سیدعلى بن ابراهیم (علیه السلام)

امامزاده سید على که مزار شریفش در اراضى خارج دروازه ری(بلوار ۱۵ خرداد) و در قسمت شمال شرقى شهر قم واقع و داراى بقعه زیبا و گنبدى شلجمى شکل از کاشى و صحنى نسبتا وسیع که به هفت واسطه از احفاد جناب محمد حنفیه و نسب وى ذیلا درج خواهد شد مى باشد.
به هرصورت مشهد امامزاده سید على بیش از سایر مشاهد مشابه در قم مورد توجه عمومى ومحل نذور و مزار همگانى و مرکز اجتماع و اعتکاف ارباب حاجات بویژه دردمندان است و کمتر زمانی است که یک یا چند نفر در آنجا معتکف نباشند.
ناگفته نماند که در السنه و افواه عامه مردم بغلط شهرت یافته که امامزاده سید على از فرزندان ابوالفضل العباس بن امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى باشد که این اشتهار خالى از حقیقت و غیر مقرون بصحت مى باشد چه که در هیچیک از کتب انساب و تواریخ عمومى و خصوصی دیده نشد است که از اعقاب آنحضرت کسى به این شهر آمده باشد، گرچه در نسب نامه وی در لوحى کاشى مرقدش بدین گونه نوشته شده: السید على بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امام المتقین امیرالمؤمنین على بن ابى طالب(علیه السلام) که این شهرت غیر متکى بدلیل و مأخذ و ناشى از یک اشتباه ساده بوده و آن اشتباه این است که در بین احفاد شاهزاد سید علی چنانچه خواهد آمد امامزاده اى وجود دارد که نام او ابوالفضل العباس و پدر او حسین بن على مى باشد و همین عباس بن حسین بن على هم در جوار پدر خود در قبرستان محمدیه مدفون است و بجاى اینکه گفته شود ابوالفضل العباس از فرزندان امامزاده سید على است برعکس گفته شده امامزاده سید على از احفاد ابوالفضل العباس است و حتى لوح مزار این امامزاده هم که نسب او را بدین طریق تعیین نموده اند، ثبت کردند که کاملا اشتباه و بى مأخذ مى باشد(۱).

مدفون در بقعه امامزاده سید على کیست؟

همانطوریکه در مبحث بالا گفته شد، احتمال نمى رود مدفون در آن بقعه سید على بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) باشد، زیرا در تاریخ قدیم قم ورود چنین شخصى با این نسب ذکر نشده و مضافا باید اظهار کرد، ابوالفضل العباس را فرزندى بنام جعفر(۲)نبوده و در بین پسران وى تنها عبیدالله بن عباس داراى اعقاب بوده است و از عبیدالله هم فقط از نسل پسرش حسن اعقابى باقى مانده است، بنابراین اشتباه فوق که بیان گردید، درنسب این امامزاده تقویت پیدا مى کند، گرچه نظر ابتدائى مرحوم علامه نسابه عباس فیض هم در کتاب(گنجینه‌ آثار قم)(۳)چنین بود که مدفون دراین بقعه جناب امامزاده(علی ابن ابراهیم بن ابى جعفر حسن بن عبیدالله بن ابى الفضل العباس بن امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)) می باشد، و وى در کتاب مزبور اضافه مى کند که على بن ابراهیم از اسخیاى بنى هاشم و به جلالت قدر و عظمت منزلت متصف بوده است و او را نوزده پسر بوجود آمده که از جمله آن عبیدالله بن على است که وى سید جلیل القدر، فاضل، شجاع و با تقوى بود و اکثر اوقات را به سیاحت می گذارنید و کتاب جعفریات را که در چند مجلد و متضمن دوره کاملى از فقه شیعه است تصنیف کرده و در سال ۳۱۲ هـ .ق رحلت کرده است.
باید در جواب مرحوم عباس فیض گفت:
اولا: همانوریکه اکثر مورخین و علماء انساب نوشته اند، براى عبیدالله بن ابى الفضل العباس بن امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)م دو پسر معقب ذکر نموده اند، که یکى بنام عبدالله و دیگرى بنام حسن(۴)مى باشد، منتهى عبدالله مکنى به ابوجعفر و حسن به ابومحمد الاصغر که امیر نواحى ینبع بوده و بعدها بعنوان ملک الملوک مکه و مدینه و تمام حجاز معین گردید.
پس اینکه مرحوم فیض حسن را مکنى به ابى جعفر دانسته اشتباه مى باشد، بلکه برادرى وی عبدالله بن این اسم تکنى شده بود و حسن طبق قول جمیع علماء انساب به ابى محمد الاصغر معروف و مشهور بود(۵).
ثانیا: نشو و نماى على بن ابراهیم، به اتفاق علماء انساب(۶)در بغداد بوده، و در سنه ۲۶۴ هـ .ق هم وفات یافته است، لذا اگر نامبرده به ایران و منطقه قم هجرت نموده باشد، ناچارا مى بایستى ذکرى از آن در کتب تاریخ و انساب می شد، وانگهى اگر احتمال داده شود که غفلتى از طرف مورخین صورت گرفته و نامبرده به این شهر”قم” وارد گشته و رحلتش هم در همان تاریخ مذکور بوده، یقینا تربت و مزارش مطاف اهالى و مؤلف کتاب تاریخ قدیم قم هم که در سنه ۳۷۸ هـ .ق نوشته، ذکری از آن در کتابش مى آورده است، لذا عدم ذکر علماء انساب و مورخین از هجرت على بن ابراهیم بن قم، و اشاره ننمودن مؤلف تاریخ قدیم قم از هجرت و نام وی، اقوى دلیل بر مدفون بودن شخصیت دیگرى در این بقعه متبرکه دارد.
مضافا بر اینکه مؤلف کتاب”سراج الانساب”(۷)درخصوص اعقاب حضرت عباس بن امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید:
“و نسل عباس بن امیرالمؤمنین(علیه السلام) به غایت اندک است، در عراق عجم و خراسان کسى ازایشان ندیدم، غالبا در شیراز و طبرستان بوده اند، و بیشتر نسل عباس(علیه السلام) در حجاز و مغرب اند”.
ثانیا: خود علامه فیض در کتاب دیگرش(۸)ثابت نموده که مدفون در این بقعه یکى از احفاد محمد حنیفه بن امام علی(علیه السلام) مى باشد پس چطور مى توان دو عقیده در مدفن یک شخص داشت یا اینکه مدفون بودن این امامزاده را یعنى على بن ابراهیم و امامزاده على بن احمد که ذکرش خواهد آمد را با هم در همان بقعه بدانیم، که حتى الآن کسى قائل نشده، خصوصا با دلیلى که بر عدم هجرت و نامى از على بن ابراهیم در کتاب تاریخ قم موجود است، مى توان استدلال نمود که مدفون در این بقعه یکى از احفاد محمد حنفیه مى باشد.
اما چنانکه مرحوم فیض هم قائل شده، درکتاب تاریخ قم مسطور است، اول کسى که از فرزندان محمد حنفیه ابن امیرالمؤمنین(علیه السلام) از نصییبین به رى آمد، جناب احمد بن محمد بن على بن عبدالله بن جعفر بن عبدالله بن جعفر بن محمد حنیفه بن على بن ابى طالب(علیه السلام) است که فرزندش على بن احمد هم(منظور همین امامزاده سید علی است) با وى همراه و در آنوقت طفل بود و احمد او را رد رى به رشد و کمال رسانید و بزرگش نمود(۹).
و نیز مسطور است که از احمد در رى ابوعبدالله حسین و ابوزید محمد بن وجود آمده، پس از آن احمد بن محمد با فرزند خود على از رى بقم هجرت کرده و فرزند او على در قم توقف نمود ولى پدرش احمد دیگر باره به رى بازگشت و در همانجا وفات یافت و ابو عبدالله حسین از رى بقزوین هجرت کرد و در آنجا متوقف گشت و اعقابش در همانجا می باشند که در میان ایشان رؤسا و اربابان علم و فضل معروف بوده و به منصه ظهور درآمدند، اما ابوزید محمد در همان رى اقامت داشت و در آنجا وى را سه پسر بنام ابو القاسم عزیزى و ابراهیم و احمد به وجود آمدند(۱۰).
“و اما على بن احمد(امامزاده سید على بن احمد) که با پدر خود بقم آمده بود در همین شهر توطن نموده، و از زنان متعددى او را هفت پسر به اسامی، محمد، حسین، احمد، حسن، طاهر، حمزه مکنى به ابوالقاسم و اسماعیل بوجود آمدند که پنج دختر هم که متأسفانه اسامى آنها قید نشده از او بازمانده بودند”.
اما محمد بن شاه سید على بن احمد را در قم فرزندى بنام ابو حمزه بوجود آمد، که پس از آن به رى رفت و در آنجا از زن جعفریه دخترى آورد و ابوحمزه بلا عقب درگذشت و ابوالقاسم حمزه بن على هم بدون فرزند وفات یافت.
حسین بن على را دو پسر بنام ابوطالب محسن عزیزى و ابوالفضل عباس و یکدختر به وجود آمدند که ابوطالب از قم به رى هجرت کرد و در آنجا از دختر عم خود(محمد بن علی) دو پسر بنام محمد و على و یکدختر آورده و ابوالفضل العباس بن حسین بن امامزاده سید على هم درقم وفات نمود واز براى او فرزندى ذکر نشده است.
و در کتاب عمده الطالب(۱۱)از ابو نصر بخاری نقل مى نماید که سادات محمدیه که در شهر قزوین رؤسا و در قم علماء و در رى بزرگ و سرور بودند همه از احفاد همین امامزاده، سید على مى باشند.
پس باید بطور جزم اعلان نمود که مدفون در این بقعه امامزاده اى از نسل محمد بن حنفیه بن امام علی(علیه السلام) می باشد، و به دلیل اینکه ورود وى در کتاب تاریخ قدیم قم تأیید شده و صاحب کتاب منتقله‌ الطالبیههم مدفون بودن چنین شخصیتى را در کتابش تصریح نموده است.
توصیف گنبد و بارگاه امامزاده سید علی
بقعه و گنبد امامزاده سید على از بناهاى جناب آقاى حاج محمد آقا زاده مى باشد که از تجار بلند همت و خیر شهر قم بوده که فرشهاى گرانبهاى دار السیاده را هم وقف و تقدیم آستانه نموده است، بهرحال بقعه از داخل بصورت هشت ضلعى مختلف الاضلاع و به دهانه ۷ و ارتفاع ۹ متر است و در جهت جنوبى بقعه ایوانى است به دهانه تقریبى ۵ متر و عرض و ارتفاع ۷ متر خالى از کاشیکارى و در جانب ایوان دو کفشکن وجود دارد و جلو ایوان صحن نسبتا بزرگى به شکل مربع نیمه کامل که درصحن امامزاده هم اشجارى به چشمى می خورد.
بر فراز بقعه گنبدى است شلجمى سراپا آراسته به کاشیهاى گره سازى الوان به ارتفاع ۷ و قطر ۷ متر داراى عنقى استوانه اى به ارتفاع ۴۰/ ۲ متر مزین به کاشیکارى معقلى با چند کمربند دندانه آجرى که پیش داده شده و در مقرنس آجرى بر روى یکدیگر که نیز پیش آمدگى دارند و در داخل هر حوضچه مقرنس چند پارچه کاشى کوچک کلوکى فیروزه رنگ و یا مشکى بکار برده شده است و بالاى آنها کتیبه است بعرض ۴۵% سانتمیتر از کاشیهاى خشتی بخط ثلثى سفید در زمینه لاجوردى که روى آن آیه مبارکه نور(الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکاه) تا(هو العزیز الحکیم)(صدق الله العظیم فى سته ۱۳۴۲ حرره حسین ارسطو) خوانده مى شود.
و تارک گنبد آن شلجمى و آراسته به کاشیهاى گرهى که روى آن در بالاى چند نام جلاله و در وسط چند اسم محمد و در پائین در محاذات آنها چند نام على بطور متعاکس از کاشیهاى الوان تجلى یافته است.
در مدخل بقعه زیر ایوان توصیف شده یکزوج درب منبت کارى بود که این اشعار در چهار چوب و اطراف آن بخط نستعلیق منبت شده بود:
یا على آن بنده مضطر منم                                     بر در اکرام تو افقر منم
هشتم ذى الحجه ۱۳۳۴ استاد محمد بن ابوالحسن
هرکس به على روى تولى نکند           در باغ جنان به حشر مأوى نکند                                                    

بالله بجز على و اولاد على                 دردى زکسى کسى مداوا نکند
* * *
اولاد على که اصل ایمان شده اند         دردا که قتیل تیغ عدوان شده اند                                

  مجموع چو آفتاب و ماه و انجم             در جمله آفاق پریشان شده اند 

پی نوشت

(۱)ـ از این بناء آثار ارزنده دیگرى در گنبدهاى تاریخى این شهر بیادگار باقى مانده که یکى از آنها بقعه خواجه اصیل الدین در سال ۷۶۱ و دیگرى در بقعه خدیجه خاتون در پنج فرسنگى قم به سال ۷۷۰و سومى همین بقعه در سال ۷۷۴ و آخرى در بقعه امامزاده احمد بن قاسم بسال ۷۸۰ مى باشد که پس از ۷ قرن مانند آئینه رخشانند و توصیف هر کدام در بخش جداگانه خواهد آمد.
(۲)ـ نقل از انجم فروزان صفحه ۱۴۵.
(۳)ـ انساب فخرى صفحه ۱۶۹، الشجره المبارکه صفحه ۱۸۴، سراج الأنساب صفحه ۱۷۵، انساب فخرى صفحه ۲۳۱ عمده الطالب صفحه ۳۲۳ تهذیب الأنساب صفحه ۲۷۵.
(۴)ـ گنجینه آثار قم جلد ۲ صفحه ۶۲۶.
(۵)ـ در کتاب انساب مجدى صفحه ۲۳۱، نوشته شده که مادر وى ام ولد بوده و در سن ۶۷ سالگی وفات یافته است.
(۶)ـ رجوع گردد به کتابهاى انساب مجدى صفحه ۲۳۱، الشجره المبارکه صفحه ۱۸۴، سراج الانساب صفحه ۱۷۵، انساب فخرى صفحه ۱۶۹ خط آخر، عمده الطالب صفحه ۳۹۵.
(۷)ـ انساب فخرى صفحه ۱۷۰، انساب مجدى صفحه ۲۳۳.
(۸)ـ سراج الانساب صفحه ۱۷۵.
(۹)ـ انجم فروزان صفحه ۱۴۴.
(۱۰)ـ نقل از منتقله الطالبیه صفحه ۲۵۷ و ۲۵۸. و تاریخ قم صفحه ۲۳۴.
(۱۱)ـ تاریخ قم صفحه ۲۳۵ و ۲۳۶.