ابو محمد، حسن بن ابى الحسن دیلمى(ره)
اشاره:
تاریخ ولادت ابو محمد، حسن بن ابى الحسن دیلمى دقیقا مشخص نشده، اما به طور حتم، از علماى قرن هشتم هجرى است . بعضى نام او را چنین گفته اند: حسن بن ابى الحسن بن محمد دیلمى، که محمد نام جد آن بزرگوار است. بعضى دیگر گفته اند: حسن بن ابى الحسن، محمد دیلمى که محمد را نام پدر اودانسته اند و کنیه اش را ابو الحسن.
صاحبان تراجم و علماى رجال پیرامون این مسئله بسیار بحث و مناظره کرده اند اما گذشته از تمام بحث ها نظریه صحیح این است که: »محمد« نام جد آن بزرگوار است نه پدر او و صحیح این است: حسن بن ابى الحسن بن محمد دیلمى دلیل ما بر این مدعا آن است که مصنف در کتاب شریف اعلام الدین، ص ۹۷ مى فرماید: »یقول العبد الفقیر إلى رحمه الله و عفوه، الحسن بن على بن محمد بن الدیلمى تغمده اللّه برحمته و مسامحته و غفرانه، جامع هذا المجموع…«
از این عبارت به وضوح پیدا است که نام او حسن، نام پدر او على، و نام جد او محمد است و کنیه ابو الحسن کنیه رایج براى نام على است نه محمد.
مقام علمى
براى درک مقام علمى هر کس،باید نظرى به کلمات بزرگان معاصر و متأخر از او انداخت و دید که آنها چگونه شخص مورد نظر را معرفى کرده اندبا نگاهى اجمالى به کلمات بزرگان پیرامون دیلمى صفاتى هم چون: عارف، عالم، محدث، کامل، وجه من کبار اصحابنا فى الفقه و الحدیث و العرفان و المغازى و السیر و… را در وصف او مى بینیم از حیث اعتماد و وثاقت هم، همین بس که علامه مجلسى رحمه الله کتاب شریف اعلام الدین و ارشاد القلوب را از آن بزرگوار در بحار الانوار نقل کرده.
صاحب وسائل الشیعه نیز، بسیار از کتابهاى او نقل مى کند و این به خاطر اعتماد بزرگان به وثاقت او و مقام علمى و تقواى آن بزرگ مرد عرصه علم و تقوا است پس به اعتراف جمیع بزرگانى که نامى از دیلمى برده اند، او از بزرگان اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حدیث و عرفان است.
طبقه
در مورد طبقه حسن بن على دیلمى نیز، مانند سال ولادت او اختلاف فراوانى است به طورى که بعضى او را از علماى قرن پنجم دانسته اند و بعضى تا قرن نهم را ذکر کرده اند با قطع نظر از تمام اقوال که در کتب تراجم به صورت مبسوط ذکر شده، نتیجه اى که در چند جمله خلاصه، به عنوان نظر نهایى مى توان قبول کرد آن است که با توجه به نقل دیلمى از ورام بن ابى فراس، متوفاى ۶۰۵ هجرى، در جلد اول کتاب؛ و نقل او از کتاب شریف الألفین علامه حلى، متوفاى ۷۲۶ هجرى، در جلد دوم کتاب ارشاد القلوب؛ روشن مى شود که حسن بن على دیلمى متأخر از آن دو بزرگوار است هم چنین ابن فهد حلى متوفاى ۸۴۱ هجرى در »عده الداعى« از دیلمى مطلب نقل مى کند.
از این توضیحات نتیجه مى گیریم که: دوران زندگى حسن بن ابى الحسن دیلمى قطعا بین سال هاى ۷۲۶ تا قبل از ۸۴۱ بوده است (البته ممکن است چند سال تفاوت وجود داشته باشد). با این بیان، نیازى به بحث هاى طولانى ذکر شده در کتب تراجم و رجال وجود ندارد.
تألیفات
۱ ارشاد القلوب الى الصواب:
این کتاب معروفترین کتاب دیلمى است و در دو جزء تألیف شده، جزء اول در مواعظ و حکمت هاى قرآن و سنت و جزء دوم در مناقب امیر المؤمنین على علیه السلام و ائمه طاهرین علیه السلام ارشاد القلوب بارها در ایران و نجف چاپ شده است اما چاپ موجود در برنامه، بدون مقدمه و تحقیق و فهرست هاى لازم است. ان شاء الله بزودى به بهترین وجه تجدید چاپ شود، چرا که کتابى بسیار ارزشمند در اخلاق و مواعظ است.
۲ غرر الأخبار و درر الآثار:
در مناقب اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام این کتاب ظاهرا هنوز چاپ نشده و به صورت خطى در کتابخانه ملى موجود است.
۳ اعلام الدین فی صفات المؤمنین:
از کتابهاى مهم دیلمى، و شامل مواعظ بلند اخلاقى است و در آن بحث هاى کلام، تفسیر، مواعظ، ادعیه، صفات حسنه و رذائل اخلاق و بحث هاى متنوع و فراوان دیگرى از کلام معصومین علیه السلام نقل کرده است این کتاب در ۵۳۰ صفحه و با تحقیق و مقدمه خوبى به چاپ رسیده است.
۴ الأربعون حدیثا:
کتابى است که چاپ نشده و نسخه آن هم یافت نمى شود از بین کتب فوق، کتاب ارشاد القلوب و اعلام الدین از جمله مآخذ بحار الانوار هستند و علامه
مجلسى بسیار در بحار از آنها نقل کرده است.
وفات
تاریخ وفات دیلمى به طور تعیین، مشخص نیست؛ اما بنابر نقل علامه سید محسن امین در اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۵۳۷،وفات او در سال ۸۴۱ هجرى بوده است .این نظریه، با توجه به مطالبى که پیرامون طبقه و دوران زندگى دیلمى اشاره کردیم قریب به واقع جلوه مى کند.
