اظهار مهر و قهر به همسر

تعالیم اسلامی اظهار و بیان مهر و محبّت را از یک سو و قهر و بی مهری را از سوی دیگر، به عنوان عاملی مؤثر در تربیت و اصلاح رفتار معرفی می کند. رفتار همسر نیز گاه به گونه ای است که باید تغییر کند و بدون اصلاح آن، آرامش و سازگاری از محیط خانواده رخت بر می بندد؛ از این رو در این فراز از بحث، نخست آثار بیان مهر و سپس نتایج اظهار قهر را در روابط همسران پی می گیریم:

آثار اظهار مهر

آشکار ساختن دوستی و محبّت، نقش فوق العاده ای در تحکیم روابط انسانی دارد. برخی بر این گمانند که موضوع مهمّ در روابط انسانی عموماً و روابط همسران به طور ویژه، وجود علاقه ی قلبی است و بر این اساس، به بیان و آشکار ساختن دوستی وقعی نمی نهند، حال آن که نفس ابراز علاقه اهمیّت معجزه آسایی دارد که در این بخش، این آثار را از بیان امامان معصوم (علیهم السّلام) دنبال می کنیم:

أ. اطمینان بخشی
هر چند محبوب از علاقه ی محبّ با خبر باشد، همواره این دغدغه در او هست که آیا علاقه ی او به من کاسته نشده؟ آیا رفتار او از نوعی بی مهری و دل زدگی نشان ندارد؟ آیا فرد دیگری محبت او را به تصرف خود نیاورده است؟ این پرسش ها و پرسش های بی شمار دیگر بیانگر آن است که صرف محبّت قلبی به همسر کافی نیست؛ بلکه لازم است این عشق ظاهر شود تا با رفع ابهامات احتمالی، به علاقه ی همسر اطمینان حاصل شود؛ از این رو در روایتی از امام صادق (علیه السّلام) آمده است:
اذا احببت احداً من اخوانک فاعلمه ذلک فان ابراهیم (علیه السّلام) قال: ربّ ارنی کیف تحیی الموتی قال اولم تؤمن؟ قال بلی و لکن لیطمئن قلبی؛ (1) هرگاه یکی از برادران خود را دوست داری، پس به او اعلام کن ( تا اطمینان قلبی پیدا کند ) به درستی که ابراهیم (علیه السّلام) گفت: خدایا تو چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خداوند فرمود: آیا تو ایمان نداری؟ ابراهیم (علیه السّلام) گفت: چرا، ولی برای اطمینان قلبم چنین درخواستی دارم.
بنابراین اطمینان قلبی، امری دلخواه است که آن را می توان با اظهار مهر ایجاد کرد.

ب. تسخیر دل
تأثیر دیگر ابراز علاقه به همسر، تصرّف حریم دل همسر است. ابراز محبّت مرد به همسر باعث می شود زن به زندگی خود امیدوارتر شود و با انگیزه ای قوی، کانون خانواده را برای زندگی مشترک گرم تر کند. در این شرایط، زن همه ی سختی ها و ناملایمات را به جان می خرد و توقعّات خود را به حداقل کاهش می دهد. امام صادق (علیه السّلام) با نقل حدیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در خصوص تأثیر شگرف اظهار محبّت به زن می فرمایند:
قول الرجل للمرأة انّی احبّک لایذهب من قلبها ابداً؛ (2) سخن مرد به همسرش که من تو را دوست دارم، هرگز از دل او بیرون نمی رود.

ج. تثبیت مودّت
آن گاه که محبت قلبی پا از حریم دل بیرون نهد خود را نشان دهد، آفت بی ثباتی را از خود دور می کند و به زیور ثبات آراسته می شود؛ چون اظهار محبت، هم محبت قلبی محبّ را تقویت می کند و هم محبوب را از آن با خبر می سازد؛ از این رو محبّت را دو سویه می سازد و در نتیجه آن را پایدار می کند. مردی به امام باقر (علیه السّلام) عرض کرد: من این مرد را دوست دارم. امام (علیه السّلام) به او فرمودند:
فاعلمه فانه ابقی للمودّة و خیرٌ فی الالفة؛ (3) پس به او اعلام کن؛ چرا که این مودّت را پایدارتر می کند و برای ألفت و دوستی بهتر است.
در حدیث دیگری، امام صادق (علیه السّلام) به صورتی کلّی اعلام و اظهار محبّت را مایه ی ثبات مودّت دانسته و فرموده اند:
اذا احببت رجلاً فاخبره بذلک فانه اثبت للمودة بینکما؛ (4) هرگاه کسی را دوست داشتی، به او اعلام کن؛ چرا که این کار مودّت میان شما را پایدارتر می کند.
البته روشن است هنگامی که اظهار محبّت به تقویت و پایداری در روابط برادران دینی بینجامد، به مراتب ثبات روابط همسران را بیشتر تضمین می کند؛ زیرا شالوده روابط همسران را عاطفه و محبّت تشکیل می دهد:
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمةً؛ (5) و از آیات خداوند این است که برای شما از خودتان همسری خلق کرد تا نزد او آرامش پیدا کنید و خداوند میان شما مودّت و رحمت قرار داد.

