آیا آثار مستشرقان قابل اعتماد است؟
موضوع استفاده از منابع و آثار تحقیقى مستشرقان و مورخان خارجى همواره یکى از نکات قابل تأمل پژوهشگران و محققان در امر تاریخ‌نگارى بوده است. بعضى تاریخ‌نویسان معتقدند مستشرقان و تاریخ‌نگاران خارجى در بررسى رویدادهاى تاریخى بویژه تحولات مربوط به ایران و دیگر کشورهاى مسلمان دیدگاهها و جهت‌گیری‌هاى خاص خود را اعمال مى‌کنند و در نتیجه تاریخ را تحریف مى‌کنند. برخى دیگر در نقطه مقابل هستند و معتقدند دستاوردهاى بسیارى از مورخان خارجى مبناى قضاوت درزمینه تحولات تاریخى است. در این میان دسته سومى هم هستند که اعتقاد دارند هم منابع خارجى و هم منابع داخلى در تدوین بیطرفانه تاریخ مؤثر هستند و هر دو ممکن است دچار لغزش شوند. بنابراین نمىتوان آثار تاریخ‌نویسان خارجى را به طور مطلق رد کرد و آنها را نادیده گرفت. مجله الکترونیکى دوران براى تبیین این مقوله، دیدگاه تعدادى از صاحبنظران عرصه تاریخ‌نویسى را جویا شده است.
دکتر سید جلال‌الدین مدنى پژوهشگر و استاد دانشگاه:
منابع خارجى را نباید به طور مطلق مردود دانست.
من معتقدم استفاده از منابع خارجى در امر تحقیق و نگارش تاریخ، خود بخود به معناى وابستگى نیست. بسیارى از مورخان برجسته خارجى دستاوردهاى مفیدى دارند و نمىتوان آنها را نادیده گرفت. ولى باید دقت کرد که در آثار مورخان خارجى تحریف مشاهده نشود. این تحریف‌ها باید شناسائى شوند و با واقعیت تطبیق داده شوند تا بتوان حقیقت را از لابلاى متون مورخان خارجى استخراج کرد. براى مثال من به آثار تاریخ‌نویسان خارجى راجع به کودتاى ۲۸ مرداد بسیار مظنون هستم. آنها تحریفهاى فراوانى دارند ولى باید همه این منابع را مطالعه کرد و آنها را با واقعیتهاى آن حادثه تاریخى تطبیق داد. یک مورخ بایداز همه منابع خارجى استفاده کند ولى در نهایت تحلیل و برداشت و تفسیر خود را ارائه کند تا صرفاً بازگو کننده آثار دیگران در عرصه تاریخ نباشد. من روند تاریخ‌نگارى در کشور به ویژه آثار مبتنى بر سند را در سالهاى پس از پیروزى انقلاب همین گونه مى‌بینم. البته بسیارى از حقائق تاریخى وجود داشته که هنوز گفته نشده ولى درآنچه که توسط مورخین معاصر گفته شده، خلافى مشاهده نمى‌کنم. من معتقدم هنوز بسیارى از اسناد وجود دارد که باید منتشر شود و تاریخ را به صورت مستند به جامعه ارائه کرد. توصیه من به دانشجویان و قشر جوان جویاى حقیقت آن است که تاریخ معاصر ایران را به دقت مطالعه کنند. از صدر مشروطیت تا پیروزى انقلاب اسلامى اکثر نخست‌وزیران و نمایندگان مجلس برگزیدگان واقعى آراء مردم نبوده‌اند. این امر ریشه بسیارى از ضعفها و شکستها در کشور بوده و باید نسل جوان و قشر کنجکاو کشور در این رابطه به تحقیق و بررسى بپردازد و هر منبعى را در این رابطه چه داخلى و خارجى مطالعه کند.
حدیده‌چى دباغ: نباید در تاریخ دچار افراط و تفریط شویم.
