ابو محمد مُفَضَّل بن عُمَر جُعْفی کوفی(ره)
مفضل، يكى از اصحاب مخصوص و از حكيمان و عارفان حقيقى در محضر ائمه (عليه السلام) بوده است. از عبارات مختلفى كه در منابع شيعى مانند ارشاد شيخ مفيد و يا غيبت شيخ طوسى مشاهده مي‌شود، مي‌توان به جلالت شأن و وثاقت او پى برد، و دريافت كه مفضل از شيعيان پسنديده و از بهره مندان حقيقى مكتب الهى اهل بيت (عليهم السلام) بوده است. ضمن اين كه كفعمى او را جزء بوابين (كسانى كه باب‌هاى علوم ائمه عليهم السلام بوده‌اند) نيز بر شمرده است.
مفضّل نزد ائمه (عليهم السلام)
در روايات بسياري، مفضل مورد تأييد و ستايش ائمه (عليهم السلام) قرار گرفته است به عنوان نمونه محمد بن سنان مي‌گويد: زمانى خدمت امام كاظم (عليه السلام) مشرف بودم و ايشان به من فرمودند: اى محمد! مفضل، انيس و محل راحتى و آرامش من است، و تو انيس و محل راحتى و آرامش امام رضا و امام جواد (عليه السلام) مي‌باشي. در روايتى كه از عبدالله بن فضل هاشمى آمده است: در خدمت حضرت صادق (عليه السلام) بودم كه ناگهان مفضل بن عمر وارد شد. حضرت هنگامى كه او را ديدند، به صورت او لبخند زده و فرمودند: به نزد من بيا اى مفضل! قسم به پروردگار من! كه من دوست مي‌دارم تو را، و كسى كه تو را دوست دارد. اگر همه اصحاب و شيعيان من مي‌شناختند، آن چيزهايى را كه تو مي‌شناختى و از آنان آگاه بود، حتى دو نفرشان مختلف نمي‌شدند و اختلاف و جدايي پيدا نمي‌كردند. مفضل گفت: اى فرزند رسول خدا (صلى الله عليه و آله)، گمان نمي‌كنم و [و از شخصيت شما بعيد است] كه مرا بالاتر از جايگاه خودم قرار داده باشيد. حضرت دوباره فرمودند: [آري! چنين است] بلكه به تو جايگاهى دادم كه خداوند تو را در آن جا قرار داده. در بخش ديگرى از اين روايت ارزشمند و عجيب كه پيرامون جايگاه برخى از شيعيان ائمه (عليهم السلام) بيان شده است امام صادق (عليه السلام) رو به راوى كرده و مي‌فرمايند: اى عبدالله بن فضل! به درستى كه خداوند تبارك و تعالى ما را از نور عظمت خود خلق كرده و در رحمت خود غوطه‌ور نموده، و ارواح شما را از ما خلق كرده ا ست. پس ما آرزومند و متمايل به شما هستيم و شما آرزومند و مايل به سوى ما. به خدا سوگند! اگر اهل مشرق و مغرب زمين كوشش كنند كه از شيعيان ما يك مرد را كم و يا زياد كنند، نخواهند توانست. همانا كه آنان نزد ما مكتوب هستند به نام خودشان و پدرشان و خاندانشان و نسب‌هايشان… .
اصلاح برادران مؤمن
مكتب پر فيض اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) پيوسته كانون توجه به فضائل و كرامت‌هاى انسانى بوده است. از اين رو پرورش يافتگان اين مكتب نيز هر كدام به ميزان استعداد و لياقت خويش به خوشه چينى از اين كشتزار حكمت الهى پرداخته‌اند و صاحب سجايايى ارزشمند گشته‌اند. مفضل نيز جزء همان شيعيان پر استعداد و با كفايت قرار داشته، و از خصوصيات اخلاقى برجسته و فراواني برخوردار بوده است، كه صبر و بردبارى در برابر شايعات و تهمت‌هاى فراوانى كه بدخواهان عليه او به راه مي‌انداختند از آن نمونه است، كه سخن پيرامون آن مباحث تاريخى و پژوهشى دقيقى را مي‌طلبد. همچنين يكى ديگر از فضائل اخلاقى مفضل، كه ما در اين جا قصد اشاره به آن را داريم، اصلاح و برطرف ساختن اختلافات و دشمني‌هاي بين برادران مؤمن جامعه است. در كتاب شريف كافي روايت شده، كه زمانى ما بين ابوحنيفه سايق الحاج و دامادش، بر سر ارثيه‌اي مشاجره و نزاع درگرفته بود. در همان هنگام مفضل از كنار آن دو مي‌گذشت و متوجه اختلاف بين آن دو شد. از اين رو آن دو را آرام كرد و پس از آن، آنان را با خودش به منزل برد و به حل اختلافشان پرداخت و آنان را صلح و آشتى داد و براى اين كار چهارصد درهم به آنان داد و گفت: اين پول‌ها از اموال من نيست، بلكه حضرت صادق (عليه السلام) نزد من گذاشته است كه هرگاه بين دو نفر از شيعيان نزاع و اختلافي پيدا شود، با پرداخت مقدارى از آن پول‌ها، بين آنان صلح و دوستى ايجاد نماييم.
