اصول و روشهای تأثیرگذاری والدین
التزام والدین به مسائل عبادی و معنوی و همچنین همراه کردن فرزندان در این عرصهها، بر اساس چند مبنا و اصل، در فرزندان مؤثر بوده و برکات تربیتی و معنوی ویژهای بر آنان خواهد داشت. این مبانی و اصول عبارتاند از:
۱- تأثیر ظاهر در باطن
منظور از ظاهر، همه اموری است که قابل مشاهده بوده و به صورت عینی و ملموس از انسان، سر میزند؛ و مراد از باطن، مسائلی است که قابل مشاهده نیست و درونی میباشد مثل فکر، نیت، اراده، شناخت. هر عمل و کار ظاهری که از انسان، سر میزند گرچه تصنّعی و غیر واقعی هم باشد، در درون و باطن انسان اثر میگذارد. لذا در آموزههای اسلامی سفارش شده تا انسان خودش را به حالات خاص درآورد تا تأثیرات آن کار در باطن هویدا شود. به عنوان مثال درباره گریه بر سیدالشهداء(علیه السلام) سفارش شده که در مجالس عزای حضرت گریه کنید و اگر نشد، حالت گریه (تباکی) به خود بگیرید و در روایتی حضرت علی(علیه السلام) میفرمایند:اگر بردبار نیستی پس خود را بردبار جلوه بده، چه اندک پیش میآید که کسی خود را به گروهی شبیه سازد و جزو آنان نشود.
حضرت لقمان(علیه السلام) به فرزندش توصیه میکند که به هنگام راه رفتن، با تفرعن و غرور بر زمین گام مزن؛(اسراء: ۳۷) حالت تکبر و غرور یک نقش و حالت ظاهری است که فرعونی شدن دل، حاصل آن است. پس اینجا نیز ظاهر بر باطن اثر کرده است.
وقتی والدین تقید به عبادات و مسائل معنوی دارند و فضای منزل را با اعمال خود معنوی میسازند و وقتی فرزند خود را نیز در این فضای معنوی و روحانی قرار میدهند، بیگمان در فرزند نیز تأثیر معنوی و تربیتی گذاشته و او را به طرف خدا و دینداری جلب خواهند کرد.
۲- ظهور تدریجی شاکله و شخصیت
ویژگیهای شخصیتی و رفتاری انسان (شاکله) آرامآرام و به تدریج شکل میگیرد و همانطور که در ابتدای بحث اشاره شد، عوامل زیادی در آن تأثیرگذار هستند. یکی از عوامل عمده محیط خانواده بهویژه پدر و مادر است. پدر و مادر به وسیله اصلاح شرایط و معنوی ساختن آن، میتوانند بسترهای لازم را برای رشد معنوی و تربیتی فرزندان مهیا کنند و شخصیت دینی به فرزند خود عطا نمایند.
زمانی که فرزند بیشتر اوقات خود را در فضا و محیطی عاطفی، دوستانه، باصفا و مملو از محبت پروردگار، سپری میکند، تمام بسترهای لازم برای شکلگیری شخصیتی دینی و معنوی فراهم بوده و شاکله وجودی فرزند، بر اساس دینداری شکلخواهد گرفت.
۳- مداومت و محافظت بر عمل
به این دلیل که ما درصدد شکلدهی شخصیت و رفتارهای فرزندان به نحو پایدار هستیم میباید در فرایند تربیت آنان از قواعدی پیروی کنیم که نتیجه دلخواه را به وجود آورد. یکی از قواعد مهم و نتیجهبخش در تربیت معنوی، قاعده مداومت و محافظت است. مداومت، ناظر به کمیت و محافظت، ناظر به کیفیت عمل است؛ مداومت بر عمل، استمرار آن را نشان میدهد و محافظت بر عمل، مراقبت و مراعات شرایط و ضوابط آن را بیان میدارد (شرایط و ضوابط عمل، اعم از ظاهری و باطنی است). همراهی مداومت و محافظت، ضروری است، زیرا مداومت بدون محافظت، سازنده عادات سطحی و خشک و بیروح است و محافظت بدون مداومت، اصلاً سازنده نیست.
