آرمان شناسی قیام های شیعی با رویکرد به شعارها و نمادها (۳)
۳٫ برقراری عدالت و تقسیم بالسویه بیت المال
یکی ازاهداف بلند و آرمان های الهی شیعیان، برقراری عدالت در جامعه بود. آنها که خود قربانی بی عدالتی حاکمان جور بودند و برخورد ناعادلانه حاکمان با مردم را مشاهده می کردند، نمی توانستند سکوت کنند. وقتی می دیدند حاکمان اموی وعباسی، بیت المال را هرطور که می خواهند مصرف می کنند و حتی در بزم های رقص و آواز و شرابخواری حیف و میل می کنند، چطور می توانستند سکوت کنند؟ به خصوص که آنها رفتار عادلانه امیرالمؤمنین علی(ع) را دیده و شنیده بودند وآن را یکی از ویژگی های مشهور حضرت می دانستند: «قسم بالسویه و عدل فی الرعیه»؛(۱) بیت المال را به طور مساوی تقسیم می کرد و در میان مردم به عدل و داد رفتار می کرد.
امام علی(ع) خطاب به مهاجران و انصار می گفت که بی جهت مالی را به کسی نخواهد داد:
«لاسوین بین السود والاحمر»؛(۲) میان سیاه وسفید به تساوی رفتار خواهم کرد.
امام در همان سخنرانی نخست خود- پس از رسیدن به خلافت ظاهری- با اشاره به این نکته که او تنها به سیره رسول خدا(ص) عمل خواهد کرد، به سیاست های خود اشاره کرد وفضل مهاجر و انصار را بر دیگران به برتری معنوی خواند که نزد خداوند محفوظ بوده و پاداش آن نزد خداست.
اما در این دنیا، هرکس که دعوت خدا و رسول را بپذیرد و مسلمان شده، به قبله مسلمانان نماز بگذارد، از تمامی حقوق بهره مند و حدود اسلام بر وی اجرا خواهد شد. امام افزود: شما بندگان خدا هستید و مال نیز مال خداوند است که به تساوی میان شما تقسیم خواهد شد و کسی برکسی برتری نخواهد داشت. پرهیزگاران نزد خدا بهترین پاداش را دارند. امام(ع) با تأکید بر سیاست خود فرمود: «مبادا فردا کسی بگوید:علی بن ابی طالب (ع)ما را از حقوقمان محروم کرد!»(۳)
در برابر عمرکه گفته بود بردگان عرب را از بیت المل آزاد کنند(۴) و بدین ترتیب تفاوتی میان نژادهای مختلف گذاشته بود، امام(ع) حاضر به قبول کمترین فرقی میان آنان نبود. مغیره ضبی گوید: علی (ع)به موالی علاقه می ورزید و باآنان مهربان بود، ولی عمر از آنان بیزار بود و دوری می کرد.(۵)
این ویژگی امام(ع) موجب جلب بی پناهان و از سوی دیگر، پرورش روحیه عدالت خواهانه میان شیعیان بود؛ از این رو، در قیام های شیعی یکی از اهداف ذکر شده همین مسئله بوده است.
زید به مردم گفت: ما شما را به حمایت از محرومان و تقسیم موجودی بیت المال میان کسانی که سزاوار آن هستند، دعوت می کنیم.(۶)
در قیام شهید فخ نیز به این امر توجه می شده است. او یکی از اموری را که در بیعت خود با مردم بیان می کرد، همین مسئله بود. او می گفت: ما با شما بیعت می کنیم که با رعیت براساس عدل و انصاف رفتار کنیم و عطایا را بالسویه بپردازیم.(۷)
۴٫ یاری خاندان پیامبر و انتقام خون آنها
خداوند متعال دوستی اهل بیت(ع) را اجر رسالت پیامبر(ص) قرار داده است و می فرماید: «بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی کنم جز دوست داشتن نزدیکانم[اهل بیتم]».(۸)
خود پیامبر(ص) می فرمود: «خدای –عزو جل- مزد من بر شما را دوستی اهل بیتم قرار داده است و من در روز قیامت در مورد آنها از شما بازخواست خواهم کرد ودر این مورد اصرار خواهم کرد.»(۹)
با توجه به این تأکیدات و نیز مقام و منزلت رسول الله(ص) اهل بیت(ع) ایشان بین مردم محبوب بودند. البته تقوا، پاکی و زهد علویان و در کنار آن مظلومیت آنان، مزید بر علت بود وآنها را بیشتر و بیشتر مورد توجه مردم قرار می داد. از این رو، درطول تاریخ هواداری از خاندان و ذریه رسول الله(ص) پررنگ است و این نکته جالب است که محبوبیت علویان در طول تاریخ اسلام، حتی ذره ای کاهش نیافت و هر زمان که یک علوی در نقطه ای قیام می کرد و زمینه مساعد بود، مردم گرد او فراهم می آمدند. دوستی اهل بیت(ع) در واقع سنگ بنای تشیع است که در تمامی فرق شیعه خود را نشان می داد.