ما در زمینه استفاده از منابع تاریخى قدرى افراط و تفریط داریم. اعتقاد من این است که حتى نظریه ضد انقلاب را هم باید مطالعه و درج کرد و از آن درتدوین تاریخ استفاده کرد. ما باید همه چیز را در اختیار نسل جوان قرار دهیم و قضاوت را به عهده خوانندگان بگذاریم تاریخ چیزى نیست که بتوان آن را مطابق میل فردى گلچین کرد.
مورخان خارجى طبیعى است که هیچگاه تاریخ واقع‌نگر و بیطرفانه را نمى‌نویسند یعنى یا پول مى‌گیرند مطابق میل دیگران خبر مى‌دهند و یا آن جورى که خودشان مایلند مى‌نویسند. در هر حال بیان واقعیتها براى آنان «اصل» نیست ولى مطالعه آثار آنان براى تکمیل اطلاعات ما در زمینه تاریخ ضرورى است. ما باید همه نظرات را جمع‌آورى کنیم و نهایتاً نتیجه‌گیرى خودمان را نیز داشته باشیم. «اطلب‌العلم ولو به سین» اعتقاد من این است که ما هنوز به این مرحله نرسیده‌ایم. ما نباید حقائق را حذف کنیم خواننده باید خود عاقل باشد ـ ما باید حقیقت را نشر دهیم ولى القا نکنیم القا کردن با اشاعه دادن فرق مى‌کند. ما شستشوى مغزى ندهیم ولى راه را نشان دهیم.
آقاى صدر واثقى مورخ و پژوهشگر:
آثار نویسندگان خارجى را باید پالایش کرد.
ما نمى‌توانیم چشم و گوش خود را به روى آثار منتشر شده از سوى مورخان و نویسندگان خارجى ببندیم. زیرا این یک اشتباه محض است. آثارى که مورخان خارجى ارائه مى‌دهند بعضاً جنبه تحقیقى دارد که مفیدند ولى گاهى نیز جنبه اعمال نظر و یا سوء نظر دارد. این وظیفه مورخ داخلى است که منابع موجود خارجى را مطالعه کند و آنها را با استفاده از اسناد داخلى و شم پژوهشگرى خود، اصلاح کند و به جامعه ارائه دهد. بدین ترتیب مى‌توان موارد انحراف و تحریف را از لابلاى متون خارجى شناسائى کرد.
مرحوم مطهرى نقل مى‌کرد که یکى از مستشرقان نوشته بود در ایران گروه ناشناخته‌اى به نام «اینیه» را کشف کرده است. این مستشرق در ادامه توضیحات خود نوشته بود که به تعدادى از امامزاده‌ها و مساجد ایران سرکشى کرده و بر دیوارهاى این اماکن عباراتى را از قبیل این یادگارى فلانى است و این یادگارى بهمان است را مشاهده کرد. وى سپس نتیجه‌گیرى کرده که این عبارات باید توسط یک گروه ناشناخته ولى متشکل بردیوارها نوشته شده باشد. وى نام این گروه را با اقتباس از کلمات اول جملاتشان «اینیه» نهاد. حال ممکن است این کشف مضحک، یک جوان ایرانى را به تأمل و تحقیق وادارد . مقصود من این است که باید آثار نویسندگان خارجى را دید و به پالایش آنها پرداخت نه آنکه آنها را طرد کرد.
در کار تحقیق باید تعصب را کنار نهاد ولى متأسفانه در کشور ما در مقابل کسانى که از منابع خارجى بهره مى‌جویند دسته دومى نیز وجود دارند که با تعصب خاصى به طرد منابع خارجى مى‌پردازند توصیه من به قشر کنجکاو و اهل تحقیق و تاریخ‌نویسى این است که اگر ظرفیت تحمل آثار گوناگون را ندارند، این مسئولیت را رها کنند. اگر اهل کار نیستند به میدان نیایند و اگر هستند شرائط کار در زمینه تحقیق تاریخى را درک کنند.
حسین زرینى رئیس اداره اسناد و بایگانى قوه قضائیه:
مورخ باید جامع‌نگر باشد.
