، نمایانگر حقیقت نیست و چه بسا ظاهر زیبا که موجب لذات است و جسم را می‌آراید، امّا جان را می‌آزارد و دل را می‌آلاید؛ لذا هشدار می‌دهد که نباید زیبایی‌ها در خدمت پوشاندن پلیدی‌ها باشد؛ چنانچه برخی از آن‌ها را چنین بیان فرموده است:

الف: سخنان زیبا برای پوشاندن درون پلید(بقره، ۲۰۴)

ب: آرایش جسمانی ظاهری با حیاتی خشکیده،(منافقون، ۳ و ۴)

ج: زیبایی ظاهری بی‌ارزش(بقره، ۲۲۱)

و در نهایت هدفمند بودن دنیا و ظواهر زیبای آن تذکر داده می‌شود تا همه آن‌ها در خدمت سعادت اخروی قرار گرفته شود، لذا می‌فرماید: «انّا جعلنا ما علی الارض زینهً لها لنبلونهم ایهم احسن عملاً»، ما آنچه را که در روی زمین است، برای آن زینت قرار دادیم تا بندگان را بیازماییم که چه کسی از آنها دارای عمل نیکوتر است.(۵)

از این رو، درباره زیبایی‌های سبک زندگی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) که شمه‌‌ای از دریای بی‌پایان عظمت و شکوه بی‌مانند بانوی دو عالم است، اشاره می‌‌شود تا عیدی زیبا برای مردم ایران و زنان آزاده جهان باشد:

۱-زیبایی سرشتی و عظمت وجودی

خداوند برای انسان قدر و منزلت والایی در بین مخلوقات و آفریده‌ها قرار داده است، برای انسان، پیامبرانی را فرستاده که ممتازترین انسان‌ها بودند، در تربیت آنان اهتمام داده و برنامه داشته است، حتی در آفرینش آن‌ها چون عیسی برنامه داشته است، درباره موسی(علیه السلام) می‌فرماید: «و اصتنعتک لنفسی یا موسی»(۶) در همین راستا، برای ائمه(علیهم السلام) که تمام‌کننده و ادامه‌دهنده راه پیامبران هستند برنامه داشته است، برای آنان، مادر و بنیانی چون فاطمه(سلام الله علیها) آفریده است، آفرینش فاطمه(سلام الله علیها) با برنامه بوده است، لذا فاطمه از نظر پاکی طینت و آفرینش، بر اساس خواسته پروردگار متعال آفریده شده بود، همان گونه که خداوند در آفرینش هدایتگران انسان و انبیاء خود، توجه ویژه و لطف خاص مبذول داشته است، در آفرینش فاطمه(سلام الله علیها) که مادر یازده امام باید می‌بود، برنامه باید داشته باشد.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «انّ فاطمه خلقت حوریه فی صوره انسیه»(۷) همانا فاطمه(سلام الله علیها) چون حوریه‌ای در صورت انسانی خلق شده است، از این ویژگی فاطمه(سلام الله علیها) نیز می‌توان درسی اساسی برای بنیان خانواده پاک درس گرفت و قبل از تولد کودک، برای پاکی فطرت و نهاد و سرشت او، مراقبت‌های ویژه داشت تا فرزندانی پاک و نسلی مؤمن و متعهد به جامعه تحویل داد.

رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «فاطمه حوراء انسیه فکلّما اشتقت الی رائحه الجنه شممتُ رائحه ابنتی فاطمه، فما قبّلتها قطّ الاّ وجدت رائحه شجره طوبی منها»(۸) فاطمه، حوریه‌ای انسانی است، هر زمان مشتاق بوی بهشت می‌شوم، فاطمه دخترم را می‌بویم، هیچ وقت او را نبوسیدم، مگر این که بوی شجره طوبی را از او استشمام می‌کنم.

۲-ایمان آن حضرت

ایمان، عبارت است از معرفت عمیق و شهود قلبی از پروردگار و آفریدگار هستی، ایمان فاطمه(سلام الله علیها)، در رتبه‌ای بود که ائمه(علیهم السلام) او را الگوی خود دانسته‌اند، از این رو، رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «انّ ابنتی فاطمه ملأ الله قلبهما و جوارحها ایماناً الی مشامئها»(۹) همانا خداوند قلب و جوارح دخترم، فاطمه را تا مغز استخوان از ایمان سرشار کرده است.

