اظهار مهر و قهر به همسر

تعالیم اسلامی اظهار و بیان مهر و محبّت را از یک سو و قهر و بی‌مهری را از سوی دیگر، به عنوان عاملی مؤثر در تربیت و اصلاح رفتار معرفی می‌کند. رفتار همسر نیز گاه به گونه‌ای است که باید تغییر کند و بدون اصلاح آن، آرامش و سازگاری از محیط خانواده رخت بر می‌بندد؛ از این رو در این فراز از بحث، نخست آثار بیان مهر و سپس نتایج اظهار قهر را در روابط همسران پی می‌گیریم:

آثار اظهار مهر

آشکار ساختن دوستی و محبّت، نقش فوق العاده‌ای در تحکیم روابط انسانی دارد. برخی بر این گمانند که موضوع مهمّ در روابط انسانی عموماً و روابط همسران به طور ویژه، وجود علاقه ی قلبی است و بر این اساس، به بیان و آشکار ساختن دوستی وقعی نمی‌نهند، حال آن که نفس ابراز علاقه اهمیّت معجزه آسایی دارد که در این بخش، این آثار را از بیان امامان معصوم(علیهم السّلام) دنبال می‌کنیم:

أ. اطمینان‌بخشی
هر چند محبوب از علاقه ی محبّ با خبر باشد، همواره این دغدغه در او هست که آیا علاقه ی او به من کاسته نشده؟ آیا رفتار او از نوعی بی‌مهری و دل زدگی نشان ندارد؟ آیا فرد دیگری محبت او را به تصرف خود نیاورده است؟ این پرسش‌ها و پرسش‌های بی‌شمار دیگر بیانگر آن است که صرف محبّت قلبی به همسر کافی نیست؛ بلکه لازم است این عشق ظاهر شود تا با رفع ابهامات احتمالی، به علاقه ی همسر اطمینان حاصل شود؛ از این رو در روایتی از امام صادق(علیه السّلام) آمده است:
اذا احببت احداً من اخوانک فاعلمه ذلک فان ابراهیم(علیه السّلام) قال: ربّ ارنی کیف تحیی الموتی قال اولم تؤمن؟ قال بلی و لکن لیطمئن قلبی؛(۱) هرگاه یکی از برادران خود را دوست داری، پس به او اعلام کن(تا اطمینان قلبی پیدا کند) به درستی که ابراهیم(علیه السّلام) گفت: خدایا تو چگونه مردگان را زنده می‌کنی؟ خداوند فرمود: آیا تو ایمان نداری؟ ابراهیم(علیه السّلام) گفت: چرا، ولی برای اطمینان قلبم چنین درخواستی دارم.
بنابراین اطمینان قلبی، امری دلخواه است که آن را می‌توان با اظهار مهر ایجاد کرد.

ب. تسخیر دل
تأثیر دیگر ابراز علاقه به همسر، تصرّف حریم دل همسر است. ابراز محبّت مرد به همسر باعث می‌شود زن به زندگی خود امیدوارتر شود و با انگیزه‌ای قوی، کانون خانواده را برای زندگی مشترک گرم تر کند. در این شرایط، زن همه ی سختی‌ها و ناملایمات را به جان می‌خرد و توقعّات خود را به حداقل کاهش می‌دهد. امام صادق(علیه السّلام) با نقل حدیثی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در خصوص تأثیر شگرف اظهار محبّت به زن می‌فرمایند:
قول الرجل للمرأه انّی احبّک لایذهب من قلبها ابداً؛(۲) سخن مرد به همسرش که من تو را دوست دارم، هرگز از دل او بیرون نمی‌رود.

ج. تثبیت مودّت
آن گاه که محبت قلبی پا از حریم دل بیرون نهد خود را نشان دهد، آفت بی‌ثباتی را از خود دور می‌کند و به زیور ثبات آراسته می‌شود؛ چون اظهار محبت، هم محبت قلبی محبّ را تقویت می‌کند و هم محبوب را از آن با خبر می‌سازد؛ از این رو محبّت را دو سویه می‌سازد و در نتیجه آن را پایدار می‌کند. مردی به امام باقر(علیه السّلام) عرض کرد: من این مرد را دوست دارم. امام(علیه السّلام) به او فرمودند:
فاعلمه فانه ابقی للمودّه و خیرٌ فی الالفه؛(۳) پس به او اعلام کن؛ چرا که این مودّت را پایدارتر می‌کند و برای ألفت و دوستی بهتر است.
در حدیث دیگری، امام صادق(علیه السّلام) به صورتی کلّی اعلام و اظهار محبّت را مایه ی ثبات مودّت دانسته و فرموده اند:
اذا احببت رجلاً فاخبره بذلک فانه اثبت للموده بینکما؛(۴) هرگاه کسی را دوست داشتی، به او اعلام کن؛ چرا که این کار مودّت میان شما را پایدارتر می‌کند.
البته روشن است هنگامی که اظهار محبّت به تقویت و پایداری در روابط برادران دینی بینجامد، به مراتب ثبات روابط همسران را بیشتر تضمین می‌کند؛ زیرا شالوده روابط همسران را عاطفه و محبّت تشکیل می‌دهد:
و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمهً؛(۵) و از آیات خداوند این است که برای شما از خودتان همسری خلق کرد تا نزد او آرامش پیدا کنید و خداوند میان شما مودّت و رحمت قرار داد.

