نیكى به پدر و مادر و خانواده

نیكی به پدر و مادر، وظیفه ای اخلاقی است كه در واجب بودن شكر منعم ریشه دارد. انسان فطرتا شاكر و سپاسگزار كسی است كه به او نیكی كرده است.

سپاسگزاری از پدر و مادر، نشانه و گواه سلامت فطرت است و كسی كه به پدر و مادر خود نیكی می كند، از فطرت خود پاسداری كرده است. اهمیت سپاسگزاری از پدر و مادر، چنان است كه خداوند پس از امر به شكرگزاری از خود، شكر پدر و مادر را آورده است:
و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه و هنا علی وهن و فصاله فی عامین ان اشكر لی و لوالدیك الی المصیر؛ (1)

و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش كردیم. مادرش به هنگام بارداری او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل كرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد آری او را سفارش كردیم كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش كه بازگشت همه به سوی من است.

و همان طور كه كسی نمی تواند شكر پروردگار به جای آورد، شكرگزاری از پدر و مادر نیز بسیار دشوار و در حد محال است.
از پیامبراكرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است:
لن یجزی ولد عن والده حتی یجده مملوكا فیشتریه و یعتقه؛ (2)
هرگز فرزندی پاداش پدرش را ادا نمی كند، مگر آن كه پدر مملوك باشد و فرزند او را بخرد و آزاد سازد.
و نیز از ایشان روایت شده است:
بر الوالدین افضل من الصلوة و الصوم و الحج و العمرة و الجهاد فی سبیل اللَّه؛ (3)
نیكی به پدر و مادر برتر از نماز و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خداست.
نیكی به پدر و مادر چنان اهمیتی دارد كه حتی پدر و مادری كه از نظر عقیده دچار انحراف هستند و یا به فرزند خود ظلم كرده اند باید مورد احترام واقع شوند و فرزند به آنان نیكی كند. (4)

مادر حق ویژه ای دارد و نیكی به او مقدم است. امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
شخصی نزد پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) آمد و پرسید ای پیامبر! به چه كسی نیكی كنم؟
فرمودند:
مادرت
پرسید: سپس به چه كسی؟
فرمودند: به مادرت.
باز پرسید: سپس به چه كسی؟ فرمودند: به مادرت،
دوباره پرسید: سپس به چه كسی؟ فرمودند: به پدرت. (۵)

وجوب پرهیز از آزار پدر و مادر
خداوند در قرآن كریم نیكی به پدر و مادر را وظیفه ای واجب معرفی فرموده است؛

وظیفه ای كه پس از توحید در پرستش ذكر شده است:
و قضی ربك الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندك الكبر احدهما او كلا هما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كریما؛ (6)
پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستید و به پدر و مادر خود احسان كنید؛ اگر یكی از آن دو یا هر دو در كنار تو به سالخوردگی رسیدند به آنها حتی اف مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنی شایسته بگوی.
مطابق این آیه به پدر و مادر امری واجب وكوچك ترین بی احترامی به آنان ممنوع است.این وجوب و ممنوعیت چنان كه گفتیم پس از بیان وجوب یگانه پرستی ذكر شده است و این گواه اهمیت حقوق والدین است.
اهانت و بی احترامی نسبت به والدین به هیچ روی پذیرفته نیست؛ حتی كوچك ترین رفتار یا گفتاری كه موجب آزار آنان باشد بر طبق این آیه ممنوع است.
امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
اگر لفظی كوتاه تر و سبك تر از اف وجود داشت خداوند آن را در آیه ذكر می فرمود.(7)

و در روایت دیگری آمده است كه مقصود از اف كمترین ازار است و اگر كلمه ای وجود داشت كه بر آزاری كوچك تر دلالت می كرد، خداوند از آن نهی می فرمود.(8)
روایات بسیاری در نهی از آزار پدر و مادر آمده است.