۳-عبادت و تهجد

در اصلاح سبک زندگی، مهمترین تأثیر را می‌توان به بندگی داد، از جمله نماز اگرچه عبادت تنها منحصر در نماز نیست، اما زیباترین نمود بندگی که در اصلاح نفس و عمل کارساز است نماز است، بی‌گمان فاطمه(سلام الله علیها) در همه عبادات از جمله نماز، سرمشق اولیاء الهی است، چنان نماز می‌خواند که محل عبادتش، در نجوای توحید با او همصدا می‌شد و ملائکه برای دیدن عبادت او صف می‌کشیدند.

۴- ادب و شخصیت

شخصیت انسان، با ادب و رفتار مؤدبانه او تجلی می‌یابد، ام‌سلمه همسر رسول گفته است: رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) امر دخترش را به من واگذار کرد تا تربیتش کنم، اما «کانت و الله أداب منی و اعرف بالاشیاء کلها»(۱۰) به خدا او مؤدب‌تر از من بود و به همه چیز معرفت داشت.

۵-جهیزیه و عروسی ساده

یکی از مهمترین و راهبردی‌ترین درسی که جامعه ما می‌تواند از زندگی مشترک فاطمه زهرا(سلام الله علیها) و علی(علیه السلام) بگیرد و سبک زندگی خود را اصلاح کند، سادگی و آسان گرفتن در تشکیل زندگی است، گذشتن از موانع تشریفات پایه‌گذاری آسان زندگی مشترک، مهمترین روش برای اصلاح سبک زندگی است که در سایه آن، مهمترین عنصر زندگی زیبا نهفته است.

آنچه زندگی‌ها را پر از استرس‌ها و سختی‌ها و بیماری‌ها کرده است، به اساس تشکیل خانواده بر می‌گردد، وقتی زندگی، ساده برگزار نشد، با وام‌های آلوده به ربا و اقساط سنگین بنیان زندگی نهاده شد، در حقیقت بنیان زندگی بر اساس ربا و تشریفات گذاشته شده است، چنین زندگی در معرض آسیب‌ها و آفت‌هاست، اگر در مراسم تشریفات و مهمانی‌ها، هزینه سنگین به داماد تحمیل شود، داماد در آغاز زندگی زیر بار قروض و گاهی قروض ربوی و دیون سنگین غیر شرعی برود، پس از پایان مراسم که همه به دنبال زندگی خود روند، این عروس و دامادند که باید آغازگر زندگی زیبا و شادی بخش و نشاط انگیز باشند.

در پی چاره‌اندیشی به پرداختن قروض، زندگی تلخ استرس‌زا شروع کرده ممکن است همین زندگی به شکست منجر شود، سنت قدیم ایرانیان در عروسی، بر اساس مکتب اهل بیت(علیهم السلام) بود، عروسی بی‌تشریفات با ولیمه ساده در حد توان و جمعی از خویشان به عنوان هدیه مبالغ یا هدایای غیر نقدی در تأمین مایحتاج زندگی عروس و داماد شرکت می‌جستند، زندگی همراه با عواطف با مصداق «تعاونوا علی البر و التقوا» شروع می‌شد، اگر زندگی در تالارهای آنچنانی با چندین نوع غذا شروع شود که تنها هزینه اجاره تالار گاهی به میلیارد بالغ شده که با این پول‌ها می‌توان چندین خانواده تشکیل داد و صدها مشکل و معضل را از جامعه پاک کرد، چنین زندگی اساس بی‌بنیان خواهد داشت.

این عروسی‌ها، در سبک زندگی هیچ یک از ائمه ما وجود نداشته است، بلکه بر عکس زندگی مستبدان و ظالمان و اشرار و دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) این گونه بوده است، معاویه چنین مجالسی برای عروسی یزید برپا کرد، فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) در ازدواج این گونه پس از خواستگاری و تهیه جهاز زندگی که داماد و عروس یا خانواده و نزدیکان تهیه می‌کردند، پس از ولیمه ساده که فقرا در آن از دعوت شدگان بودند، عروسی انجام می‌گرفت و زندگی بی‌آلایش شروع می‌شد و از تشریفات سنگین و هزینه‌های دروغین خبری نبود، جوانان در سنین آغاز بلوغ ازدواج می‌کردند، لذا مفاسد اخلاقی کمتر بود.