راه‌های اظهار مهر

در پایان این قسمت از بحث، لازم است به این نکته توجه شود که اظهار محبّت راه‌های گوناگونی دارد که برای تأثیرگذاری بیشتر، مناسب است به یک راه بسنده نشود و هر بار از راهی بدیع و تازه محبّت خود را به همسر ابراز کنیم. متداول‌ترین شیوه ی ابراز محبّت، اظهار علاقه ی صریح و مستقیم در قالب جملاتی همچون « دوستت دارم » است؛ ولی اظهار محبت منحصر در این ترکیب نیست.

آثار اظهار قهر

هم چنان که اظهار مهر لازمه ی زندگی و باعث صفا بخشیدن به آن است، گاه لازم می‌شود که ناراحتی نیز به همسر اعلام شود تا او از شیوه نادرست خویش دست بردارد و زندگی مجدداً به مسیر درست و آرامش بخش خود باز گردد. البتّه روشن است که اظهار قهر نیز، پرتوی از محبّت و در جهت عشق به همسر است. امیرالمؤمنین(علیه السّلام) می‌فرماید: «من احبّک نهاک؛ کسی که تو را دوست دارد، تو را از بدی‌ها باز می‌دارد». این نیز بدیهی است که یکی از راه‌های باز داشتن فرد از بدی‌ها، اظهار ناخشنودی از اوست. در این بخش به برخی از آثار اظهار قهر اشاره می‌کنیم:

أ. تلاش به منظور جلب رضایت
اظهار قهر، گاهی به صورت خشم و غضب است. نتیجه ی این خشم اگر به جا و به موقع باشد و در حدّ صحیح اعمال شود، آن است که طرف مقابل را برای جلب رضایت دیگران به تکاپو وا می‌دارد؛ البتّه همسری که چنین به تکاپو می‌افتد، نمونه‌ای از بهترین همسران به شمار می‌رود:
عن رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم): خیر نسائکم… التی ان غضبت او غضب زوجها تقول لزوجها یدی فی یدک لا اکتحل عینی بغمض حتی ترضی عنّی؛(۶) بهترین زنان شما… زنی است که اگر خود یا همسرش غضب کرد، به همسرش بگوید: دست من در دست تو است. خواب به چشمان من نمی‌رود تا این که از من راضی شوی.

ب. توجه به تکالیف در قبال همسر
اظهار ناخشنودی به همسری که به وظایف خود بی‌توجه است، سبب می‌شود تا او به خود آید و با چشیدن ثمره ی تلخ این بی‌توجّهی، مسیر خود را تغییر دهد و به وظایف خود عمل کند. قرآن کریم می‌فرماید:
و اللاتی تخافون نشوزهن فعظوهن و اهجروهن فی المضاجع و اضربوهن فان اطعنکم فلاتبغوا علیهن سبیلاً ان الله کان علیاً کبیراً؛(۷) آن دسته از زنان که از سرکشی و مخالفت آنان بیم دارید، پند و اندرز دهید.(اگر مؤثر واقع نشد) در بستر از آنها دوری کنید و(اگر مؤثر واقع نشد) آنان را تنبیه کنید. پس اگر از شما پیروی کردند راهی برای تعدّی بر آن‌ها پی نگیرید. به درستی که خداوند، بلند مرتبه و بزرگ است.

در این آیه شریفه، خداوند متعال مردان را موظف می‌سازد هنگام مشاهده نافرمانی از همسران در زمینه ی وظایفی که خداوند بر عهده ی آنان گذاشته است، احساس کردند، نخست آنان را موعظه کنند و به گونه‌ای با آنان سخن بگویند که دل آن‌ها را نرم کنند و در آن تأثیر بگذارند. در صورت کارگر نشدن موعظه، نوبت به اظهار قهر می‌رسد و در اظهار قهر نیز رعایت مراتب لازم است.

چنانچه با پشت کردن به همسر در بستر بتوان او را متوجه خطای خود ساخت، باید به همین حدّ اکتفا کرد؛ ولی اگر این روش نیز مؤثر نبودب، نوبت به ابراز ناخشنودی در مرحله ی بالاتر می‌رسد. نباید فراموش کرد که هدف از اظهار قهر متوجه ساختن همسر به تکالیف خود است و این که او از مسیر نادرست باز گردد و کانون خانواده را سرشار از صفا و محبّت کند. طبیعی است به منظور نیل به این هدف باید هم مراتب اظهار قهر رعایت شود و هم به حداقل ممکن اکتفا گردد؛ چون ابراز ناخشنودی بیش از حد نتایجی معکوس به بار خواهد آورد.
پس از آن که حضرت ایوب(علیه السّلام) سختی‌ها و بلاهای بسیاری را تحمل کرد، خداوند نعمت‌های متعددی را به او عطا کرد، یگانه مشکل ایوبّ سوگندی بود که درباره ی همسرش خورده بود. حضرت در حال بیماری تخلفی از او دید و در همان حال سوگند یاد کرد که هرگاه قدرت پیدا کند، یک صد ضربه یا کمتر به وی بزند. ایشان پس از بهبودی می‌خواست به پاس وفاداری‌ها و خدمات همسرش او را ببخشد؛ ولی مسئله سوگند و یاد خدا او را آزار می‌داد. خداوند این مشکل را نیز برای او حلّ کرد و فرمود:
و خذ بیدک ضغثاً فاضرب به و لا تحنث؛(۸) بسته‌ای از ساقه‌های گندم(یا مانند آن) را برگیر و به او(همسرت) بزن و سوگند خود را مشکن.(۹)
رهنمود خداوند متعال به حضرت ایّوب درباره ی مواجهه با تخلّف همسر – آن هم پس از سوگند او بر تأدیب وی – نشان دهنده ی آن است که در این کار باید به حداقل ممکن اکتفا کرد و تنها باید مسمّای ضرب تحقّق یابد. این نکته به خوبی روشن می‌سازد که این عمل، بیشتر بهانه‌ای برای بی‌تفاوت نبودن و توجه به همسر است.