راه های اظهار مهر

در پایان این قسمت از بحث، لازم است به این نکته توجه شود که اظهار محبّت راه های گوناگونی دارد که برای تأثیرگذاری بیشتر، مناسب است به یک راه بسنده نشود و هر بار از راهی بدیع و تازه محبّت خود را به همسر ابراز کنیم. متداول ترین شیوه ی ابراز محبّت، اظهار علاقه ی صریح و مستقیم در قالب جملاتی همچون « دوستت دارم » است؛ ولی اظهار محبت منحصر در این ترکیب نیست.

آثار اظهار قهر

هم چنان که اظهار مهر لازمه ی زندگی و باعث صفا بخشیدن به آن است، گاه لازم می شود که ناراحتی نیز به همسر اعلام شود تا او از شیوه نادرست خویش دست بردارد و زندگی مجدداً به مسیر درست و آرامش بخش خود باز گردد. البتّه روشن است که اظهار قهر نیز، پرتوی از محبّت و در جهت عشق به همسر است. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) می فرماید: « من احبّک نهاک؛ کسی که تو را دوست دارد، تو را از بدی ها باز می دارد ». این نیز بدیهی است که یکی از راه های باز داشتن فرد از بدی ها، اظهار ناخشنودی از اوست. در این بخش به برخی از آثار اظهار قهر اشاره می کنیم:

أ. تلاش به منظور جلب رضایت
اظهار قهر، گاهی به صورت خشم و غضب است. نتیجه ی این خشم اگر به جا و به موقع باشد و در حدّ صحیح اعمال شود، آن است که طرف مقابل را برای جلب رضایت دیگران به تکاپو وا می دارد؛ البتّه همسری که چنین به تکاپو می افتد، نمونه ای از بهترین همسران به شمار می رود:
عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): خیر نسائکم… التی ان غضبت او غضب زوجها تقول لزوجها یدی فی یدک لا اکتحل عینی بغمض حتی ترضی عنّی؛ (6) بهترین زنان شما… زنی است که اگر خود یا همسرش غضب کرد، به همسرش بگوید: دست من در دست تو است. خواب به چشمان من نمی رود تا این که از من راضی شوی.

ب. توجه به تکالیف در قبال همسر
اظهار ناخشنودی به همسری که به وظایف خود بی توجه است، سبب می شود تا او به خود آید و با چشیدن ثمره ی تلخ این بی توجّهی، مسیر خود را تغییر دهد و به وظایف خود عمل کند. قرآن کریم می فرماید:
و اللاتی تخافون نشوزهن فعظوهن و اهجروهن فی المضاجع و اضربوهن فان اطعنکم فلاتبغوا علیهن سبیلاً ان الله کان علیاً کبیراً؛ (7) آن دسته از زنان که از سرکشی و مخالفت آنان بیم دارید، پند و اندرز دهید. ( اگر مؤثر واقع نشد ) در بستر از آنها دوری کنید و ( اگر مؤثر واقع نشد ) آنان را تنبیه کنید.پس اگر از شما پیروی کردند راهی برای تعدّی بر آن ها پی نگیرید. به درستی که خداوند بلند مرتبه و بزرگ است.

در این آیه شریفه، خداوند متعال مردان را موظف می سازد هنگام مشاهده نافرمانی از همسران در زمینه ی وظایفی که خداوند بر عهده ی آنان گذاشته است، احساس کردند، نخست آنان را موعظه کنند و به گونه ای با آنان سخن بگویند که دل آن ها را نرم کنند و در آن تأثیر بگذارند. در صورت کارگر نشدن موعظه، نوبت به اظهار قهر می رسد و در اظهار قهر نیز رعایت مراتب لازم است.

چنانچه با پشت کردن به همسر در بستر بتوان او را متوجه خطای خود ساخت، باید به همین حدّ اکتفا کرد؛ ولی اگر این روش نیز مؤثر نبودب، نوبت به ابراز ناخشنودی در مرحله ی بالاتر می رسد. نباید فراموش کرد که هدف از اظهار قهر متوجه ساختن همسر به تکالیف خود است و این که او از مسیر نادرست باز گردد و کانون خانواده را سرشار از صفا و محبّت کند. طبیعی است به منظور نیل به این هدف باید هم مراتب اظهار قهر رعایت شود و هم به حداقل ممکن اکتفا گردد؛ چون ابراز ناخشنودی بیش از حد نتایجی معکوس به بار خواهد آورد.
پس از آن که حضرت ایوب (علیه السّلام) سختی ها و بلاهای بسیاری را تحمل کرد، خداوند نعمت های متعددی را به او عطا کرد، یگانه مشکل ایوبّ سوگندی بود که درباره ی همسرش خورده بود. حضرت در حال بیماری تخلفی از او دید و در همان حال سوگند یاد کرد که هرگاه قدرت پیدا کند، یک صد ضربه یا کمتر به وی بزند. ایشان پس از بهبودی می خواست به پاس وفاداری ها و خدمات همسرش او را ببخشد؛ ولی مسئله سوگند و یاد خدا او را آزار می داد. خداوند این مشکل را نیز برای او حلّ کرد و فرمود:
و خذ بیدک ضغثاً فاضرب به و لا تحنث؛ (8) بسته ای از ساقه های گندم ( یا مانند آن ) را برگیر و به او ( همسرت ) بزن و سوگند خود را مشکن. (9)
رهنمود خداوند متعال به حضرت ایّوب درباره ی مواجهه با تخلّف همسر – آن هم پس از سوگند او بر تأدیب وی – نشان دهنده ی آن است که در این کار باید به حداقل ممکن اکتفا کرد و تنها باید مسمّای ضرب تحقّق یابد. این نکته به خوبی روشن می سازد که این عمل، بیشتر بهانه ای برای بی تفاوت نبودن و توجه به همسر است.