در قرآن کریم یکی از ویژگیهای افرادی که از نوسان و انحراف در امان هستند، مداومت بر نماز و محافظت از آن قرار داده شده. … (انسانها در خسرانند) مگر نمازگزارانی که بر نماز خود مداومت میورزند… و آنان که بر نماز خود محافظت دارند.(معارج، آیات ۲۳-۳۴) اگر محافظت در نماز نباشد، نه تنها باعث رستگاری نمیشود بلکه باعث بیچارگی و خسران میگردد.
مداومت و تکرار و همچنین رعایت شرایط یادگیری و تأثیرگذاری از مباحث جدی و اساسی در تقویت ذهن، یادگیری بهتر و ایجاد شناخت، است. به طوری که در روانشناسی یکی از مهمترین علل فراموشی اطلاعات از حافظه، بیتوجهی به آن مطلب دانسته شده و همچنین یکی از راههای جلوگیری از فراموشی، تکرار و توجه جدی به آن مطلب است. همچنین عواملی از قبیل حواسپرتی، به خواب و خیال فرورفتن و بیعلاقگی از عوامل کاهش تمرکز حواس، معرفی گردیده است.
با توجه به نکات ذکر شده اولاً والدین میباید در اعمال عبادی خود استمرار و تکرار را رعایت نمایند و در هیچ شرایطی از اعمال عبادی غفلت نکنند و همچنین فرزندان را در جمع صمیمی و معنوی خود بهویژه در دعا و زیارت داخل کرده و آنان را به این کار عادت دهند. به عنوان مثال، پدر و مادر بایستی نماز، دعا، معنویات را در هر موقعیتی مثل عروسی، مسافرت، میهمانی، مریضی و… ملتزم باشند تا فرزندان عبادات را جدی تلقی کنند و هرگز این تصور برایشان پیش نیاید که عبادات برای زمان بیکاری و سرحالی است.
وقتی فرزندان التزام و استمرار پدر و مادر را در انجام مسائل معنوی بهویژه نماز، دعا و قرائت قرآن، مشاهده کردند، در ذهن آنها نقش بسته و تمایل قلبی و درونی به طرف معنویت ایجاد خواهد شد. به ویژه اگر والدین با توجه به روحیات و سن متناسب فرزندان، مسائل معنوی را آموزش داده باشند.
۴- زمینهسازی و آمادهسازی موقعیت
حالات و ویژگیهای رفتاری انسانها در بستر شرایط و موقعیت میروید و از آنها تأثیر میپذیرد. از این رو موقعیتهای مختلف، زمینهساز و بسترساز خوبی برای شکلدهی رفتارها و حالات انسانها میباشند. مهیا کردن زمینههای مناسب و موقعیتهای مطلوب، به مثابه عامل تسهیل کنندهای برای ظهور رفتارها و کردارهای مطلوب است.
در بحث تربیت معنوی فرزندان و در بحث تأثیرگذاری تربیتی ـ معنوی والدین بر فرزندان، توجه به اصل مذکور حیاتی میباشد. پدر و مادر با التزام به عبادات و اعمال معنوی و به دنبال آن جذب و قبول فرزندان در جمع صمیمی و معنوی خود، زمینه تحول رفتاری کودکان را فراهم مینمایند. وقتی پدر سعی میکند شرایط اقامه نماز و قرائت قرآن را با تهیه سجاده زیبا برای فرزندان و یا مکان مناسب برای نماز و دعا، آماده سازد، در واقع زمینه را برای مشارکت فرزند آماده کرده است. حتی برخی والدین پا را فراتر گذاشته و مرتب فرزندان را در این امر تشویق مادی و کلامی میکنند؛ بلکه به صورت مستقیم و غیرمستقیم صحبت از افراد و بچههایی میکنند که علاقهمند به معنویت و عبادت هستند.