مهارت‌هایی برای ابراز مهر

با آموختن مهارت‌های ابراز محبت می‌توانیم زندگی خویش را دگرگون ساخته و آن را سرشار از رضایتمندی کنیم. این مهارت‌ها عبارتند از:

أ. دعا
دعای فرد به همسر – آن هم در حضور وی – مصداق بارز و بلکه از بهترین نمودهای ابراز محبّت به اوست. چگونه ممکن است شوهر در حضور همسر دست به دعا بردارد و برای او دعا کند و همسرش از مشاهده ی این صحنه حالت وجد و شعف پیدا نکند؟ یا شوهر از مشاهده ی دعای همسر خویش پی به عشق و محبّت او نبرد؟ دعا به همسر و خانواده علاوه بر آن که سبب جلب رحمت الاهی است، باعث می‌شود تا همسران به محبّت یکدیگر آگاهی یابند و بخش زیادی از مشکلات زندگی را به جان بخرند. حضرت ابراهیم(علیه السّلام) آن گاه که همسر و فرزند خویش را در بیابان بی‌آب و علف حجاز قرار داد، این گونه دعا کرد:
ربّنا انّی اسکنت من ذریّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصلاه فاجعل افتده من الناس تهوی الیهم؛(۱۰) پروردگارا، من بعضی از خانواده خود را در سرزمینی بی‌آب و علف، در کنار خانه‌ای که حرم تو است، ساکن ساختم تا نماز را بر پا دارند. پس تو دل‌های گروهی از مردم را متوجه آنان ساز.
با توجه به غربت هاجر و اسماعیل، دوری آنان از حضرت ابراهیم و شرایط جغرافیایی منطقه، این دعا عاملی بسیار مؤثر در آرامش آنان بوده است.

ب. هدیه
سپاسگزاری از همسر با دادن هدیه آن گاه که خدمتی می‌کند، ضمن آن که روحیه ی قدرشناسی را به اثبات می‌رساند، نوعی اظهار محبّت به همسر به شمار می‌آید. امام صادق(علیه السّلام) در حدیثی فرمود:
ویل لمن یبدل نعمه الله کفراً، طوبی للمتحابین فی الله؛(۱۱) وای بر کسی که نعمت خدا را به ناسپاسی تبدیل کند و خوشبختی و نیکی باد بر آنان که در راه خدا به یکدیگر محبت می‌کنند.
از همراه شدن سپاس نعمت با محبّت در این روایت، می‌توان استفاده کرد که تشکر از لطف دیگران که نعمتی الاهی است، نوعی محبّت در راه خدا محسوب می‌شود.
تقدیم هدیه به مناسبت‌های مختلف، – به ویژه خصوصاً در سال روز تولد او و سال روز آغاز زندگی مشترک نیز – از مصداق‌های روشن ابراز عشق و علاقه به شمار می‌رود. در خصوص نقش هدیه در آرامش و سازگاری همسران، در همین تحقیق بحث مستقلی ارائه شده است.(۱۲)

ج. انجام دادن برخی امور شخصی همسر
در برخی موقعیت ها، انجام دادن امور همسر که قاعدتاً باید خود او انجام دهد، تأثیر معجزه آسایی دارد و حتی از اظهار محبّت زبانی بیشتر کار ساز است؛ چون در این شرایط همسر احساس می‌کند که نه تنها به او ابراز محبّت شده، بلکه عملاً نیز همسر قدمی در جهت رفع نیازهای او و ابراز عشق به وی برداشته است. در این زمینه، به دو روایت ارزشمند از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) اشاره می‌کنیم:
ما من امرأه تسقی زوجها شربه ماء الّا کان خیراً لها من سنهٍ صیام نهارها و قیام لیلها و بنی الله لها بکل شربه تسقی زوجها مدینه فی الجنه و غفرت لها سّتین خطیئه؛(۱۳) هیچ زنی نیست که شوهرش را یک بار آب دهد مگر این که این کار برای او از یک سال که روزهایش روزه باشد و شب هایش به عبادت مشغول باشد، بهتر است و خداوند در برابر هر بار کار او شهری در بهشت برای او بنا می‌کند و شصت گناه او را می‌بخشد.
حضرت همچنین درباره این گونه ابراز محبت از سوی مرد به همسر نیز فرموده اند:
« ان الرجل لیؤجر فی رفع اللقمه الی فیّ امرأته؛(۱۴) به درستی که مرد پاداش می‌گیرد از این که لقمه‌ای را به دهان همسرش بگذارد ».