مهارت هایی برای ابراز مهر

با آموختن مهارت های ابراز محبت می توانیم زندگی خویش را دگرگون ساخته و آن را سرشار از رضایتمندی کنیم. این مهارت ها عبارتند از:

أ. دعا
دعای فرد به همسر – آن هم در حضور وی – مصداق بارز و بلکه از بهترین نمودهای ابراز محبّت به اوست. چگونه ممکن است شوهر در حضور همسر دست به دعا بردارد و برای او دعا کند و همسرش از مشاهده ی این صحنه حالت وجد و شعف پیدا نکند؟ یا شوهر از مشاهده ی دعای همسر خویش پی به عشق و محبّت او نبرد؟ دعا به همسر و خانواده علاوه بر آن که سبب جلب رحمت الاهی است، باعث می شود تا همسران به محبّت یکدیگر آگاهی یابند و بخش زیادی از مشکلات زندگی را به جان بخرند. حضرت ابراهیم (علیه السّلام) آن گاه که همسر و فرزند خویش را در بیابان بی آب و علف حجاز قرار داد، این گونه دعا کرد:
ربّنا انّی اسکنت من ذریّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلاة فاجعل افتدة من الناس تهوی الیهم؛ (10) پروردگارا، من بعضی از خانواده خود را در سرزمینی بی آب و علف، در کنار خانه ای که حرم تو است، ساکن ساختم تا نماز را بر پا دارند. پس تو دل های گروهی از مردم را متوجه آنان ساز.
با توجه به غربت هاجر و اسماعیل، دوری آنان از حضرت ابراهیم و شرایط جغرافیایی منطقه، این دعا عاملی بسیار مؤثر در آرامش آنان بوده است.

ب. هدیه
سپاسگزاری از همسر با دادن هدیه آن گاه که خدمتی می کند، ضمن آن که روحیه ی قدرشناسی را به اثبات می رساند، نوعی اظهار محبّت به همسر به شمار می آید. امام صادق (علیه السّلام) در حدیثی فرمود:
ویل لمن یبدل نعمة الله کفراً، طوبی للمتحابین فی الله؛ (11) وای بر کسی که نعمت خدا را به ناسپاسی تبدیل کند و خوشبختی و نیکی باد بر آنان که در راه خدا به یکدیگر محبت می کنند.
از همراه شدن سپاس نعمت با محبّت در این روایت، می توان استفاده کرد که تشکر از لطف دیگران که نعمتی الاهی است، نوعی محبّت در راه خدا محسوب می شود.
تقدیم هدیه به مناسبت های مختلف، – به ویژه خصوصاً در سال روز تولد او و سال روز آغاز زندگی مشترک نیز – از مصداق های روشن ابراز عشق و علاقه به شمار می رود. در خصوص نقش هدیه در آرامش و سازگاری همسران، در همین تحقیق بحث مستقلی ارائه شده است. (12)

ج. انجام دادن برخی امور شخصی همسر
در برخی موقعیت ها، انجام دادن امور همسر که قاعدتاً باید خود او انجام دهد، تأثیر معجزه آسایی دارد و حتی از اظهار محبّت زبانی بیشتر کار ساز است؛ چون در این شرایط همسر احساس می کند که نه تنها به او ابراز محبّت شده، بلکه عملاً نیز همسر قدمی در جهت رفع نیازهای او و ابراز عشق به وی برداشته است. در این زمینه، به دو روایت ارزشمند از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می کنیم:
ما من امرأة تسقی زوجها شربة ماء الّا کان خیراً لها من سنةٍ صیام نهارها و قیام لیلها و بنی الله لها بکل شربة تسقی زوجها مدینة فی الجنة و غفرت لها سّتین خطیئة؛ (13) هیچ زنی نیست که شوهرش را یک بار آب دهد مگر این که این کار برای او از یک سال که روزهایش روزه باشد و شب هایش به عبادت مشغول باشد، بهتر است و خداوند در برابر هر بار کار او شهری در بهشت برای او بنا می کند و شصت گناه او را می بخشد.
حضرت همچنین درباره این گونه ابراز محبت از سوی مرد به همسر نیز فرموده اند:
« ان الرجل لیؤجر فی رفع اللقمة الی فیّ امرأته؛ (14) به درستی که مرد پاداش می گیرد از این که لقمه ای را به دهان همسرش بگذارد ».