پیامبر برای تهیه اسباب اولیه زندگی به برخی از یاران گفت: این پول را ببرید و آنچه یک زندگی بدان آغاز می‌شود تهیه کنید و بیاورید، پول که شصت درهم بود، یک پیراهن سفید، یک مقنعه، یک حوله تختخواب، دو تشک، چهار بالش، یک قطعه حصیر، یک آسیای دستی، یک کاسه مسی، یک مشک آب، یک طشت، یک کاسه گلی، یک ظرف آبخوری، یک پرده پشمی، یک ابریق، یک سبوی گلی، دو کوزه سفالی، یک پوست به عنوان فرش و یک عبا، همه ابزاری شد برای زندگی آن دو…

وقتی وسایل را پیش روی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نهادند، اشک در چشمان او حلقه زد، دست‌های مبارکش را به سوی آسمان بلند کرد و دعا فرمود: خدایا! به اهل بیت من، برکت عنایت کن و این ازدواج را برای کسانی که اکثر ظرف‌هایشان گلی است، مبارک گردان، بعد رو به علی(علیه السلام) کرد و فرمود: علی جان! می‌خواهی فاطمه را به تو بسپارم؟ گفتم: بله! یا رسول اللّه! فرمود: علی جان! امشب یک مهمانی مختصر بگیر و همسرت را ببر، یکی از اصحاب گوسفندی هدیه کرد و دیگر ذرت آوردند و علی با ده درهمی که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) داده بود، روغن و خرما و کشک خرید و سفره‌ای گسترده شد.

بعد از ضیافت شام که مهمانان همه رفتند، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) علی(علیه السلام) و فاطمه(سلام الله علیها) را فرا خواند، فرمود: علی جان! همسرت خوب همسری است و بعد به فاطمه(سلام الله علیها) فرمود: دخترم! مبادا نگران باشی از فقر شوهرت، دخترم تو را به بهترین مرد روی زمین شوهر دادم، همسرت، بزرگ دنیا و آخرت است؛ دخترم! مبادا که از شویت نافرمانی کنی، شوهرت اولین مؤمن و عالم‌ترین خلق روی زمین است. دخترم! ذخایر دنیا و آخرت را بر پدرت عرضه کردند، بی‌آن که هیچ از مقامش در نزد خداوند بکاهند، امّا من نپذیرفتم و تن به مال و ثروت ندادم.(۱۱)

۶-شوهرداری

فاطمه در زندگی چونان زنان دیگر و رزمندگان زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مشکلات زیادی داشت، اما هیچ گاه مشکلات و فقر و دوره جهاد علی(علیه السلام) در جبهه‌های دفاع از اسلام را به رخ خود نیاورد، این زیباترین نماد شوهرداری از یک زن است که بانوان دیگر از آن باید الگو بگیرند و در زندگی صبورانه شوهرداری و با کاستی‌های معاش بسازند تا زندگی در پرتو نور صبر زیبا نماید.

۷-تأیید علی از شوهرداری فاطمه

امیرمؤمنان(علیه السلام) همواره از سیره فاطمه(سلام الله علیها) در شوهرداری لذت می‌برد، چنان که فاطمه(سلام الله علیها) در اواخر عمر و آخرین روزهای بیماری خود، خطاب به امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) عرض کرد: ای پسر عمو! هیچ وقت مرا در زندگی دروغگو و خائن ندیدی و از وقتی که با تو بودم، هیچ مخالفت تو را نکردم.

پس حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «معاذ الله انت اعلم بالله و ابرّ و اتقی و اکرم و اشدّ خوفاً من الله ان اوّنجک بمخالفتی»(۱۲) پناه به خدا، تو به خدا عالم‌تری و آنقدر نیکوکار و پرهیزگار و خداترس هستی که من تو را به مخالفت با خویش توبیخ کنم، اگر در جامعه امروزی ما، زنان شوهران خود را از رفتار خود و شوهرداری خود راضی کنند، باید به آنان جایزه داد، اگر چنین باشد، بسیاری از معضلات اخلاقی جامعه ما حل خواهد شد و سبک زندگی اصلاح خواهد شد، اصلاح جامعه ما، به دست بانوان است اگر به وظایف خود درست عمل کنند و از زندگی فاطمه الگو بگیرند.