امام باقر(علیه السلام) از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نقل فرموده اند:
ایاكم و عقوق الوالدین فان ریح الجنة توجد من مسیرة الف سنة و لا یجدها عاق… (9)
از آزار پدر و مادر بپرهیزید، زیرا بوی بهشت از هزار سال فاصله بوییده می شود، ولی آزار دهنده پدر و مادر آن را نمی یابد.
آزار والدین حتی اگر آنان ظالم باشند جایز نیست. امام صادق(علیه السلام) فرمود:
من نظر الی ابویه نظر ماقت و هما ظالمان له لم یقبل اللَّه تعالی له صلوة؛ (10)
كسی كه به پدر و مادرش به حالت دشمنی و تنفر نگاه كند خداوند نمازش را نمی پذیرد.
فروتنی در برابر والدین 
فروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیكی به پدر و مادر است و نشانه ای از روح شكرگزاری به شمار می رود:
واحفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب رحمهما كما ربیانی صغیرا؛ (11)
دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت كن چنان كه مرا در خردی پروردند.
از این بخش از آیه كه فرمود: و قل رب ارحمهما كما ربیانی صغیرا می توان دریافت كه طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شكرگزاری انسان دارد.
امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
لا تملا عینیك من النظر الیهما الا برحمة و رقة، و لا ترفع صوتك فوق اصواتهما، و لا یدك فوق ایدیهما، و لا تقدم قدمهما؛ (12)
چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مكن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر.
وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین
فرزند حتی پس از آن كه پدر و مادرش از دنیا می روند. همچنان وظیفه ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت كند. از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است:
ان العبد لیكون باراً بوالدیه فی حیاتهما ثم یموتان فلا یقصی عنهما دینهما و لا یستغفر لهما فیكتبه اللَّه عاقاً و انه لیكون عاقا لهما فی حیاتهما غیر بار بهما فاذا ما تا قضی دینهما و استغفر لهما فیكتبه اللَّه باراً؛ (13)
هر آینه كسی كه نسبت به پدر و مادر خود نیكوكار بوده پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمی كند و برای آنان استغفار نمی نماید پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار می دهد. و بسا كه كسی آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیكی نمی كرده است ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا كرده و برایشان استغفار نموده است پس خداوند او را در شمار نیكی كنندگان به والدین قرار می دهد.
از این روایت فهمیده می شود كه اولا: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمی یابد و دیگر این كه خداوند راه را برای جبران كوتاهی های فرزند خطا كار باز گزارده است.