د. نامه نگاری
گاه تأثیر قلم شیواتر و رساتر از زبان است و احساسات و عواطف را به شیوه ای مؤثرتر منتقل می سازد؛ چرا که انسان در تنهایی خود گاهی عباراتی را سامان می دهد که در مقام گفت و گو از ارائه آن عاجز است. نباید پنداشت که نامه نگاری تنها در صورت دوری و هجران دراز مدّت کاربرد دارد؛ بلکه حتی در مسافرت های نزدیک و کوتاه و حتی در حال حضور نیز مفید است. بسیاری از مطالب را که نمی توان به زبان آورد، می توان نوشت و بسیاری از افراد که در حضور همسر نمی توانند عواطف خود را نسبت به او بیان کنند، می توانند آن را بنویسند و به دست وی دهند و بدین گونه به همسر خود ابراز محبت کنند.
نمونه ی زیبای این گونه ابراز محبّت، نامه ای است از حضرت امام خمینی (قدس سره) به همسر گرامی خود که با عاشقانه ترین عبارت ها به قلم آن روزگار به رشته ی تحریر درآمده است در این جا قسمتی از آن را نقل می کنیم:
تصدّقت شوم، الاهی قربانت بروم، در این مدّت که مبتلای به جدایی از نور چشم عزیز و قوّت قلبم گردیدم، متذکّر شما هستم و صورت زیبایت در آینه ی قلبم منقوش است. عزیزم، امیدوارم خداوند شما را به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. حالِ من با هر شدّتی باشد می گذرد؛ ولی به حمد الله تاکنون هر چه پیش آمد، خوش بوده و الآن در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتاً جای شما خالی است. تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوشی دارد. صد حیف محبوب عزیزم همراه نیست که این منظره عالی به دل بچسبد…
جای شما خیلی خیلی خالی است. دلم برای پسرت قدری تنگ شده است. امید است هر دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند… ایام عمر و عزّت مستدام، تصدقّت، قربانت، روح الله. (15)

هـ. ارزش قائل شدن با قدردانی (16)
قدردانی، کوششی است از سوی یک شخص تا این که عزّت نفسی را در شخص دیگر ایجاد کند. این کوشش از راه احترام، تحسین، تمجید و علایم دیگرِ پذیرفته شدن به وقوع می پیوندد.
در زندگی مشترک، شیرینی ها و تلخی ها با یکدیگر همراه است و راهی برای کنار زدن همه تلخی ها وجود ندارد. تلخی ها بخشی از زندگی است که می تواند خارج از اراده ی زن و شوهر و گاهی بر اساس رفتارهای اختیاری آنان پدید آید؛ بنابراین نباید پنداشت که ابراز محبّت، تنها به زندگی ای ارتباط دارد که یک پارچه خوشی است.

هیچ اشکالی ندارد که ما حتّی درباره ی تلخی های مبتنی بر رفتارهای اختیاری با یکدیگر سخن بگوییم، به شرط آن که نخست از شیرینی های زندگی – به ویژه آن بخش که پیامد رفتارهای اختیاری یکدیگر است – سخن بگوییم. منفی نگری و اولویّت دادن به احساس منفی در گفت وگو، با سلامت زندگی در تعارض است. به همین جهت وقتی که عمیقاً از همسرتان گلایه مندید یا همسرتان سخنی می گوید که شما را عصبانی می کند، پیش از اشاره به احساس و اعمال منفی باید به او نشان دهید که برای رفتارهای مثبت وی ارزش قائلید و او را خیلی دوست دارید. او نیز پیش از هر نکته ای باید دوستی خود را به شما ابراز کند. این نشان می دهد شما قبل از این که اشکالات یکدیگر را بگویید، برای یکدیگر ارزش قائلید.
شما به عنوان یک زن و شوهر با قدردانی از یکدیگر می توانید رابطه ای قوی تری به وجود آورید. این مهارت باعث می شود فرد مقابل از شما احساس خوشی داشته باشد و رفتار منفی خود را تغییر دهد تا سازگاری بیشتری فراهم شود. بچّه ها نیز با دریافت نمونه های قدردانی شما، عمل صالحی را از شما می آموزند و دیگران را خوشحال می کنند.