در کل اینکه با توجه به محبوبیت خاندان پیامبر بین مردم و از سوی دیگر مظلومیت آنان، دفاع از آنان و انتقام از دشمنانشان به عنوان یکی از اهداف و آرمان های قیام های شیعی مطرح می باشد. این مسئله در قیام ها برجستگی خاصی داشت و به خصوص با شعار«الرضا من آل محمد(ص)»یا با شعار «یا لثارات الحسین(ع)» نمود پیدا می کرد.
یکی از قیام هایی که شعار «یالثارات الحسین(ع)» در جای جای آن به گوش می رسد، قیام توابین است در واقع، اولین بار شعار «یالثارات الحسین» را آنها سردادند.(۱۰)و با این شعار مردم را به خونخواهی آن حضرت فراخواندند.
حرکت آنها برای جبران کوتاهی در یاری امام حسین(ع) بود. از این رو، آنها در کوفه در منزل سلیمان بن صرد جمع شدند و برخون خواهی شهدای کربلا و یا شهادت در این راه تأکید نمودند. سلیمان بن صرد به شیعیان مناطق دیگر نامه می نوشت وآنها را به خونخواهی حضرت دعوت می کرد.(۱۱)
توابین خواستار برگرداندن خلافت به اهل بیت(ع) بودند. آنها در ابتدای جنگ از شامیان می خواستند: «…واینکه عبدالملک بن مروان را از حکومت خلع کنند…سپس حکومت را به اهل بیت(ع) پیامبران برگردانیم. اهل بیتی که خداوند به خاطر آنها به ما نعمت و کرامت عطا کرده است.»(۱۲)
سلیمان بن صرد نیز در ابتدای جنگ یاران خود را این گونه ندا می داد: «ای شیعیان آل محمد، ای کسانی که خونخواه حسین بن علی هستید.»(۱۳)
قیام بعدی که هدف اصلی آن دفاع از مظلومیت اهل بیت(ع) و به خصوص خونخواهی ابی عبدالله(ع) بود قیام مختار است. دینوری نقل می کند: مختاردر کوفه با شیعیان بنی هاشم آمد و شد داشت وایشان هم پیش او رفت و آمد می کردند. مختار آنان را دعوت می کرد که با او برای انتقام گرفتن از خون حسین(ع) قیام کنند.(۱۴) مختار در نامه ای به رفاعه و اصحابش چنین نگاشت: من شما را به کتاب خدا وسنت پیامبر و خونخواهی اهل بیت(ع) دعوت می کنم.(۱۵)
ابن اثیر نیز می گوید: اشراف کوفه نزد مختار رفتند وبرکتاب خدا وسنت رسول الله(ص) وخونخواهی اهل بیت(ع) و…بیعت کردند.(۱۶)
زید نیزدرقیام خود براین مسئله تأکید داشت. یکی از مواردی که او در بیعت خود بیان می کرد همین موضوع بود «وتصرنا اهل البیت علی من نصب لنا الحرب»(۱۷)ما اهل بیت(ع) را یاری کنید تا با کسانی که با ما جنگ می کنند، بجنگیم.
شیخ مفید در ارشاد یکی از علل نهضت زید را خونخواهی جدش حسین می داند و می فرماید: «یطلب بثارات الحسین(ع)»(۱۸) و علامه مجلسی نیز می گوید:«وانما خرج لطلب ثارالحسین(ع)»(۱۹) امام رضا(ع) در دفاع از عمویش زید در برابر مأمون، فرمود: پدرم از پدرش امام صادق(ع) نقل می کند: «رحم الله عمی زیدا انه دعا الی الرضا من آل محمد ولوظفرلوفی بمادعا الیه»؛(۲۰) خداوند عمویم زید را رحمت کند؛ زیرا او مردم را به رضا(شخص پسندیده) از آل محمد دعوت می کرد و اگر پیروز می شد، به آنچه مردم را بدان دعوت می کرد وفا می کرد(یعنی مردم را به امامی از آل محمد که مرضی و پسندیده باشد فرامی خواند و مردم را بسوی خود نمی خواند).
یکی از اهداف و آرمان های قیام شهید فخ، همین مسئله یاری خاندان پیامبر و دفاع از علویان بود. همان گونه که قبلاً بیان شد، هادی عباسی- خلیفه معاصر شهید فخ- بر علویان سخت می گرفت و آنها را مورد تعقیب قرار می داد. یعقوبی می گوید: همین امر، شیعیان را مصمم کرد تا اطراف حسین بن علی(ع) (شهید فخ) گرد آمدند.(۲۱) در قیام شهید فخ دوباره شعر«الرضا من آل محمد» مطرح شد. او خود در زمان بیعتش می گفت: «ادعوکم الی الرضا من آل محمد»(۲۲)من شما را به امامی پسندیده از آل محمد فرا می خوانم.
۵٫ امربه معروف و نهی از منکر
بی شک، یکی از فرایض مهم دین اسلام، امر به معروف و نهی از منکر است. این فریضه مهم ضامن سلامت و پاکی افراد جامعه است. از این رو، خداوند متعال می فرماید: «باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنها همه رستگارانند.»(۲۳)
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند جانشین خداوند در روی زمین و جانشین پیامبر و جانشین کتاب اوست.»(۲۴)
امیرالمؤمنین(ع) نیز می فرماید: «وتمام کارهای نیکو، و جهاد در راه خدا، برابر امر به معروف و نهی از منکر، چونان قطره ای بر دریای مواج و پهناوراست وهمانا امر به معروف و نهی از منکر، نه اجلی را نزدیک می کنند و نه از مقدار روزی می کاهند، و از همه اینها برتر، سخن حق در پیش روی حاکمی ستمکار است.(۲۵)
از این رو، اولیای الهی و پیروان آنان، همیشه در برابر مفاسد خلفا موضع گیری می کردند و با بیان های مختلف مفاسد آنها را گوشزد می نمودند. و این امر نیز یکی از اهداف قیام های شیعی بود. شیعیان در برابر انحرافات حاکمان موضع گیری می کردند و سکوت را جایز نمی دانستند. آنها در پی صلاح جامعه بودند و می خواستند بی عدالتی و مفاسد از بین برداشته شود و این امر بدون امر به معروف و نهی از منکر امکان نداشت. آنها که در دامان قرآن و اهل بیت(ع) پرورش یافته بودند جز انسان های مصلح جامعه بودند، نمی توانستند نسبت به این فریضه مهم دینی بی توجه باشند. از این رو، در هر فرصتی به هر یک از مراحل امربه معروف و نهی از منکر که قدرت داشتند اقدام می کردند. مهمترین قیامی که این هدف، جز اهداف اصلی آن قیام است، قیام امام حسین(ع) است. حضرت به صراحت اعلام می کرد:«ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر.»(۲۶)
شیخ مفید در مورد قیام زید می گوید: «به خاطر امر به معروف و نهی از منکر با شمشیر قیام کرد.»(۲۷)
علامه مجلسی نیز یکی از علل نهضت زید بن علی را همین موضوع می داند: «زید به خاطر خونخواهی حسین و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد.»(۲۸)
نتیجه گیری
از آنچه گفته آمد، نتایج ذیل بدست می آید:
۱٫ اهدافی که شیعیان در تحرکات و قیام های خود آنها را پیگیری می کردند و آنها را جز آرمان های اصلی خود قرار می دادند، اهداف مقدسی بودند برگرفته از متن دین و نیز منعکس کننده نیازها، مشکلات و نارسایی های جامعه.
۲٫ شیعیان در اثر پرورش در فضای معارف اصیل دینی و تقوا و پاکی خود، در این قیام ها اهداف اصلاحی را دنبال می کردند و می خواستند مسیر جامعه اسلامی به مسیر اصلی خود یعنی قرآن و سنت برگردد.
۳٫ شیعیان می خواستند ظلم و ستم و بی عدالتی از جامعه ریشه کن شود و خاندان پیامبر نیز در جایگاه واقعی خود قرار بگیرند.