خواهر و برادر 
رابطه میان فرزندان یك خانواده رابطه ای حساس است. عاطفه ای كه میان والدین و فرزندان وجود دارد در رابطه خواهری و برادری رقیق تر می شود. از طرف دیگر خواهران و برادران با یكدیگر به اندازه ای كه پدر و مادر با فرزندان مدارا می كنند، مدارا نمی نمایند؛ به همین دلیل اصطكاك و برخورد سلیقه ها و اراده ها میان آنان بیشتر است.
فرزندان خانواده در روابط متقابل خود به تدریج آماده ظاهر شدن در جامعه می شوند؛ آنها روابطی را برقرار می كنند كه عواطف شدیدی همچون رابطه والدین و فرزندان در آنها نیست. كودك در رابطه با پدر و مادر خود بسیاری از مشكلات این رابطه را به سبب محبت پدر و مادر از سر می گذراند و به سبب اعتمادی كه به آنها دارد قادربه ایجاد رابطه مثبت با آنان است. اما در جایی كه چنین اعتمادی نیست و چنان محبتی هم وجود ندارد طرف مقابل گذشت كمتری می كند و برای ایجاد ارتباط تشخیص درست انسان های صالح و درستكار از بدكاران را ضروری است. اگر كودك از كنار پدر و مادر خود ناگهان به جامعه منتقل شود، در واقع از فضایی كه محبت و اعتماد در آن فراوان بوده است به فضایی منتقل می شود كه این دو عنصر بسیار كمتر است این انتقال دفعی او را با مشكلاتی در برقراری رابطه مواجه خواهد ساخت؛ اما اگر در خانواده فرصت ایجاد رابطه با خواهران و برادران خود را داشته باشد حالت میانه ای را تجربه می كند كه متوسط رابطه والدین و فرزند و رابطه عمومی شهروندان است. بنابراین رابطه خواهری و برادری بسیار اهمیت دارد. تجربه نیز نشان می دهد كه فرزندان خانواده های تك فرزند به اندازه كسانی كه خواهر و برادر داشته مهارت برقراری رابطه با همسالان و همكاران را ندارند.
به میزانی كه رابطه اعتماد و محبت میان خواهران و برادران كمتر از اعتماد و محبت میان والدین و فرزندان است، حقوق آنان نیز بر یكدیگر كمتر است. در عین حال خواهران و برادران حقوق زیادی نسبت به یكدیگر دارند و وظایف اخلاقی آنان بسیار با اهمیت است. رعایت حقوق خواهران و برادران رابطه عاطفی آنان را تقویت می كند و تقویت این رابطه در واقع نیكی به پدر و مادر است؛ زیرا والدین همواره دوست دارند فرزندانشان رابطه ای محبت آمیز با هم داشته باشند و اگر این خواسته خود را برآورده ببینند، خشنود خواهند شد.
برای آشنایی با حق خواهران و برادران به رسالة الحقوق امام زین العابدین (علیه السلام) رجوع می كنیم:
و اما حق اخیك فتعلم انه یدك التی تبسطها و ظهرك الذی تلتجی الیه و عزك الذی تعتمد علیه و قوتك التی تصول بها فلا تتخذه سلاحا علی معصیة اللَّه و لا عدة لظلم بحق اللَّه و لا تدع نصرته علی نفسه و معونته علی عدوه و الحول بینه و بین شیاطینه و تأدیة النصیحة و الاقبال علیه فی اللَّه، فان انقاد لربه و احسن الاجابة له و الا فلیكن اللَّه آثر عندك و اكرم علیك منه؛ (14)