و. تقویت مثبت (17) با ایجاد هویّت موفّق (18)
هویّت موفق، حالتی است که افراد خود را در چنین حالتی در داد و ستد عشق و محبّت توانا می یابند و احساس می کنند که از نگاه دیگران مهم هستند و از حسّ خود ارزشمندی قوی برخوردارند. افراد در این حالت می خواهند نیازهایشان برطرف شود؛ امّا حاضر نیستند نیازهای خود را به قیمت رفع نشدن نیازهای دیگران برطرف کنند. (19)
وقتی شخصی با تقویت مثبتی رو به رو می شود، حس می کند که دیگران کار او را دوست دارند و در نتیجه، احساس خوبی از خود پیدا می کند. ایجاد چنین احساسی به یک نوع پایداری در تصمیم گیری، برنامه و رفتار منتهی می شود. هر فرد می خواهد چیزی را برگزیند و به طور منظم آن را انجام دهد. چنین شخصی روز به روز احساس می کند چه قدر دیگران او را دوست دارند و همواره احساس بهتری نسبت به قبل، از خودش خواهد داشت. این نوع تقویت باعث می شود فرد به خود از دریچه ی دل خواه دیگران بنگرد و تقویت را نمادی از دوست داشتن دیگران قلمداد کند.
تأیید، نشان دهنده ی علاقه شما به ویژگی های فرد مقابل است؛ بنابراین او در می یابد که شما چه احساس مثبتی از وی دارید و او را محبوب خود می دانید. این روش در پیدا کردن اعتماد به نفس و دوری از اضطراب و ایجاد سازگاری نقش بسزایی دارد. تبیین خوبی ها و تمرکز بر آن ها در زندگی مشترک، تأثیر مثبتی دارد.
« در آزمایشی که از زوج ها در ارتباط با تضاد به عمل آمد، از نیمی از زوج ها سؤال شد بهترین بخش رابطه خود را توصیف کنند و از نیم دیگر خواسته شد بدترین جنبه رابطه خود را توضیح دهند. کسانی که جنبه مثبت آن را توضیح دادند، به میزان 15 درصد از فشار عصبی آنان کاسته شد، در حالی که زوج هایی که جنبه منفی را تعریف کردند، 28 درصد عصبی تر شدند. » (20)

ز. هماهنگی میان اعضا (21) بر اساس تشریک مساعی (22)
عضو خانواده بودن مانند این است که عضو یک تیم باشی. ما به عنوان اعضای یک تیم جملگی طوری رفتار می کنیم که گویی به الگوهایی از تیم خود پاسخ می دهیم. این رفتار تشریک مساعی است و چنانچه برخی اعضای خانواده همکاری نکنند، دیگران مجبورند خود را با آنان هماهنگ سازند. (23)
احساس مشارکت در کارهایی که میان چند نفر به وقوع می پیوندد، نشانه ی ارتباطی است که میان آنان وجود دارد. با ارتباط مثبت و دل خواه میان آنان، انگیزه ای به وجود می آید تا نمادی از رضایتمندی را نشان دهد. تشریک مساعی به ما کمک می کند تا محبت به یکدیگر را آشکار سازیم؛ بنابراین تشریک مساعی راهی برای نشان دادن دل بستگی و احساس تعهّد به زندگی مشترک است. کسی که نمی خواهد نمادی از دل خواهی را به دیگران نشان دهد تا دیگران احساس نکنند او از زندگی احساس رضایت دارد، هیچ گاه به سمت تشریک مساعی رو نمی آورد؛ چون دلیلی ندارد با آنان همراهی کند. چنین افرادی چنانچه موافقتی را با اعضای دیگر اظهار کنند، بی شک یک موافقت لفظی بی محتواست. آنچه باعث می شود زندگی مشترک در وضعیتی نابسامان نیز شادابی خود را حفظ کند و رنگ نبازد، تشریک مساعی دیگر اعضاست؛ یعنی آن ها به دلیل این که می خواهند زندگی را محبوب نشان دهند، مسئولیت عضو کم کار را نیز به دوش می کشند. این نشان می دهد آن ها هنوز می خواهند به دیگران ابراز محبت کنند.

ح. گوش دادن (24)
ما نیاز داریم که مهارت گوش دادن را هم به صورت انفرادی و هم در خانواده گسترش دهیم. این فن را می توان به صورت فرآیند زیر به کار گرفت:
أ. گوش دادن با ذهن باز: اعضای خانواده باید پیش از هر گونه تصمیم گیری، همه جوانب مسئله را در نظر بگیرند؛
ب. گوش دادن و تمرکز بر موضوع سخن به منظور برانگیختن علاقه که همه ما در این زمینه مسئولیت داریم؛
ج. گوش دادن برای درک مفاهیم و عقاید اصلی به جای گوش دادن به واقعیت ها؛
د. گوش دادن به منظور جلوگیری و غلبه بر حواس پرتی؛
هـ. گوش دادن به کلّ پیام. اعضای خانواده باید پیش از پاسخ گفتن به هر جزء از پیام ما، کلّ پیام را گوش دهند؛
و. گوش کنید بدون این که وانمود به گوش دادن کنید. وانمود کردن به گوش دادن، برای فریب دیگری است. (25)
همه می خواهند جایگاهی داشته باشند تا مورد توجه دیگران قرار گیرند. جایگاه، موقعیتی است که شریک زندگی شما احساس می کند با صمیمیّت در کنار شماست، شما او را پذیرفته اید، با نشان دادن علاقه او را تأیید می کنید، به او اطمینان می دهید و به او اولویّت می دهید تا به آسایش برسد و صادقانه و بدون فریب می کوشی به حرف های او گوش دهید. با داشتن چنین موقعیتی، همسر در خانواده احساس آرامش بیشتری دارد و انواع مختلفی از حمایت را در زندگی مشترک احساس می کند.