د. نامه‌نگاری
گاه تأثیر قلم شیواتر و رساتر از زبان است و احساسات و عواطف را به شیوه‌ای مؤثرتر منتقل می‌سازد؛ چرا که انسان در تنهایی خود گاهی عباراتی را سامان می‌دهد که در مقام گفت و گو از ارائه آن عاجز است. نباید پنداشت که نامه نگاری تنها در صورت دوری و هجران دراز مدّت کاربرد دارد؛ بلکه حتی در مسافرت‌های نزدیک و کوتاه و حتی در حال حضور نیز مفید است. بسیاری از مطالب را که نمی‌توان به زبان آورد، می‌توان نوشت و بسیاری از افراد که در حضور همسر نمی‌توانند عواطف خود را نسبت به او بیان کنند، می‌توانند آن را بنویسند و به دست وی دهند و بدین گونه به همسر خود ابراز محبت کنند.
نمونه ی زیبای این گونه ابراز محبّت، نامه‌ای است از حضرت امام خمینی(قدس سره) به همسر گرامی خود که با عاشقانه‌ترین عبارت‌ها به قلم آن روزگار به رشته ی تحریر درآمده است در این جا قسمتی از آن را نقل می‌کنیم:
تصدّقت شوم، الاهی قربانت بروم، در این مدّت که مبتلای به جدایی از نور چشم عزیز و قوّت قلبم گردیدم، متذکّر شما هستم و صورت زیبایت در آینه ی قلبم منقوش است. عزیزم، امیدوارم خداوند شما را به سلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. حالِ من با هر شدّتی باشد می‌گذرد؛ ولی به حمد الله تاکنون هر چه پیش آمد، خوش بوده و الآن در شهر زیبای بیروت هستم. حقیقتاً جای شما خالی است. تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوشی دارد. صد حیف محبوب عزیزم همراه نیست که این منظره عالی به دل بچسبد…
جای شما خیلی خیلی خالی است. دلم برای پسرت قدری تنگ شده است. امید است هر دو به سلامت و سعادت در تحت مراقبت آن عزیز و محافظت خدای متعال باشند… ایام عمر و عزّت مستدام، تصدقّت، قربانت، روح الله.(۱۵)

هـ. ارزش قائل شدن با قدردانی(۱۶)
قدردانی، کوششی است از سوی یک شخص تا این که عزّت نفسی را در شخص دیگر ایجاد کند. این کوشش از راه احترام، تحسین، تمجید و علایم دیگرِ پذیرفته شدن به وقوع می‌پیوندد.
در زندگی مشترک، شیرینی‌ها و تلخی‌ها با یکدیگر همراه است و راهی برای کنار زدن همه تلخی‌ها وجود ندارد. تلخی‌ها بخشی از زندگی است که می‌تواند خارج از اراده ی زن و شوهر و گاهی بر اساس رفتارهای اختیاری آنان پدید آید؛ بنابراین نباید پنداشت که ابراز محبّت، تنها به زندگی‌ای ارتباط دارد که یک پارچه خوشی است.

هیچ اشکالی ندارد که ما حتّی درباره ی تلخی‌های مبتنی بر رفتارهای اختیاری با یکدیگر سخن بگوییم، به شرط آن که نخست از شیرینی‌های زندگی – به ویژه آن بخش که پیامد رفتارهای اختیاری یکدیگر است – سخن بگوییم. منفی نگری و اولویّت دادن به احساس منفی در گفت وگو، با سلامت زندگی در تعارض است. به همین جهت وقتی که عمیقاً از همسرتان گلایه مندید یا همسرتان سخنی می‌گوید که شما را عصبانی می‌کند، پیش از اشاره به احساس و اعمال منفی باید به او نشان دهید که برای رفتارهای مثبت وی ارزش قائلید و او را خیلی دوست دارید. او نیز پیش از هر نکته‌ای باید دوستی خود را به شما ابراز کند. این نشان می‌دهد شما قبل از این که اشکالات یکدیگر را بگویید، برای یکدیگر ارزش قائلید.
شما به عنوان یک زن و شوهر با قدردانی از یکدیگر می‌توانید رابطه‌ای قوی‌تری به وجود آورید. این مهارت باعث می‌شود فرد مقابل از شما احساس خوشی داشته باشد و رفتار منفی خود را تغییر دهد تا سازگاری بیشتری فراهم شود. بچّه‌ها نیز با دریافت نمونه‌های قدردانی شما، عمل صالحی را از شما می‌آموزند و دیگران را خوشحال می‌کنند.

و. تقویت مثبت(۱۷) با ایجاد هویّت موفّق(۱۸)
هویّت موفق، حالتی است که افراد خود را در چنین حالتی در داد و ستد عشق و محبّت توانا می‌یابند و احساس می‌کنند که از نگاه دیگران مهم هستند و از حسّ خود ارزشمندی قوی برخوردارند. افراد در این حالت می‌خواهند نیازهایشان برطرف شود؛ امّا حاضر نیستند نیازهای خود را به قیمت رفع نشدن نیازهای دیگران برطرف کنند.(۱۹)
وقتی شخصی با تقویت مثبتی رو به رو می‌شود، حس می‌کند که دیگران کار او را دوست دارند و در نتیجه، احساس خوبی از خود پیدا می‌کند. ایجاد چنین احساسی به یک نوع پایداری در تصمیم گیری، برنامه و رفتار منتهی می‌شود. هر فرد می‌خواهد چیزی را برگزیند و به طور منظم آن را انجام دهد. چنین شخصی روز به روز احساس می‌کند چه قدر دیگران او را دوست دارند و همواره احساس بهتری نسبت به قبل، از خودش خواهد داشت. این نوع تقویت باعث می‌شود فرد به خود از دریچه ی دل خواه دیگران بنگرد و تقویت را نمادی از دوست داشتن دیگران قلمداد کند.
تأیید، نشان دهنده ی علاقه شما به ویژگی‌های فرد مقابل است؛ بنابراین او در می‌یابد که شما چه احساس مثبتی از وی دارید و او را محبوب خود می‌دانید. این روش در پیدا کردن اعتماد به نفس و دوری از اضطراب و ایجاد سازگاری نقش بسزایی دارد. تبیین خوبی‌ها و تمرکز بر آن‌ها در زندگی مشترک، تأثیر مثبتی دارد.
«در آزمایشی که از زوج‌ها در ارتباط با تضاد به عمل آمد، از نیمی از زوج‌ها سؤال شد، بهترین بخش رابطه خود را توصیف کنند و از نیم دیگر خواسته شد، بدترین جنبه رابطه خود را توضیح دهند. کسانی که جنبه مثبت آن را توضیح دادند، به میزان ۱۵ درصد از فشار عصبی آنان کاسته شد، در حالی که زوج‌هایی که جنبه منفی را تعریف کردند، ۲۸ درصد عصبی تر شدند. »(۲۰)

ز. هماهنگی میان اعضا(۲۱) بر اساس تشریک مساعی(۲۲)
عضو خانواده بودن مانند این است که عضو یک تیم باشی. ما به عنوان اعضای یک تیم جملگی طوری رفتار می‌کنیم که گویی به الگوهایی از تیم خود پاسخ می‌دهیم. این رفتار تشریک مساعی است و چنانچه برخی اعضای خانواده همکاری نکنند، دیگران مجبورند خود را با آنان هماهنگ سازند.(۲۳)
احساس مشارکت در کارهایی که میان چند نفر به وقوع می‌پیوندد، نشانه ی ارتباطی است که میان آنان وجود دارد. با ارتباط مثبت و دل خواه میان آنان، انگیزه‌ای به وجود می‌آید تا نمادی از رضایتمندی را نشان دهد. تشریک مساعی به ما کمک می‌کند تا محبت به یکدیگر را آشکار سازیم؛ بنابراین تشریک مساعی راهی برای نشان دادن دل بستگی و احساس تعهّد به زندگی مشترک است. کسی که نمی‌خواهد نمادی از دل خواهی را به دیگران نشان دهد تا دیگران احساس نکنند او از زندگی احساس رضایت دارد، هیچ گاه به سمت تشریک مساعی رو نمی‌آورد؛ چون دلیلی ندارد با آنان همراهی کند. چنین افرادی چنانچه موافقتی را با اعضای دیگر اظهار کنند، بی‌شک یک موافقت لفظی بی‌محتواست. آنچه باعث می‌شود زندگی مشترک در وضعیتی نابسامان نیز شادابی خود را حفظ کند و رنگ نبازد، تشریک مساعی دیگر اعضاست؛ یعنی آن‌ها به دلیل این که می‌خواهند زندگی را محبوب نشان دهند، مسئولیت عضو کم کار را نیز به دوش می‌کشند. این نشان می‌دهد آن‌ها هنوز می‌خواهند به دیگران ابراز محبت کنند.

ح. گوش دادن(۲۴)
ما نیاز داریم که مهارت گوش دادن را هم به صورت انفرادی و هم در خانواده گسترش دهیم. این فن را می‌توان به صورت فرآیند زیر به کار گرفت:
أ. گوش دادن با ذهن باز: اعضای خانواده باید پیش از هر گونه تصمیم گیری، همه جوانب مسئله را در نظر بگیرند؛
ب. گوش دادن و تمرکز بر موضوع سخن به منظور برانگیختن علاقه که همه ما در این زمینه مسئولیت داریم؛
ج. گوش دادن برای درک مفاهیم و عقاید اصلی به جای گوش دادن به واقعیت ها؛
د. گوش دادن به منظور جلوگیری و غلبه بر حواس پرتی؛
هـ. گوش دادن به کلّ پیام. اعضای خانواده باید پیش از پاسخ گفتن به هر جزء از پیام ما، کلّ پیام را گوش دهند؛
و. گوش کنید بدون این که وانمود به گوش دادن کنید. وانمود کردن به گوش دادن، برای فریب دیگری است.(۲۵)
همه می‌خواهند جایگاهی داشته باشند تا مورد توجه دیگران قرار گیرند. جایگاه، موقعیتی است که شریک زندگی شما احساس می‌کند با صمیمیّت در کنار شماست، شما او را پذیرفته اید، با نشان دادن علاقه او را تأیید می‌کنید، به او اطمینان می‌دهید و به او اولویّت می‌دهید تا به آسایش برسد و صادقانه و بدون فریب می‌کوشی به حرف‌های او گوش دهید. با داشتن چنین موقعیتی، همسر در خانواده احساس آرامش بیشتری دارد و انواع مختلفی از حمایت را در زندگی مشترک احساس می‌کند.