مواعظ مفضل
همان گونه كه بيان شد، مفضل يكى از اصحاب برجسته و صاحبان سر ائمه (عليهم السلام) بوده است و حتي افرادى او را جزء باب‌هاى علم آن بزرگواران دانسته‌اند. البته اين ادعا با توجه به آثار گران بهايى كه از او به جاى مانده، كاملا مشهود است. هر كسى كه به كتاب گران بهاى توحيد مفضل مراجعه كرده، دريافته كه مفضل نزد اهل بيت (عليهم السلام) از چه مرتبه و منزلتى برخوردار بوده است. علاوه بر آن رساله بسيار شريفى از مفضل بر جاى مانده است. كه حاوى مطالبى اخلاقى و بسيار حكمت آميز است و علماى بزرگى مانند سيد بن طاووس (ره) خواندن آن را براى همه سفارش كرده‌اند. اين نامه گران‌بها كه در حقيقت سفارش مفضل به تمام شيعيان در قرون متمادى است، بيشتر از بيانات امام صادق (عليه السلام) بهره گرفته و در قسمتى از اين رساله كه مربوط به مفضل و برخي از اطرافيان اوست كه موجب آزار و اذيت او را فراهم آورده‌اند، امام صادق (عليه السلام) پيرامون شيعيان راستين مطالبى را فرموده‌اند كه جهت تبرك و بهره‌مندي خوانندگان عزيز، بخشى از آن را بيان مي‌نماييم: خداوند شيعيان ما را به اوصافى غير از آن چه آنان (اطرافيان ناباب مفضل) دارند، معرفى نموده است. شيعه جعفر نيست، مگر كسى كه مراقب زبانش باشد و براى آفريدگارش كار كند، و به مولاى خود اميدوار باشد. و آن طورى كه بايد از خدا ترسيد، بترسد. واى بر آنان! آيا در ميان آنان كسى هست كه بر اثر بسيار نماز گذاردن، خميده شده باشد؟ يا در اثر ترس بسيار از خدا، ديوانه شده باشد؟ يا در اثر سر سپردگى به خدا [و گريستن]، نابينا شده باشد؟ يا در اثر روزه گرفتن لاغر شده باشد؟ يا در اثر خاموشى و سكوت فراوان، لال به نظر آمده باشد؟ يا در ميان آنان كسى هست كه شب زنده داري، عادت شبانه‌اش باشد؟ و روزه دارى عادت روزانه‌اش؟ يا در اثر ترس از خدا و شوق به ـ خاندان نبوت (عليهم السلام) ـ خود را از لذت‌ها و نعمت‌هاى دنيوى محروم نموده باشد؟… خوانندگان محترم مي‌توانند جهت استفاده از متن كامل اين موعظه ارزشمند، به كتاب شريف تحف العقول بعد از ابواب مواعظ ائمه (عليه السلام) مراجعه نمايند.
آثار
۱ – كتاب توحید مفضل، كه املای امام جعفر صادق علیه السلام است و در آن به مباحث خداشناسی پرداخته شده و شهرت مفضل بیشتر به واسطه همین كتاب است.
۲ – كتاب الوصیه، كه در آن امام جعفر صادق علیه السلام مفضل را از امور مسلمانان و زندگی و خواسته های آنان و حوادث حال و آینده و اسرار جهان سفلی و علیا آگاه فرموده است.
۳ – كتاب الیوم و اللیله كه شامل مستحبات و دعاهایی است كه مفضل آنها را روایت كرده است.
۴ – كتاب علل الشرایع، در بیان فلسفه احكام شرعی و فواید و منافع آن است.
۵ – كتاب الاهلیلجه، این كتاب املای امام جعفر صادق علیه السلام و در ردّ ملحدان و منكران خداوند متعال بیان شده است.
رحلت
سرانجام مفضل، پس از هشتاد سال عمر با بركت و خدمت در راه محمد و آل محمد صلوات الله علیهم در شهر کوفه دار فانی را وداع نمود و به بهشت برین سفر كرد. امام رضا علیه السلام وقتی خبر وفات مفضل را شنید فرمود: «او به آسایش و راحتی رسید».