ط. نگاه کردن (26)

زن وشوهر هنگام بحران، اغلب دست از نگاه کردن به یکدیگر بر می دارند و آنچه می بینند امور روزمرّه، برنامه ریزی شده و آرایش یافته است. از زن و شوهر خواسته نمی شود که به یگدیگر خیره شوند؛ امّا آن ها باید از زوایای مختلف به یکدیگر نگاه کنند. (27)
گاهی همسران به سبب وضعیّت نامطلوبی که پیش آمده است، عادت می کنند که از نگاه کردن به یکدیگر بپرهیزند. برای این که آن ها نشان دهند از رفتار دیگری متأثر شده اند، ولی از یکدیگر تنفّر پیدا نکرده و می خواهند به همدیگر محبت بورزند، باید نگاه به یکدیگر را تمرین کنند؛ البته نه نگاهی تند و خیره که پیام منفی ارسال می کند، بلکه نگاهی که نشان دهد حتّی آن جا که همسر رفتار نامطلوبی بروز داده است، به انگیزه خوب او شک ندارد. ما کمتر از این فن استفاده می کنیم. در زندگی پر مشغله ای که برای خود ساخته ایم، به ندرت اتفاق می افتد وقتی را فقط برای نگاه کردن به شریک زندگی مان، اختصاص دهیم. این در حالی است که وقتی همسر حس می کند شریک زندگی اش با توجّه به او نگاه می کند، احساس تازه ای به او دست می دهد و متوجه می شود که همسر به او محبّت دارد، گرچه ممکن است از رفتار او خرسند نباشد.

ی. لمس کردن (28)

کلمه ی لمس در خانواده درمانی به تماس بدنی اطلاق می شود. نوازش کردن پشت دست یا دست دادن، نمونه ای از لمس است که می توان برای نشان دادن حمایت از شخصی که لمس می شود، از آن استفاده کرد. (29)
در طول زندگیِ زوجین ناکامی هایی را می توان احساس کرد. این ناکامی ها می تواند در روابط مطلوب همسران تأثیر منفی بگذارد. برای مهار این ضایعه، از زن و شوهر می خواهیم تا در حلقه ای به یکدیگر نزدیک تر شوند، دست همدیگر را بگیرند، دست های همدیگر را نگه دارند و در کنار یکدیگر بمانند تا بدانند که گرچه ناکامی هایشان بسیار است، آن ها تنها نیستند، همدیگر را درک می کنند و ذهنیّت مثبتی به یکدیگر دارند. گاهی پیام لمس یکدیگر، کمتر از پیام زبان نیست و انرژی و ویتامینی که از راه لمس به دیگری منتقل می شود، بسیار مؤثرتر از زبان است. دلگرمی و همدلی را می توان از پیامدهای لمس دانست.

ک. استفاده از شوخی (30)
خانواده ها هنگامی که با مشکلات زندگی رو به رو می شوند، اغلب از شوخی کردن می پرهیزند، در حالی که با شوخی و بیهوده خواندن موقعیت یا بالعکس مبالغه آمیز دانستن می توان در حد بالایی به بینش و خویشتن شناسی رسید. شما می توانید درباره قصه های خنده دار و وقایع خانوادگی یا کارهایی که انجام می دهید، فکر کنید و از آن ها شوخی بسازید تا در موقعیت های مختلف زندگی از آنها استفاده کنید. (31)
زمانی که شما وقایع خنده داری را در کتاب طنز خانوادگی خود گرد می آورید، فرصت مناسبی پیدا می کنید تا هنگام تنش، اضطراب یا تعارض از آن ها استفاده کنید.
هر چه شما در این کتاب مطالب بیشتری بنویسید و در زمینه کتاب طنزتان بیشتر کار کنید، موقعیت های بهتری در زندگی ایجاد خواهید کرد؛ چرا که با این روش، شما به شریک زندگی خود اعلام می کنید هیچ حادثه یا مسئله ای – هر چه هم نگران کننده یا اضطراب آور باشد – به دیواره ی محکم محبّت حاکم در میان شما لطمه ای وارد نمی کند. شما حاضرید همه ی آنچه را که به طور طبیعی در زندگی تان پیش می آید، بیهوده بخوانید یا در نقطه مقابل، آن را مبالغه آمیز بنگرید و بر همین اساس با آن ها از باب شوخی وارد شوید؛ امّا آنچه برای شما جدّی است و همواره مورد توجه شماست، محبّت و ابراز آن است.
از شوخی در زمینه ی همه رفتارهای عادی زندگی راهی می یابید تا محبّت خود به همسرتان را آشکار سازید؛ زیرا نشان داده اید که همه چیز را می توانید فدای محبّت به همسر خود سازید. شوخی نقش مهمّی در خانواده سالم دارد و خانواده به یک کتاب طنز، بسیار نیازمند است.

ل. تخریب خیرخواهانه ( سخاوتمندانه ) (32)
تخریب خیرخواهانه، فنّی است که نوعاً در میان خانواده هایی از آن استفاده می شود که برخوردهای آزار دهنده دارند، امّا مخفیانه همدیگر را پذیرفته اند. در این فن نگرش خانواده از حالت آزارندگی به یکی از عواطف خیرخواهانه تغییر می کند. (33)
همه ی خانواده ها پس از ازدواج می کوشند در حدّ امکان زندگی را آن گونه که می خواهند، بسازند و در این میان به گونه ای به یکدیگر ابراز محبّت کنند؛ امّا چنانچه تلاش ها در این جهت به نتیجه نرسید، به نحوی می خواهند همدیگر را مهار کنند. این جاست که اظهار قهر شروع می شود. در این میان بعضی از راه های ابراز نارضایتی ممکن است در دوره ای کارآمد باشد؛ ولی به مرور زمان این ابزارها می تواند فرد مقابل را سَرِ لج بیاورد و نارضایتی ها نه تنها در رفتار او تغییر ایجاد نکند، بلکه رفتارهای نامطلوب وی را افزایش دهد.
برای این که چنین اتفاقی نیفتد، مناسب است به تخریب خیرخواهانه رو آورید. به این سبک که وقتی همسر رفتار بدی از خود نشان می دهد، شما اظهار بی اطلاعی کنید، امّا نشان دهید که او را دوست دارید. برای مثال چنانچه او دیر وقت به خانه آمد و از وقت شام گذشته بود، شام را صرف کنید و منتظر نمانید. هنگامی او به خانه آمد و شام طلبید، با لحنی عاطفی – نه پرخاشگرانه بگویید – متأسفم فکر می کردم تا این ساعت که بیرون هستی، حتماً چیزی خورده ای. ممکن است این کار او را عصبانی کند و مدّتی با عصبانیت با دیگران رو به رو شود؛ ولی برای برخورد با او به یاد داشته باشید که فقط رفتار او را آماج حملات قرار دهید و به خود او حمله نکنید.

م. بازسازی (34)
بازسازی، اصلاح عملکرد معمولی خانواده است. بازسازی ممکن است متضمّن تغییر دادن نقش های اعضای خانواده باشد و آنچه قبلاً در میان ما به راحتی پذیرفته شده بود و به آسانی با آن رو به رو می شدیم، به امر تازه و چالش انگیزی مبدّل شود. مقصود از این فن آن است که عملکرد دارای اختلال شناسایی شود. (35)
گاهی اعضای خانواده چنان در ارتباط برقرار کردن با همدیگر به شیوه خاصّی عادت می کنند و نقش های مشخصی را به خود می گیرند که حتی اگر تشخیص دهند مشکلی وجود دارد و شیوه های معمول آن خلاف و نادرست است، باز هم روال معمول را محکم حفظ می کنند. این عادت ممکن است بر اساس روحیّه و ویژگی اخلاقی همسران تحقق یابد یا بر اساس سنت های اجتماعی حاکم بر زندگی افراد جامعه شکل بگیرد. معمولاً در پیش گرفتن یک شیوه معمول در برقرار کردن ارتباط با همدیگر و تعهد به محدودیت ها و نقش های آن باعث می شود زندگی به روال آنچه در نوع خانواده ها در جریان است، ادامه پیدا کند.
با این حال این روال عادی چنان خشک و بی انعطاف است که به روابط خانوادگی آسیب می رساند. ما با بازسازی نقش ها و محدودیّت ها می کوشیم علامت های تازه ای را در زندگی ایجاد کنیم که از آسیب ها دور شویم؛ البته این کار به پایداری و مقابله با ناملایمات مقطعی نیازمند است که باید بهای آن را بپردازیم تا از زندگی مشترک بهره ی بیشتری ببریم. برای مثال در یک جامعه ممکن است این قاعده پذیرفته شده باشد که مرد نباید در کارِ خانه به همسرش کمک کند و افراد جامعه کار در خانه را برای مرد زشت تلقی کنند. در این فضا باید کوشید نقش معمول را تغییر داد و با همراه کردن مردان در بخشی از کارها، آنان را با نقش جدیدی آشنا کرد.