ط. نگاه کردن(۲۶)

زن و شوهر هنگام بحران، اغلب دست از نگاه کردن به یکدیگر بر می‌دارند و آنچه می‌بینند امور روزمرّه، برنامه‌ریزی شده و آرایش یافته است. از زن و شوهر خواسته نمی‌شود که به یگدیگر خیره شوند؛ امّا آن‌ها باید از زوایای مختلف به یکدیگر نگاه کنند.(۲۷)
گاهی همسران به سبب وضعیّت نامطلوبی که پیش آمده است، عادت می‌کنند که از نگاه کردن به یکدیگر بپرهیزند. برای این که آن‌ها نشان دهند از رفتار دیگری متأثر شده‌اند، ولی از یکدیگر تنفّر پیدا نکرده و می‌خواهند به همدیگر محبت بورزند، باید نگاه به یکدیگر را تمرین کنند؛ البته نه نگاهی تند و خیره که پیام منفی ارسال می‌کند، بلکه نگاهی که نشان دهد حتّی آن جا که همسر رفتار نامطلوبی بروز داده است، به انگیزه خوب او شک ندارد. ما کمتر از این فن استفاده می‌کنیم. در زندگی پر مشغله‌ای که برای خود ساخته‌ایم، به ندرت اتفاق می‌افتد وقتی را فقط برای نگاه کردن به شریک زندگیمان، اختصاص دهیم. این در حالی است که وقتی همسر حس می‌کند شریک زندگی‌اش با توجّه به او نگاه می‌کند، احساس تازه‌ای به او دست می‌دهد و متوجه می‌شود که همسر به او محبّت دارد، گرچه ممکن است از رفتار او خرسند نباشد.

ی. لمس کردن(۲۸)

کلمه ی لمس در خانواده درمانی به تماس بدنی اطلاق می‌شود. نوازش کردن پشت دست یا دست دادن، نمونه‌ای از لمس است که می‌توان برای نشان دادن حمایت از شخصی که لمس می‌شود، از آن استفاده کرد.(۲۹)
در طول زندگیِ زوجین، ناکامی‌هایی را می‌توان احساس کرد. این ناکامی‌ها می‌تواند در روابط مطلوب همسران تأثیر منفی بگذارد. برای مهار این ضایعه، از زن و شوهر می‌خواهیم تا در حلقه‌ای به یکدیگر نزدیک تر شوند، دست همدیگر را بگیرند، دست‌های همدیگر را نگه دارند و در کنار یکدیگر بمانند تا بدانند که گرچه ناکامی هایشان بسیار است، آن‌ها تنها نیستند، همدیگر را درک می‌کنند و ذهنیّت مثبتی به یکدیگر دارند. گاهی پیام لمس یکدیگر، کمتر از پیام زبان نیست و انرژی و ویتامینی که از راه لمس به دیگری منتقل می‌شود، بسیار مؤثرتر از زبان است. دلگرمی و همدلی را می‌توان از پیامدهای لمس دانست.

ک. استفاده از شوخی(۳۰)
خانواده‌ها هنگامی که با مشکلات زندگی رو به رو می‌شوند، اغلب از شوخی کردن می‌پرهیزند، در حالی که با شوخی و بیهوده خواندن موقعیت یا بالعکس مبالغه آمیز دانستن می‌توان در حد بالایی به بینش و خویشتن شناسی رسید. شما می‌توانید درباره قصه‌های خنده دار و وقایع خانوادگی یا کارهایی که انجام می‌دهید، فکر کنید و از آن‌ها شوخی بسازید تا در موقعیت‌های مختلف زندگی از آنها استفاده کنید.(۳۱)
زمانی که شما وقایع خنده داری را در کتاب طنز خانوادگی خود گرد می‌آورید، فرصت مناسبی پیدا می‌کنید تا هنگام تنش، اضطراب یا تعارض از آن‌ها استفاده کنید.
هر چه شما در این کتاب مطالب بیشتری بنویسید و در زمینه کتاب طنزتان بیشتر کار کنید، موقعیت‌های بهتری در زندگی ایجاد خواهید کرد؛ چرا که با این روش، شما به شریک زندگی خود اعلام می‌کنید هیچ حادثه یا مسئله‌ای – هر چه هم نگران کننده یا اضطراب آور باشد – به دیواره ی محکم محبّت حاکم در میان شما لطمه‌ای وارد نمی‌کند. شما حاضرید همه ی آنچه را که به طور طبیعی در زندگی تان پیش می‌آید، بیهوده بخوانید یا در نقطه مقابل، آن را مبالغه آمیز بنگرید و بر همین اساس با آن‌ها از باب شوخی وارد شوید؛ امّا آنچه برای شما جدّی است و همواره مورد توجه شماست، محبّت و ابراز آن است.
از شوخی در زمینه ی همه رفتارهای عادی زندگی راهی می‌یابید تا محبّت خود به همسرتان را آشکار سازید؛ زیرا نشان داده اید که همه چیز را می‌توانید فدای محبّت به همسر خود سازید. شوخی نقش مهمّی در خانواده سالم دارد و خانواده به یک کتاب طنز، بسیار نیازمند است.