پرواضح است که در این موقعیتها و بسترها، انگیزه کافی برای فرزندان وجود دارد تا خود را همرنگ والدین کنند به ویژه اگر شرایط به گونهای باشد که فرزندان بدون هیچ مشکلی بتوانند در مسائل عبادی مشارکت کنند. به عنوان مثال، در خانوادهای که دختر و پسر جوان و نوجوان حضور دارند و چه بسا ممکن است در خواب یا بیداری محتلم شوند و غسل جنابت نیاز داشته باشند، پدر و مادر حتی بایستی شرایطی فراهم کنند که فرزندان بدون خجالت و بدون دردسر، بتوانند خود را طاهر کنند و آماده انجام وظایف شرعی شوند.
۵- الگوگیری و اسوهپروری
یکی دیگر از اصول و راهکارهای اساسی و بنیادین در امر تربیت و انتقال مفاهیم و ارزشها به دیگران، استفاده از اصل الگوگیری و اسوهپروری است. این اصل که در مباحث روانشناختی تحت عنوان «یادگیری مشاهدهای» مطرح گردیده، اهمیت زیادی در یادگیری و تأثیرپذیری دارد. آلبرت بندورا که از طرفداران جدی این اصل است، اعتقاد دارد بیشتر یادگیریهای انسان و تأثیرپذیریهای او، از طریق یادگیری مشاهدهای انجام میشود. ایشان اعتقاد دارد چیزهایی را که انسان به صورت سمعی و بصری مورد مشاهده قرار میدهد، تأثیرش از راههای دیگر بیشتر است. به عنوان مثال، ایشان میگوید وقتی ما فیلمی را به کودک یا بزرگسال نمایش میدهیم و یا در موقعیت اجتماعی با افراد خاصی ارتباط پیدا میکنیم، رفتارها و منشهای آنان در ما تأثیر زیادی خواهد گذاشت. ایشان همچنین اعتقاد دارد هر قدر الگوی مورد مشاهده، احترام اجتماعی، شایستگی و تخصص، محبوبیت و جذابیت و رابطه عاطفی خوب با الگوگیرنده داشته باشد، تأثیرش زیادتر و بهتر خواهد بود.
در آموزههای اسلامی به بحث الگوپروری و اسوهپروری تأکید شده و سفارش شده تا با اعمال و رفتار نیکو دیگران را دعوت به خیر و دینداری کنیم و همچنین در قرآن کریم دستور داده شده که: در وجود رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) برای شما اسوه و الگوی نیکویی وجود دارد و هست.(احزاب: ۲۱)
وقتی والدین ملتزم به نماز، قرائت قرآن، دعا، زیارت و… هستند در واقع از چند ناحیه میتوانند تأثیرگذار باشند. از طریق اسوه بودن، الگوی قابل مشاهده بودن، جایگاه عاطفی و اجتماعی داشتن و همچنین از طریق آماده کردن شرایط و موقعیت برای فرزندان میتوانند تأثیر معنوی و تربیتی خوبی بر فرزندان داشته باشند.
به عنوان نمونه، وقتی والدین فرزندان را به زیارت مرقد مطهر امامان معصوم(علیهم السلام) و امامزادهها میبرند، علاوه بر این که این عمل آنان الگو دادن به فرزندان است، فرزندان را در معرض و موقعیت تحولی عمیق و ماندگار قرار میدهند. وقتی فرزندان به زیارت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) شرفیاب میشوند و با اعتقاد به اینکه آنان صدایشان را میشنوند و جوابشان میدهند و با اعتقاد به اینکه آنان منزلت و جایگاه بلندی پیش پروردگار دارند، شعله عشق آنها خرمن جانشان را میسوزاند و دل را مشتعل ساخته و آماده پرواز به سوی ارزشهای بهجا مانده از آنان میکند و به راهی میروند که اولیای دین رفتهاند. زیارت در واقع ایستادن در مقابل آینه است؛ چرا که انسان با زیارت، خود را در میزانی عرضه میکند که او را مورد سنجش قرار دهد. وقتی ما در برابر یک معصوم و امام قرار میگیریم و در مزار پیشوایان