و اما حق برادر تو این است كه بدانی كه او برایت چون دستی است كه می گشایی و پشتوانه ای است كه به آن پناه می بری و عزتی است كه به آن تكیه می كنی و نیرویی است كه به وسیله آن چیرگی می یابی. پس او را وسیله ای برای معصیت خدا و كمكی برای ستم به حق خداوند مگیر و در یاری او كوتاهی مكن و او را در برابر دشمنش یاری كن و میان او و شیاطینش فاصله انداز و او را نصیحت كن و در راه خدا به او روی آور. پس اگر مطیع فرمانبر پروردگارش بود با او باش و گرنه باید كه خداوند در نزد تو محبوب تر و بزرگ تر از او باشد.
از این جملات در می یابیم كه در نسبت برادری اصل بر آن است كه برادران دو وظیفه را نسبت به هم انجام می دهند:
۱ – یار و حامی یكدیگر باشند.
۲ – در راه خدا ناصح و خیر خواه یكدیگر باشند.
این دو وظیفه یكدیگر را تكمیل می كنند و هیچ یك بدون دیگری وظایف برادری را كامل نمی كند به نظر می رسد رابطه خونی و عاطفی برادری تا اندازه بسیار موجب حمایت برادران از یكدیگر می شود ولی اگر این حمایت توأم با بصیرت نسبت به اهداف زندگی نباشد به حمایت های ناروا و ظالمانه می انجامد برای پیشگیری از این گونه حمایت های ناروا لازم است فقط از كسی كه هدف اخلاقی و الهی را تعقیب می كند حمایت شود و اگر كسی در مسیر ناصواب حركت می كند. از آن راه باز داشته و نصیحت شود. توجه به حق بودن یا نبودن آن چه مورد حمایت واقع می شود، حمایت كننده و حمایت شونده را از گناه و ظلم باز می دارد. هر گاه برادری در مسیر مخالف خدا گام زند وظیفه برادران او نصیحت كردن است و چون در طریق الهی حركت كند وظیفه برادران حمایت از اوست.
اگر حمایت و نصیحت با هم جمع شوند، مصداق حقیقی نیكی كردن پدید می آید. نیكی حقیقی به پدر و مادر نیز باید تركیبی از این دو باشد؛ با این تفاوت كه پدر و مادر حتی اگر نصیحت پذیر نباشند باز هم باید از آزردن و جدایی از آنها پرهیز كرد، ولی رابطه برادری و خواهری این گونه نیست.
از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) روایت شده است:
بر امك و اباك و اختك و اخاك ثم ادناك فادناك؛ (15)
به مادر و پدر و خواهر و برادرت نیكی كن، سپس به خویشاوندان نزدیك و آن گاه به خویشان دور نیكی كن.
صله رحم :
پس از اعضای اصلی هر خانواده خویشاوندان قرار دارند. رابطه خویشاوندانی كه رابطه ای خونی و مادری (رحم) دارند، ادامه روابط خانوادگی خواهران و برادران است. داشتن رابطه و احترام به خاله دایی و نزدیكان مادر كه مادر روزی با آنان در یك خانه زندگی كرده و رابطه ای عاطفی با آنان دارد و هنوز خواستار ادامه رابطه با آنهاست احترام به خواسته مادر تلقی می شود. در مورد عمه و عمو نیز همین مسئله صادق است؛ احترام به آنان و حفظ و ادامه رابطه عاطفی با آنها نیز، در واقع احترام به خواسته پدر است.
در روابط خویشاوندی نیز محبت میان طرفین شدید است ولی به اندازه محبت میان والدین و فرزندان نیست. حفظ پیوند عاطفی و محبت آمیز میان خویشاوندان محافظت از مهربانی در گستره ای وسیع است. خویشاوندی در حقیقت زمینه روحی و عاطفی مناسب برای نیكی كردن به دیگران است.
پیوند با ارحام موجب می شود برخی شئون مربوط به ارحام را شأنی از خود تلقی كنیم و نیكی به آنان را نیكی به خود بدانیم. این ویژگی رابطه خویشاوندی انگیزه نیكی كردن را افزایش می دهد و توفیق عمل صالح را بیشتر می سازد. و عمل صالح بیشتر موجب نزدیك شدن انسان به هدف زندگی است. پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) فرموده اند كه خداوند فرمود:
انا الرحمن و هذه الرحم، شققت لها اسماً من اسمی فمن وصلها وصلته و من قطعها بتته؛(16)