۸-تربیت فرزندان

فاطمه در تربیت فرزندان، برای همه الگو است، چون فرزندانی تربیت کرد که دین خدا را حفظ کردند، فرزندانی چون حسن و حسین و زینب و ام‌کلثوم(علیهم السلام) تربیت کرد که هر یک، نقش بزرگ الهی در راه اعتلای دین خدا داشتند، فاطمه(سلام الله علیها) علم و شجاعت و پارسایی و تقوا را به فرزندان با رفتار خود یاد داد، شجاعتی که امام حسین(علیه السلام) از مادر آموخت، در کربلا به جهانیان آموخت و عزتی که زینب و ام‌کلثوم(سلام الله علیهما) از مادر آموختند در کوفه و شام به همه درس دادند که در راه دین، باید بردباری داشت و از همه عزیزان گذشت، آری! دین اسلام، برای همه عزیز است.

۹-رعایت حق همسایگان

قرآن به همسایه‌داری سفارش کرده و حقوق همسایگان را لازم می‌شمرد، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز این گونه است، از این رو امام حسن(علیه السلام) فرمود: شاهد عبادت سخت و با شکوه مادرم و نماز شب او بودم، دیدم همسایگان را دعا می‌کرد؛ گفتم: مادر جان! چرا به خودمان دعا نمی‌کنید؟ فرمود: همسایگان مقدمند.(۱۳) اگر ما امروز حقوق همسایگان را چونان زهرا مراعات کنیم و سبک رفتار با همسایه را از زهرا بیاموزیم، چه رویداد زیبا در جامعه به وجود خواهد آمد؟

۱۰-حیا و عفّت

عفت و حیا، نیروی باطنی انسان است. در روایات دینی، عفت از لوازم تقوا و ایمان شمرده شده است، فاطمه(سلام الله علیها) در عفت و حیا نیز نمونه بود، از کودکی، سرشت او تجلی‌گر عفت بود، گزارش شده چون آن حضرت از خانه بیرون آمد، تا برای بازپس‌گرفتن فدک نزد ابوبکر برود، چنین حجابی در بر داشته است: «هی لاثت خمارها علی رأسها و اشتملت بجلبابها تطأ ذیولها»، او روسری بر سر داشت و در چادر خود فرو رفته بود در حالی که انتهای چادرش زیر پایش می‌ماند.(۱۴) امیرمؤمنان(علیه السلام) فرمود: وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از اصحاب پرسید چه چیزی برای زن نیکوتر است، همه از جواب عاجز بودند، وقتی سؤال را از فاطمه پرسیدم، فرمود: بهترین و نیکوترین چیز برای زن، این است که هرگز در معرض دید نامحرم واقع نشود، نه مرد نامحرم او را ببیند نه مرد نامحرم را ببیند، وقتی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از این پاسخ آگاه شد، بسیار خشنود شد و فرمود: پاسخ درستی داده است، او پاره تن من است(۱۵) اگر بانوان تنها همین موضوع را فقط از حضرت درس بگیرند، عفت و حیا در پوشش که در جامعه به ویژه در برخی شهرها از جامعه کمرنگ شده به جامعه بر می‌گردد، ایمان و تقوا در سایه عفت اجتماعی تأمین می‌شود، چه مردان و چه زنان باید در عفت و حیا و نوع پوشش از فاطمه سرمشق بگیرند.(۱۶)

۱۱- راستگویی و صداقت

دروغ، بزرگترین گناه و کلید هر بدی است(۱۷) که اگر گسترش یابد و از روابط فردی به اجتماعی کشیده شود، سبب بازداری از نزول برکات آسمانی و نزول بلاها می‌شود. دروغ، بزرگترین آفت و آسیب زندگی امروزی شده است، قبح و زشتی دروغ، امروزه به اندازه‌ای از جامعه و عرف رفته است که مردم به آسانی دروغ می‌گویند، فاطمه(سلام الله علیها) در راستگویی و صداقت گفتار نیز مثال زدنی و سرمشق است، عایشه گفته است: من راستگوتر از فاطمه جز پدرش را ندیده‌ام، آری! عایشه همسر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌گوید که فاطمه همانند پدرش راستگوترین امت بود(۱۸)، سزاوارست راستگویی را از فاطمه به عنوان درس برای اصلاح خود فرا بگیریم و سال جدیدمان را با راستی و درستگویی آغاز کنیم.