دین، با شناخت، بصیرت و علاقه قلبی، حضور مییابیم و میدانیم که اینان کمال مجسم و عینیت فضیلت و جلوههای عبودیت و پاکیاند؛ در این صورت عظمت آنان ما را متوجه نقایصمان میکند و پاکی آنان ما را از نابهنجاری رفتاریمان واقف میکند. اطاعت آنان معصیت ما را محو میکند و نورانیت آنان تیرهجانی و تاریکی دل ما را، نورانی میسازد. صفای آنان غل و غش ما را و خداترسی آنان، هواپرستی ما را، تعالی روح و رتبه والایشان، تنزل مقام و پستی منزل ما را، نمایان میسازد. حضور در مزار امامان پاک، ما را آگاه میکند که: اگر آنان در قلهاند ما هنوز به دامنه هم نرسیدهایم. اگر آنان معصوماند ما گرفتار معصیتیم. اگر آنان برگزیده خدایند ما در دام ابلیس و هوای نفس اسیریم. اگر آنان در اوج معراج معنویاند، ما در هبوط مادی ماندهایم و اگر آنان بنده خدایند، ما در بند خودیم. زیارت به عنوان یک عمل عبادی، زمینهساز این تقارن و مقایسهها و محاسبهها است و تا این سنجش انجام نگیرد به کاستیهای اخلاقی و معنوی خود اطلاع نخواهیمیافت. وقتی زائر با رعایت ادب، زمزمههای ویژه، درد دلهای عاشقانه و تواضع در محضر اولیای خدا حاضر میشود و ادای احترام میکند؛ اگر این حالات استمرار یابد، در وجود او درونی شده، او را تربیت خواهد کرد. به ویژه وقتی میبیند دیگران نیز این حالات را دارند، تأثیرش بیشتر خواهد شد.
نکتهای که در انتهای این بحث باید تذکر دهم این است که گرچه تکرار و استمرار در اثرگذاری و نقشآفرینی اهمیت زیادی دارد، بهطوری که ما خیلی از عبادتها را تکرار میکنیم و برخی از آنان مثل نماز و ذکرهای آن را روزانه تکرار مینماییم؛ حتی در روانشناسی تبلیغات، تکرار و استمرار از اصول تبلیغات شمرده شده و کارایی زیادی برای آن ثابت شده است؛ اما اگر در تکرار جذابیت و تنوع و نوآوری وجود نداشته باشد، ممکن است تأثیر منفی بگذارد و این امر در رابطه با تربیت فرزندان میباید به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.
به عنوان مثال، اگر والدین فرزندان را به طور مرتب به زیارت حرم امامان معصوم ببرند و یا مرتب به دعا و قرائت قرآن دعوت کنند، بدون این که ملاحظه توانایی و رغبت بچهها را در نظر بگیرند و بدون این که تنوع و جذابیتی در کارها ایجاد کنند، ممکن است بچهها، نفرت پیدا کنند و تمایل لازم را به این اعمال نشان ندهند. لذا میباید اعتدال و دقت لازم را داشت. حضرت علی(علیه السلام) در اینباره میفرمایند: هر کسی از چیزی خوشش نیاید و برایش جذاب نباشد، و آن را دشمن بدارد، دوست ندارد به آن بنگرد و نزد او از آن یاد شود. از این فرمایش گهربار این استفاده برده میشود که باید کاری کنیم که فرزندان اعمال عبادی را با رغبت و شوق و علاقه انجام دهند و الاّ آثار منفی خواهد داشت.
نتیجهگیری
ـ نقش آموزههای اعتقادی در تربیت اعضای خانواده، بسیار اساسی است.
ـ تاثیر آموزههای عبادی در استحکام و تقویت خانواده، جدی و شگرف است.
ـ وظایف عبادی و اعتقادی افراد، به نحو شایسته و روشن در متون دینی بیان شده است.
ـ همسران از طریق الگو و اسوه بودن برای فرزندان، نقش زیادی در گرایش فرزندان به عبادت و معنویت دارند.
ـ در خانوادهای که التزام عملی به اعتقادات و عبادات وجود دارد، آرامش روانی، نورانیت درونی و مسایل اخلاقی موج میزند.