ن. دعوای منصفانه (36)
دعوای منصفانه به خانواده ها می آموزد چگونه هنگامی که بحث و جدال در می گیرد، با وضع مقررات خاصّ و به کار گرفتن آن با همدیگر ارتباط بهتری برقرار کنند. (37)
جرّ و بحث افرادی که در روابط خود به سرعت عصبانی می شوند در مقایسه با افرادی که آرامش خود را حفظ می کنند، 81 درصد بیشتر طول می کشد. (38)
در زندگی مشترک گاهی رفتارهای یک شخص به شدّت مورد اعتراض دیگر اعضای خانواده قرار می گیرد؛ آنها بر سر یکدیگر فریاد می کشند و بیشتر وقت خود را به جرّ و بحث می گذرانند. این حالت به مرور زمان به یک منش خانوادگی تبدیل می شود و آسیب در خانواده نهادینه می گردد. در این هنگام است که مبارزه با آن بسیار مشکل می شود.
برای پیدا کردن روشی در جهت آسیب کمتر، لازم است دست کم منصفانه عمل کنیم؛ یعنی نخست بدانیم این نوع برخوردها مستلزم آن است که بهای سنگینی را بابت آن بپردازیم که علاقه مند به پرداخت آن نیستیم و از طرفی مواظب باشیم فقط رفتار او را محکوم کنیم و به حریم های آسیب پذیر دیگران ( مثل موقعیت شغلی، دینی یا وضع فیزیکی و ظاهری او ) وارد نشویم؛ زیرا مشکل موجود ربطی به این مسائل ندارد. پس پای آن ها را به میان نکشید. حتی به مسائلی که در گذشته پیش آمده است، کاری نداشته باشید.
ما می توانیم با به کارگیری قواعدای از قبیل « انگ زدن ممنوع »، « تخطئه شخصیت ممنوع » و « رفتار قیّم مأبانه ممنوع » بحث منصفانه تری داشته باشیم و از این راه نشان دهیم حامی یکدیگر هستیم و مشکلات را منصفانه بررسی می کنیم.
یک سیستم حمایتی قوی در خانواده بیش از آن که به تعداد افرادی که مهر می ورزند مربوط باشد، به روابط خاصّ حاکم میان آنان مربوط است. برخورداری از یک سیستم حمایتی خوب چندان به زیاد اجتماعی بودن یا داشتن آشناهای فراوان ارتباط ندارد و بیش از آن، نحوه ی ارتباط میان دو نفر است که حسّ خوبی را به وجود می آورد. گاهی ممکن است فردی یک حامی داشته باشد، امّا به حدّی حمایت از لحاظ کیفی قوی باشد که حامیان متعدد چنین کارآیی را نداشته باشند. (39)
پیامد چنین حمایتی می تواند به شکل زیر نمود پیدا کند:
1. نیازِ به مهر ورزی (40) و دلبستگیِ (41) فرد را ارضا کند، حسّ ارزشمند بودن و اعتماد به خود را در او تقویت کند و جهت زندگی را روشن و او را از پوچی خارج سازد. هرگاه شما به اعتماد به نفس (42) به طور جدّی نیازمندید، سیستم حمایتی خوب می تواند اعتماد به نفس را در شما به وجود آورد؛
2. فرد را در به کار بردن تمام تلاش خود برای دستیابی به حلّ مشکلات زندگی کمک می کند تا برای مقابله با مشکلات موجود، آمادگی بیشتری داشته باشد و از تمام توان برای تعادل زندگی بهره مند و به زندگی دلگرم شود؛
3. ارتباط خوب و دلگرمی به زندگی باعث می شود روحیه فرد تقویت شود و در نتیجه عزّت نفس او بالا رود. احساس برخورداری از حمایت دوستان و خودی ها انسان را در برابر غریبه ها عزیز می سازد و روح سازشکاری در برابر بیگانه را از میان بر می دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 54.
2. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 5، ص 569.
3. محمدبن حسن بن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 54.
4. همان.
5. روم، 21.
6. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 160.
7. نساء، 34.
8. ص، 44.
9. ناصر مکارم، تفسیر نمونه، ج 19، ص 298.
10. ابراهیم، 37.
11. محمدن بن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 16، ص 171.
12. ر.ک: به ص 172 همین اثر.
13. حسن دیلمی، ارشاد القلوب، ص 175.
14. ملا محسن فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج 3، ص 70.
15. امام خمینی، صحیفه امام، ج 2، ص 77. نامه امام به همسرش خانم خدیجه ثقفی، فروردین 1312 ذی القعده 1351، لبنان، بیروت.
16. Appreciation
17. positive Reinforcement
18. success identity
19. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 116.
20. دیوید نیون، صد راز موفقیت در زندگی زناشویی، ترجمه نفیسه معتکف، ص 13.
21. Harmony among parts
22. cooperation
23. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 51 و 162.
24. Listening
25. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 240.
26. Looking
27. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 170.
28. touch
29. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 215.
30. Humor Applied
31. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 165.
32. Benevolent sabouage
33. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 39.
34. Restructuring
35. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 196.
36. fair fighting
37. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 158.
38. دیوید نیون، صد راز موفقیت در زندگی زناشویی، ترجمه نفیسه معتکف، ص 127.
39. کریس، ال. کلینکه، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، ص 87.
40. nurturance
41. attachment
42. self – confidence

منبع مقاله :حسین زاده، علی؛ (1391)، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ سیزدهم