۱۲- تأمین غذای نیازمندان

اطعام فقرا و نیازمندان، دستور قرآن و از سفارشات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و از جمله مسئولیت‌های بزرگی است که در قیامت در پیش روی انسان است، وقتی از اهل جهنم می‌پرسند به چه جرمی در آتش قرار گرفتید؟ گویند: به چند جرم: اول نماز نخواندیم؛ دوم به فرودستان نیازمند غذا ندادیم(۱۹) و …، فاطمه(سلام الله علیها) در تأمین غذای نیازمندان و رفع گرسنگی آنان، به اندازه‌ای اهتمام داشت که وقتی با خانواده روزه بودند، غذای خود را سه شب متوالی به فقرا دادند و مورد تحسین خداوند واقع شدند و در شأن اخلاص آنان، سوره انسان نازل شد(۲۰)؛ اگر این سبک زندگی او و نحوه رفتارش با فقیران برای جامعه ما درس و الگو باشد و برای همه ثروتمندان اسوه باشد، بی‌گمان آسیب‌های زیادی از جامعه رخت خواهد بست، سزاوار است در سالی که اولش با یاد و نام مادر مهربانی‌ها و شرف و عزت و آزادگی و انسانیت حضرت فاطمه(سلام الله علیها) شروع شده، درس‌هایی از زندگی او برای اصلاح سبک زندگی‌مان توشه برداریم.

پی‌نوشت‌ها

۱-.شیخ طوسی(ره)؛ الغیبه؛ ص۲۸۵

۲- ر.ک: علامه محمدتقی جعفری(ره)، زیبائی و هنر از از دیدگاه اسلام، چاپ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹، صص ۱۱ – ۱۷؛

۳-همان، ص ۱۰۷، نقل با تصرف در عبارات.

۴- سوره مبارکه اعراف، آیه ۳۳؛

۵-علامه محمّد تقی جعفری(ره)، زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، چاپ سوم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۹، صص ۲۳ ـ ۱۴۵؛

۶- طه/۴۱

۷- علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار صادر، بی‌تا، ج ۴۳، ص ۷؛

۸- همان، ص ۴ و ۶؛

۹- همان، ص ۴۶؛

۱۰- همان، ص ۱۰؛

۱۱-اربلی، کشف الغمه فی معرفه الائمه ج ۱ ص ۳۶۰ ؛. محمد باقر مجلسی، جلاء العیون – ص ۱۱۵ و۱۱۴و ۱۱۳

۱۲- همان، ص ۱۹۱؛

۱۳- شیخ مفید الاختصاص، ص۳۳۶

۱۴- طبرسی، الاحتباج، چاپ اول، قم، اسوه، ۱۴۱۳، ج ۱، ص ۲۵۳؛

۱۵- قاضی نعمان، دعائم‌الإسلام ج ۲ ص ۲۱۵ «و عن علی(علیه السلام) أنه قال: قال لنا رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم): أی شیء خیر للمرأه؟ فلم یجبه أحد منا فذکرت ذلک لفاطمه(علیها السلام) فقالت: ما من شیء خیر للمرأه من أن لا ترى رجلا و لا یراها. فذکرت ذلک لرسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: صدقت إنها بضعه منی»

۱۶- ر.ک امیرعلی حسنلو، پوشش در سیره معصومان(علیهم السلام)؛ قم؛ پژوهشگاه فرهنگ و علوم ۱۳۹۲

۱۷- الکافی، ج۲، ص۳۳۸- آفات و آسیب‌های دروغ را در این کتاب مطالعه کنید.

۱۸- فاطمه الزهرا(علیها السلام)؛ بهجه قلب المصطفی؛ ص۲۵۷

۱۹- مدثر۴۳-۴۴

۲۰- انسان/۸

منبع: پایگاه روانشناسی و علوم تربیتی(میگنا). حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو(مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم)