کودکستان و مهد کودک

مقدمه

کودکان بین ۲ تا ۶ سالگى، در مقایسه با نوباوگان و کودکان نوپا، زمان بیشترى را دور از خانه و والدین سپرى می‌کنند. طى ۳۰ سال گذشته، تعداد کودکانى که به کودکستان یا مهدکودک می‌روند، افزایش یافته است. این روند عمدتا به علت افزایش چشمگیر مشارکت زنان در نیروى کار است. در حال حاضر، مادران ۶۷ درصد از کودکان پیش دبستانى شاغل هستند. کودکستان، برنامه‌اى است که هدف آن بالا بردن سطح رشد کودکان ۲ تا ۵ ساله است و بر تجربه‌هاى آموزشى تاکید می‌وزد.

در مقابل، مهدکودک، انواع تدارکات براى سرپرستى فرزندان والدین مشاغل را در بر می‌گیرد و این تدارکات در خانه کودک ارائه می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که والدین، اغلب کودکستان را به مهدکودک ترجیح می‌دهند. بسیارى از کودکستانها، ساعت کار خود را از نیمه وقت به تمام افزایش داده‌اند تا به نیازهاى والدین شاغل پاسخ دهند. وظیفه یک مهدکودک خوب فقط این نیست که کودکان را در غیاب والدینشان ایمن نگهدارد و آنها را خوب تغذیه کند. مهدکودک باید مانند یک کودکستان کارآمد، تجربیات آموزش با کیفیت عالى براى کودکان فراهم آورد.

برنامه‌هاى کودکستانها متنوع است، که از مراکز کودک محروم تا معلم محور در نوسان هستند. در کودکستان‌هاى کودک محور، معلمان فعالیت‌هاى گوناگون را ارائه می‌دهند که کودکان می‌توانند از بین آنها انتخاب کنند و قسمت عمده روز، در بازى آزاد هدف می‌شود. در مقابل، کودکستان‌هاى تحصیلى، معلمان برنامه را تنظیم کنند. در این کودکستان‌ها، به کودکان حروف الفبا، اعداد، رنگ‌ها، شکل‌ها، مهارت‌هاى تحصیلى را از طریق تکرار و تمرین، آموزش می‌دهند و بر بازى تاکید نمی‌شود.

به رغم نگرانى جدى درباره مناسب بودن این پرورش، به معلمان کودکستانى فشار می‌آورند که روى آموزش تحصیلى رسمى، تاکید کنند. انگیزه ایجاد این گرایش، اعتقاد عموم به این موضوع است که آموزش تحصیلى در سنین پایین‌تر، پیشرفت نهایى جوانان را بهتر می‌کند. اما تاکید بر آموزش تحصیلى رسمى در اوایل کودکى، انگیزش و سایر جنبه‌هاى رشد هیجانى را تضعیف می‌کند.

کودکان ۳ تا ۶ ساله در کلاس‌هاى کودک محور، در مقایسه با کودکان کلاس‌هاى معلم محور، به توانایی‌هاى خود بیشتر پى بردند، مسائل چالش‌انگیز را بیشتر ترجیح دادند، کمتر جویاى تائید بزرگترها و نگران مدرسه بودند. در بررسى دیگرى، کودکان ۴ ساله در کودکستان‌هاى کودک محور، در ارزیابی‌هاى تحصیلى، زبان، مهارت‌هاى حرکتى و زبان، از کودکانى که در کودکستان‌هاى تحصیلى بودند، نمره‌هاى بیشترى کسب کردند.

برنامه هد استارت

برنامه هد استارت به این صورت است که براى کودکان یک یا دو ساله دوره کودکستان، همراه با خدمات غذایى و پزشکى تامین می‌کند. درگیرى والدین براى پروژه هداستارت، اهمیت زیادى دارد. والدین در جلسات سیاست‌گذارى شرکت می‌کنند و در برنامه‌ریزى آن مشارکت دارند. آنها همچنین بطور مستقیم با کودکان در کلاسهاى درس کار می‌کنند، در برنامه‌هاى مخصوص فرزندپرورى و رشد کودک شرکت می‌جویند و خدماتى را دریافت می‌کنند که هدف آنها کمک به نیازهاى عاطفى، اجتماعى، و شغلى خود آنهاست. در حال حاضر، بیش از ۱۳۰۰ مرکز هداستارت، سالیانه به ۷۲۰ هزار کودک خدمت می‌کنند.

بیش از ۲۰ سال پژوهش، منافع دراز مدت مداخله پیش دبستانى را به اثبات رسانده و همین امر به بقاى هداستارت کمک کرده است. نتایج پژوهش حاکى است کودکانى که در این برنامه‌ها شرکت داشتند در ۲ تا ۳ سال اول مدرسه ابتدایى، هوش بهتر بالاتر و پیشرفت تحصیلى بیشترى از کودکان شاهد داشتند. بعد از این زمان، تفاوت‌ها در نمرات آزمون، کاهش یافتند. با وجود این کودکانى که تحت مداخله قرار گرفته بودند، از نظر سازگارى با دوران تحصیلى تا نوجوانى، جلوتر از افراد گروه شاهد بودند آنها به احتمال کمترى تحت آموزش ویژه قرار گرفتند یا مردود شدند، و تعداد بیشترى از آنها دوره دبیرستان را تمام کردند. مهدکودک، با مداخله به موقع با کیفیت عالى، می‌تواند به رشد کودکان که از لحاظ اقتصادى محروم هستند، کمک کند.

اجزاى سازنده یک مهد کودک با کیفیت عالى

بررسی‌ها نشان می‌دهند که این عوامل مهم هستند: اندازه گروه (تعداد کودک در یک مکان واحد)، نسبت مراقب به کودک، آمادگى تحصیلى مراقب، تعهد شخصى مراقب به یادگیرى و مراقبت کردن از کودکان در صورتى که این ویژگیها مطلوب باشند، کودکان در ارزیابیهاى هوش، زبان و رشد اجتماعى، بهتر عمل می‌کنند. محیطهاى وسیع و مجهز و اقداماتى که نیازها و تمایلات کودکان پیش دبستانى را برآورده می‌سازند نیز به پیامدهاى مثبت کمک می‌کنند.

آیا مهد کودک، ایمنى دلبستگى در نوباوگى را تهدید می‌کند؟

پژوهش حاکى است نوباوگان آمریکایى که قبل از ۱۲ ماهگى در مهد کودک تمام وقت گذاشته می‌شوند، بیشتر از نوباوگانى که در خانه ماندند، دلبستگى ناامین بویژه از نوع دورى جو، نشان می‌دهند. آیا این بدان معنى است که نوباوگانى که هر روز جداى از والدین شاغل خود را تجربه می‌کنند و از همان ابتدا در مهد کودک گذاشته می‌شوند، در معرض خطر مشکلات رشدى قرار دارند؟ برخى پژوهشگران چنین فکر می‌کنند در حالى که سایرین مخالف‌اند. با این حال بررسى دقیق شواهد حاکى است که باید در مورد این نتیجه‌گیرى که مهدکودک براى نوباوگان زیان‌بخش است، محتاط باشیم.

اولا، در بررسیهایى که رابطه مهدکودک با دلبستگى را گزارش می‌دهند، میزان ناایمنى در نوباوگان مهدکودکى تا اندازه‌اى بیشتر از نوباوگان غیر مهدکودکى است (۳۶ در برابر ۲۹ درصد)، اما این ناایمنى به میزان کلى ناایمنى کودکان در کشورهاى صنعتى شباهت دارد. در حقیقت، اغلب نوباوگان مادران شاغل، دلبسته ایمن هستند. از این گذشته، همه تحقیقات، گزارش نمی‌دهند که بین کیفیت دلبستگى نوباوگان مهد کودکى و نوباوگانى که در خانه پرورش یافته‌اند تفاوت وجود دارد.

ثانیا، شرایط خانوادگى بر ایمنى دلبستگى تاثیر دارد. خیلى از مادران شاغل، فشارهاى رسیدگى به دو شغل تمام وقت را استرس‌زا می‌دانند. برخى از مادران به دلیل اینکه خسته هستند و به ستوه آمده‌اند، به فرزندانشان با عطوفت کمترى پاسخ می‌دهند و از این رو، ایمنى آنها را به خطر می‌اندازند. سایر مادران شاغل، احتمالا براى استقلال نوباوگانشان ارزش قائل‌اند و آن را ترغیب می‌کنند یا اینکه بچه‌هاى آنها به دلیل عادت داشتن به جدایى از والدینشان، از موقعیت غریبى نمی‌ترسند. در این گونه موارد، حالت و دلبستگى دورى جو می‌تواند بیانگر خودمختارى سالم و نه ناایمنى باشد.

ثالثا، مهدکودک نامرغوب می‌تواند به دلبستگى ناایمن در نوباوگان مادران شاغل کمک کند. در بررسى مراقبت اولیه از کودک NICHD بزرگترین بررسى طول تا زمان حال، که ۱۰۰۰ نوباوه را همراه با مادرشان در ۱۰ ناحیه کشور در برداشت. مهدکودک به تنهایى تاثیرى در دلبستگى ناایمن نداشت. اما وقتى که نوباوگان در معرض ترکیب عوامل خطرخانه و مهدکودک قرار داشتند، پرستارى بی‌عاطفه در خانه، همراه بر پرستارى بی‌عاطفه، و ساعتهاى طولانى در مهدکودک، میزان ناایمنى افزایش یافت.

رابعا، ارزیابى ایمنى دلبستگى، در حالى که نوباوگان با مهدکودک سازگار شده‌اند، تصویر دقیقى در اختیار نمی‌گذارند. وقتى که نوباوگان وارد مهدکودک می‌شوند، باید با روال جدید جدایى روزانه از والدین سازگار شوند. تحت چنین شرایطى، انتظار می‌رود که آنها رنجورى نشان دهند. اما بعد از چند ماه، نوباوگانى که در برنامه‌هاى مرغوب شرکت می‌کنند، آرام‌تر می‌شوند آنها لبخند می‌زنند، بازى می‌کنند، از پرستاران باعاطفه‌اى که آنها را خوب می‌شناسند، تسلى می‌جویند و تعامل کردن با همسالان را آغاز می‌کنند.

آینده بحث

نتایج بررسى NICHD حاکى است که تربیت، بر رفتار مشکل آفرین کودکان پیش دبستانى، بیشتر از مهدکودک تاثیر دارد. در واقع، داشتن امکان برقرارى رابطه گرم و صمیمانه با یک پرستار حرفه‌اى با عاطفه، براى ناباوگانى که با یک یا دو والد رابطه ناایمنى دارند، بسیار مفید است. وقتى که این کودکان را تا دوره پیش دبستانى و اوایل دبستان دنبال کردند، معلوم شد که آنها بیشتر از کودکان دلبسته ناایمنى که به مهدکودک نرفته بودند، اعتماد به نفس دارند و از مهارتهاى اجتماعى برخوردار هستند.

نویسنده: على غلامپور طالمى