ل. تخریب خیرخواهانه(سخاوتمندانه)(۳۲)
تخریب خیرخواهانه، فنّی است که نوعاً در میان خانواده‌هایی از آن استفاده می‌شود که برخوردهای آزار دهنده دارند، امّا مخفیانه همدیگر را پذیرفته اند. در این فن نگرش خانواده از حالت آزارندگی به یکی از عواطف خیرخواهانه تغییر می‌کند.(۳۳)
همه ی خانواده‌ها پس از ازدواج می‌کوشند در حدّ امکان زندگی را آن گونه که می‌خواهند، بسازند و در این میان به گونه‌ای به یکدیگر ابراز محبّت کنند؛ امّا چنانچه تلاش‌ها در این جهت به نتیجه نرسید، به نحوی می‌خواهند همدیگر را مهار کنند. این جاست که اظهار قهر شروع می‌شود. در این میان بعضی از راه‌های ابراز نارضایتی ممکن است در دوره‌ای کارآمد باشد؛ ولی به مرور زمان این ابزارها می‌تواند فرد مقابل را سَرِ لج بیاورد و نارضایتی‌ها نه تنها در رفتار او تغییر ایجاد نکند، بلکه رفتارهای نامطلوب وی را افزایش دهد.
برای این که چنین اتفاقی نیفتد، مناسب است به تخریب خیرخواهانه رو آورید. به این سبک که وقتی همسر رفتار بدی از خود نشان می‌دهد، شما اظهار بی‌اطلاعی کنید، امّا نشان دهید که او را دوست دارید. برای مثال چنانچه او دیر وقت به خانه آمد و از وقت شام گذشته بود، شام را صرف کنید و منتظر نمانید. هنگامی او به خانه آمد و شام طلبید، با لحنی عاطفی – نه پرخاشگرانه بگویید – متأسفم فکر می‌کردم تا این ساعت که بیرون هستی، حتماً چیزی خورده‌ای. ممکن است این کار، او را عصبانی کند و مدّتی با عصبانیت با دیگران رو به رو شود؛ ولی برای برخورد با او، به یاد داشته باشید که فقط رفتار او را آماج حملات قرار دهید و به خود او حمله نکنید.

م. بازسازی(۳۴)
بازسازی، اصلاح عملکرد معمولی خانواده است. بازسازی ممکن است متضمّن تغییر دادن نقش‌های اعضای خانواده باشد و آنچه قبلاً در میان ما به راحتی پذیرفته شده بود و به آسانی با آن رو به رو می‌شدیم، به امر تازه و چالش انگیزی مبدّل شود. مقصود از این فن آن است که عملکرد دارای اختلال شناسایی شود.(۳۵)
گاهی اعضای خانواده چنان در ارتباط برقرار کردن با همدیگر به شیوه خاصّی عادت می‌کنند و نقش‌های مشخصی را به خود می‌گیرند که حتی اگر تشخیص دهند مشکلی وجود دارد و شیوه‌های معمول آن خلاف و نادرست است، باز هم روال معمول را محکم حفظ می‌کنند. این عادت ممکن است بر اساس روحیّه و ویژگی اخلاقی همسران تحقق یابد یا بر اساس سنت‌های اجتماعی حاکم بر زندگی افراد جامعه شکل بگیرد. معمولاً در پیش گرفتن یک شیوه معمول در برقرار کردن ارتباط با همدیگر و تعهد به محدودیت‌ها و نقش‌های آن باعث می‌شود زندگی به روال آنچه در نوع خانواده‌ها در جریان است، ادامه پیدا کند.
با این حال این روال عادی چنان خشک و بی‌انعطاف است که به روابط خانوادگی آسیب می‌رساند. ما با بازسازی نقش‌ها و محدودیّت‌ها می‌کوشیم علامت‌های تازه‌ای را در زندگی ایجاد کنیم که از آسیب‌ها دور شویم؛ البته این کار به پایداری و مقابله با ناملایمات مقطعی نیازمند است که باید بهای آن را بپردازیم تا از زندگی مشترک بهره ی بیشتری ببریم. برای مثال در یک جامعه ممکن است این قاعده پذیرفته شده باشد که مرد نباید در کارِ خانه به همسرش کمک کند و افراد جامعه کار در خانه را برای مرد زشت تلقی کنند. در این فضا باید کوشید نقش معمول را تغییر داد و با همراه کردن مردان در بخشی از کارها، آنان را با نقش جدیدی آشنا کرد.