یک مورخ در وهله اول باید جامع‌نگر باشد. یعنى تا جائى که مى‌تواند اسناد مدارک مورد نیاز خود را بدون هیچگونه سهل‌انگارى فراهم کند و با استفاده از آنها به تدوین تاریخ بپردازد. در این میان ما ناگزیر به استفاده از آثار خارجی‌ها هستیم. زیرا آنها نیز اسنادى در اختیار دارند. و یک مورخ و پژوهشگر باید اسناد را از پستوها بیرون بکشد و آنها را مورد استفاده قرار دهد. هیچ سندى و هیچ منبعى در هیچ نقطه‌اى نباید از نگاه یک مورخ جامع‌نگر به دور بماند.
در چنین شرائطى است که مى‌توانیم نسل جستجو‌گر را از توجه به منابع یک سونگر خارجى به سمت آثار جامع داخلى سوق دهیم. توصیه من به قشر دانشجو و نسل جوان این است که اگر فکر مى‌کنند مى‌خواهند بر دانش خود در زمینه تاریخ معاصر بیفزایند باید خود آستین بالا بزنند. جلو بیایند، قلم به دست بگیرند، بنویسند یا پژوهشگران را در تکمیل تاریخ معاصر یارى رسانند. یک غواص تا به زیر دریا نرود و خطرات را به جان نخرد نمى‌تواند مروارید بیابد. محقق و تاریخ‌نویس نیز تا زمانى که پا پیش ننهد و وارد میدان نشود کارى از پیش نمى‌برد.
زیبا کلام: در زمینه تاریخ از غربیها عقب مانده‌ایم.
ما در زمینه تاریخ‌نگارى و علم تاریخ، همانگونه که در خیلى زمینه‌ها از غرب عقب‌تر هستیم، در این زمینه نیز از غربیها عقب مانده‌ایم. میزان عقب‌ماندگى ما از غرب در زمینه علومى مانند شیمى، الکترونیک، کامپیوتر و صنایع برق به روشنى قابل مشاهده است ولى در زمینه علوم انسانى و از جمله تاریخ، این عقب‌ماندگى را نمىتوان به راحتى مشاهده کرد.
شما مشاهده کنید ظرف ۵۰ سال اخیراز مورخان و اساتید رشته تاریخ در ایران، واقعاً چه تعداد مقاله در ژورنال‌ها و نشریات معتبر خارجى که آخرین دستاوردهاى علوم مختلف را از صاحبان این رشته‌ها در سراسر جهان به چاپ مى‌رسانند، به چاپ رسیده است. پاسخ، عددى نزدیک به صفر است. این عدم حضور در نشریات بین‌المللى به معنى آن است که چیزى براى گفتن نداریم. این یک حجت است.
حجت دوم آن است که بنده به عنوان کسى که درس تحولات اجتماعى و سیاسى تاریخ معاصر ایران را از دوره قاجار به این طرف مى‌دهم، آثار و کتاب‌هائى که دانشجویان را در خلال درس به آن ارجاع مى‌دهم، همان کتاب‌ها و آثار ۶۰ ـ ۷۰ ـ ۸۰ سال پیش است. یعنى اینکه اگر مى‌‌خواهید مشروطه و تحولاتش را بشناسید و عصر مشروطه را بشناسید چاره‌اى ندارید جز آنکه آثار مرحوم ناظم‌الاسلام کرمانى، مرحوم شیخ یحیى دولت‌آبادى و مرحوم سید‌احمد کسروى را بخوانید. براى آنکه آثارى که درباره مشروطیت و تحولات تاریخ معاصر ایران در دوره پهلوى و یا پس از انقلاب اسلامى منتشر شده، در مجموع «ایدئولوژیک زده» است و باعث سردرگمى و استیصال دانشجو مى‌شود. من معتقدم که در تاریخ‌نویسى از غربیها عقب هستیم.
منبع: ماهنامه – دوران – شماره ۱۲ .