ـ امیدواری، پیشرفت مادی و معنوی و همینطور حس وظیفهشناسی نسبت به دیگران در خانوادههای معتقد به آموزههای اعتقادی و عبادی، بسیار بالا است.
منابع
نهجالبلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، تهران، آموزش و انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲
احمدی ابهری، علی، اندیشه و رفتار، مقاله نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماریها، ضمیمه ش ۹ و۱۰، تهران، انستیتو روانپزشکی، ۱۳۷۶، ص ۴۰ ـ ۵۷
امام خمینی(ره)، آداب الصلوه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۰
آزموده، پیمان و همکاران، «نقش دین در زندگی»، روانشناسی، ش۴۱، ۱۳۸۶-ص ۲۵ ـ ۴۰
بیریا، ناصر و همکاران، روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۷۵
پناهی، علی احمد، آرامش در پرتو نیایش، قم موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۴
حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آلالبیت، ۱۴۱۲ ق.
حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، قم، بینا، ۱۳۷۶
حیدری، مجتبی، دینداری و رضامندی خانوادگی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیقدسسره، ۱۳۸۵
خوانساری، جمالالدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، (تألیف تمیمی آمدی)، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳
دوان شولتز، نظریههای شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، تهران، ویرایش، ۱۳۸۴
دیلمی، حسنبن محمد، ارشاد القلوب، قم، شریفرضی، ۱۴۱۲ق.
سالاریفر، محمدرضا، خانواده در نگرش اسلام و روانشناسی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۶
شاملو، سعید، مکتبها و نظریهها در روانشناسی شخصیت، تهران، رشد، ۱۳۷۴
شجاعی، محمدصادق، توکل به خدا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیقدسسره، ۱۳۸۳
شجاعیان، رضا، «ارتباط دعا با سلامت روانی»، اندیشه و رفتار، ش ۳، ۱۳۸۱- ص ۵۸ ـ ۷۰
طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۳
طبرسی، فضلبن حسن، مکارم الاخلاق، تهران، دار الکتب الاسلامی، ۱۳۷۶هـ.ق.
غباری بناب، باقر، «باورهای مذهبی و اثرات آنها در بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش۴، ۱۳۷۴، ص ۴۰ ـ ۵۸
فونتانا، دیوید، روانشناسی دین و معنویت، ترجمه ساوار، تهران، ادیان، ۱۳۸۵
کارل، الکسیس، نیایش، ترجمه علی شریعتی، تهران، الهام، ۱۳۷۷
کارنگی، دیل، آیین زندگی، ترجمه ریحانه سیف، تهران، پیمان، ۱۳۸۰
متقی هندی، حسامالدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۰
ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، اسرار الصلوه، بیجا، پیام آزادی، ۱۳۶۵
مهکام، رضا، خانهگریزی دختران، قم، مرکز پژوهش اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۳
میراحمدیزاده، علیرضا و همکاران، «رضامندی زناشویی و تعیین عوامل تأثیرگذار بر آن»، اندیشه و رفتار، ش ۳۲، ۱۳۸۲
نوری طبرسی، میرزاحسین، مستدرک الوسایل، بیروت، مؤسسه آلالبیت، ۱۴۰۸ ق.
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها، نقش دین در بهداشت روان، تهران، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۲
واعظینژاد، حسین، طهارت روح: نماز و عبادت در آثار شهید مطهری، تهران، ستاد اقامه نماز، ۱۳۸۱
هاپ واکر، ل، «دین به زندگی معنا میبخشد»، ترجمه اعظم پویا، نقد و نظر، سال هشتم، ش ۱و۲، خرداد ۱۳۸۲- ص ۱۲۰ ـ ۱۴۵
هرگِنهان، بی.آر، مقدمهای بر نظریههای یادگیری، ترجمه علیاکبر سیف، تهران، دوران، ۱۳۷۷
یونگ، کارل گوستاو، روانشناسی و دین، ترجمه فؤاد روحانی، تهران، شرکت نشر کتابهای جیبی، ۱۳۷۰
منبع: نشریه معرفت اخلاقی؛ بهار ۱۳۸۹؛ شماره (۲)؛ علی احمد پناهی