ن. دعوای منصفانه(۳۶)
دعوای منصفانه به خانواده‌ها می‌آموزد چگونه هنگامی که بحث و جدال در می‌گیرد، با وضع مقررات خاصّ و به کار گرفتن آن با همدیگر ارتباط بهتری برقرار کنند.(۳۷)
جرّ و بحث افرادی که در روابط خود به سرعت عصبانی می‌شوند در مقایسه با افرادی که آرامش خود را حفظ می‌کنند، ۸۱ درصد بیشتر طول می‌کشد.(۳۸)
در زندگی مشترک گاهی رفتارهای یک شخص به شدّت مورد اعتراض دیگر اعضای خانواده قرار می‌گیرد؛ آنها بر سر یکدیگر فریاد می‌کشند و بیشتر وقت خود را به جرّ و بحث می‌گذرانند. این حالت به مرور زمان به یک منش خانوادگی تبدیل می‌شود و آسیب در خانواده نهادینه می‌گردد. در این هنگام است که مبارزه با آن بسیار مشکل می‌شود.
برای پیدا کردن روشی در جهت آسیب کمتر، لازم است دست کم منصفانه عمل کنیم؛ یعنی نخست بدانیم این نوع برخوردها مستلزم آن است که بهای سنگینی را بابت آن بپردازیم که علاقه مند به پرداخت آن نیستیم و از طرفی مواظب باشیم فقط رفتار او را محکوم کنیم و به حریم‌های آسیب‌پذیر دیگران(مثل موقعیت شغلی، دینی یا وضع فیزیکی و ظاهری او) وارد نشویم؛ زیرا مشکل موجود، ربطی به این مسائل ندارد. پس پای آن‌ها را به میان نکشید. حتی به مسائلی که در گذشته پیش آمده است، کاری نداشته باشید.
ما می‌توانیم با به کارگیری قواعدای از قبیل «انگ زدن ممنوع»، «تخطئه شخصیت ممنوع» و «رفتار قیّم مأبانه ممنوع» بحث منصفانه تری داشته باشیم و از این راه نشان دهیم حامی یکدیگر هستیم و مشکلات را منصفانه بررسی می‌کنیم.
یک سیستم حمایتی قوی در خانواده بیش از آن که به تعداد افرادی که مهر می‌ورزند مربوط باشد، به روابط خاصّ حاکم میان آنان مربوط است. برخورداری از یک سیستم حمایتی خوب چندان به زیاد اجتماعی بودن یا داشتن آشناهای فراوان ارتباط ندارد و بیش از آن، نحوه ی ارتباط میان دو نفر است که حسّ خوبی را به وجود می‌آورد. گاهی ممکن است فردی یک حامی داشته باشد، امّا به حدّی حمایت از لحاظ کیفی قوی باشد که حامیان متعدد چنین کارآیی را نداشته باشند.(۳۹)
پیامد چنین حمایتی می‌تواند به شکل زیر نمود پیدا کند:
۱- نیازِ به مهر ورزی(۴۰) و دلبستگیِ(۴۱) فرد را ارضا کند، حسّ ارزشمند بودن و اعتماد به خود را در او تقویت کند و جهت زندگی را روشن و او را از پوچی خارج سازد. هرگاه شما به اعتماد به نفس(۴۲) به طور جدّی نیازمندید، سیستم حمایتی خوب می‌تواند اعتماد به نفس را در شما به وجود آورد؛
۲- فرد را در به کار بردن تمام تلاش خود برای دستیابی به حلّ مشکلات زندگی کمک می‌کند تا برای مقابله با مشکلات موجود، آمادگی بیشتری داشته باشد و از تمام توان برای تعادل زندگی بهره مند و به زندگی دلگرم شود؛
۳- ارتباط خوب و دلگرمی به زندگی، باعث می‌شود روحیه فرد تقویت شود و در نتیجه عزّت نفس او بالا رود. احساس برخورداری از حمایت دوستان و خودی‌ها انسان را در برابر غریبه‌ها عزیز می‌سازد و روح سازشکاری در برابر بیگانه را از میان بر می‌دارد.

پی‌نوشت‌ها

۱- محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۴
۲- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۵، ص ۵۶۹
۳- محمدبن حسن بن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۵۴
۴- همان.
۵- روم، ۲۱
۶- میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۶۰
۷- نساء، ۳۴
۸- ص، ۴۴
۹- ناصر مکارم، تفسیر نمونه، ج ۱۹، ص ۲۹۸
۱۰- ابراهیم، ۳۷-
۱۱- محمدن بن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۷۱
۱۲- ر.ک: به ص ۱۷۲ همین اثر.
۱۳- حسن دیلمی، ارشاد القلوب، ص ۱۷۵
۱۴- ملا محسن فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج ۳، ص ۷۰
۱۵- امام خمینی، صحیفه امام، ج ۲، ص ۷۷- نامه امام به همسرش خانم خدیجه ثقفی، فروردین ۱۳۱۲ ذی القعده ۱۳۵۱، لبنان، بیروت.
۱۶- Appreciation
۱۷- positive Reinforcement
۱۸- success identity
۱۹- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۱۶
۲۰- دیوید نیون، صد راز موفقیت در زندگی زناشویی، ترجمه نفیسه معتکف، ص ۱۳
۲۱- Harmony among parts
۲۲- cooperation
۲۳- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۵۱ و ۱۶۲
۲۴- Listening
۲۵- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۲۴۰
۲۶- Looking
۲۷- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۷۰
۲۸- touch
۲۹- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۲۱۵
۳۰- Humor Applied
۳۱- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۶۵
۳۲- Benevolent sabouage
۳۳- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۳۹
۳۴- Restructuring
۳۵- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۹۶
۳۶- fair fighting
۳۷- دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصّص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص ۱۵۸
۳۸- دیوید نیون، صد راز موفقیت در زندگی زناشویی، ترجمه نفیسه معتکف، ص ۱۲۷
۳۹- کریس، ال. کلینکه، مهارت‌های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، ص ۸۷
۴۰- nurturance
۴۱- attachment
۴۲- self – confidence

منبع مقاله :حسین‌زاده، علی؛(۱۳۹۱)، همسران سازگار؛ راهکارهای سازگاری؛ قم؛ انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)؛ چاپ سیزدهم