من الرحمن هستیم و اینان رحم از نام خود نامی برایشان جدا كردم، پس كسی كه به رحم بپیوندد به او می پیوندم و كسی كه از رحم بگسلد از او بگسلم.
رحم مادران مایه پیوند مهرآمیز آدمیان است و این رحمت و مهربانی میان خویشاوندان را خداوند قرار داده است؛ همان گونه كه رحمت میان مؤمنان را به رحمت خویش پدید آورد. خداوند همه انسان ها را از یك پدر و مادر آفرید؛ آدمیان همه خویشاوند هستند و اگر به این موضوع اندیشه كنند مهربانی میان آنان بیشتر خواهد بود:
یا ایها الناس اتقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا كثیرا و نساءاً و اتقوا اللَّه الذی تساءلون به و الارحام ان اللَّه كان علیكم رقیباً؛ (17)

ای مردم، از پروردگارتان كه شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را نیز از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراكنده كرد پروا دارید، و از خدایی كه به نام او از همدیگر درخواست می كنید پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید كه خدا همواره بر شما نگهبان است.
اولیاء خدا حتی جنگ با گمراهان را برای بسط توحید و از سر مهربانی به انسان ها انجام داده اند.
به هر حال رحمت طبیعی میان ارحام، راه پیوندهای انسانی را هموارتر می كند و كسی كه از ارحام خود بگسلد، به گسستن از بیگانگان نزدیك تر است و از همین روست كه قطع رحم نكوهش شده است.
امام صادق(علیه السلام) فرمودند:
اتقوا الحالقة فانها تمیت الرجال، قلت: و مالحالقه؟ قال: قطیعة الرحم؛ (18)
از حالقه بپرهیزید كه مردان را می میراند. شخصی پرسید: حالقه چیست؟ امام پاسخ دادند: گسستن از خویشاوندان.
امیرالمؤمنین(علیه السلام) در خطبه ای چنین فرمودند:
اعوذباللَّه من الذنوب التی تعجل الفناء؛
از گناهانی كه نابودی را زود هنگام می كنند به خدا پناه می برم. شخصی پرسید: مگر گناهی هست كه نابودی زودرس آورد؟ ایشان فرمودند:
نعم و یلك قطیعة الرحم؛
آری، وای بر تو، بریدن از خویشاوندان. سپس فرمودند:
ان اهل البیت لیجتمعون و یتواسون و هم فجرة فیرزقهم اللَّه جل و عز، و ان اهل البیت لیتفرقون و یقطع بعضهم بعضا فیحرمهم اللَّه و هم اتقیاء (19)
بسا خویشاوندانی كه گناهكارند و لی با هم اجتماع و تواسی می كنند، پس خداوند بزرگ عزیز آنان را روزی می دهد، و بسا خویشاوندان پرهیزكاری كه از یكدیگر دوری می كنند و از هم می گسلند، پس خداوند آنان را محروم می سازد.
هر چه بریدن از خویشاوندان نكوهیده و دارای آثار سوء است، صله رحم ستوده و مبارك است:
ان افضل ما توسل به المتوسلون الی اللَّه سبحانه الایمان… وصلة الرحم فانها مثراة فی المال؛(20)

همانا بهترین چیز كه نزدیكی خواهان به خداوند به آن دست یازیده اند ایمان… و پیوند با خویشان است كه مال را افزون سازد و اجل را واپس اندازد.
و نیز فرمود:
فرض اللَّه الایمان تطهیرا من الشرك… و صلة الرحم منماة للعدد؛ (21)

خدا ایمان را واجب كرد تا موجب پاكی از شرك باشد… و پیوند با خویشان را واجب كرد تا سبب رشد و فراوانی عدد گردد.
امام سجاد(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت فرمود:
من سره ان یمداللَّه فی عمره، و ان یبسط له فی رزقه فلیصل رحمه؛ (22)
كسی كه خوش دارد خدا عمرش را دراز كند و روزیش را گشاده سازد پس به خویشاوندانش بپیوندد.
آثار صله رحم در بركات دنیای خلاصه نمی شود، بلكه با جلوگیری از گناه آخرت را نیز آباد می كند:

امام صادق(علیه السلام) فرمود:
ان صلة الرحم و البر لیهونان الحساب و یعصمان من الذنوب فصلوا ارحاكم و بروا باخوانكم و لو بحسن السلام و رد الجواب؛ (23)

پیوند با خویشاوندان و نیكوكاری، حساب آخرت را آسان می كند و از گناهان باز می دارد. پس به خویشان خود بپیوندید و به برداران خود نیكی كنید، حتی اگر به نیكی سلام و دادن جواب باشد.

پی نوشتها
(1) – لقمان، ۱۴.

(2) – المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۴.

(3) – همان.

(4) – همان، ص ۴۴۲، ۴۴۱.

(۵) – همان، ص ۴۳۹.

(6) – اسراء، ۲۳.

(7) – اصول كافی، ج ۲، ص ۳۴۱، حدیث ۷.

(8) – مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۳۱.

(9) – همان، ص ۴۴۲.

(10) – همان.

(11) – اسراء، ۲۴.

(12) – المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۸.

(13) – همان، ص ۴۴۱.

(14) – تحف العقول، رسالة الحقوق، ص ۲۶۴.

(15) – المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۵.

(16) – همان، ص ۴۲۸.

(17) – نساء، ۱.

(18) – المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۱.

(19) – همان، ص ۴۳۲.

(20) – نهج البلاغه، الخطبه ۱۱۰.

(21) – همان، قصار الحكم، ۲۵۲.

(22) – المحجة البیضاء، ج ۳، ص ۴۳۲.

(23) – همان، ج ۳، ص ۴۳۳.