فضیلت استغفار و آمرزش گناهان
یکی از دعاهای بسیار مهم در زندگی انسان این است که خداوند گناهان او را محو کرده و در روز قیامت گرفتار عواقب گناهان خود نگردد. برای بخشش گناهان خداوند خودش راهی را و دعایی را به بندگانش آموخته است که در قرآن کریم می فرماید: «وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ»؛[۱] یعنی و آنها که چون مرتکب عمل زشتى شوند یا به خویشتن ستم کنند به یاد خدا مىافتند و براى گناهان خود طلب آمرزش مىکنند.
روایاتی در متون اهل سنت در این موضوع نقل شده که برخی از آنها اشاره میشود:
علقمه بن اسود روایت کرده که عبد اللّه بن مسعود گفته است: در کتاب خداوند عزّ و جلّ دو آیه است که بنده هر گناهى کرده باشد چون آنها را بخواند و استغفار کند خداوند او را مى آمرزد، فرموده است: «وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ»؛ و نیز: «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً».[۲] خداوند متعال فرموده است: «وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ»[۳]؛ و نیز: «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً».[۴] پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم بسیار مى فرمود: «سبحانک اللّهم و بحمدک اللّهم اغفر لی إنّک أنت التوّاب الرّحیم.»[۵] و فرموده است: «کسى که بسیار استغفار کند خداوند براى هر غم او گشایشى و براى هر تنگى راهى براى او قرار مى دهد و از جایى که گمان نمى برد به او روزى مى رساند.»[۶] و فرمود: «من هر روز هفتاد بار أستغفر اللّه و أتوب الیه مى گویم»[۷]؛ با این که خداوند گناهان گذشته و آینده او را آمرزیده بود. همچنین فرمود: «همانا بر دلم پوششى مىافتد، و من هر روز صد بار استغفار مى کنم».[۸]
در حدیث دیگرى آمده است: «هر کس این ذکر را بگوید گناهانش آمرزیده مى شود هر چند از جهاد با کافران گریخته باشد».[۹] حذیفه گفته است: من نسبت به خانواده ام بدزبان بودم به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کردم: بیم آن دارم که زبانم مرا وارد جهنّم کند، آن حضرت فرمود: «چرا هر روز صد بار استغفار نمى کنى.»[۱۰] عایشه گفته است: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اگر مرتکب گناه شدى استغفار کن، چه توبه از گناه، پشیمانى و طلب آمرزش است.»[۱۱] همچنین عایشه روایت کرده که آن حضرت فرموده است: «اللّهم اجعلنی من الّذین إذا أحسنوا استبشروا و إذا أساءوا استغفروا»[۱۲] و فرمود: «هرگاه بنده گناهى مرتکب شود و بگوید: اللّهم اغفر لی. خداوند مىفرماید: بندهام گناهى کرده و دانسته است او را پروردگارى است که گنهکار را مؤاخذه مى کند و گناه را مى آمرزد، بندهام هر چه مى خواهى بکن من تو را آمرزیدم».[۱۳] و فرمود: «کسى که استغفار کند بر گناه اصرار نکرده است هر چند در روز هفتاد مرتبه به آن بازگشت کند».[۱۴]
از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده: «مردى از پیشینیان که هرگز کار خیرى انجام نداده بود نگاهى به آسمان کرد و گفت: براى من پروردگارى است اى پروردگار مرا بیامرز، خداوند سبحان فرمود:تو را آمرزیدم.»[۱۵] و فرمود: «خداوند مى فرماید: اى بندگان من شما همگى گنهکارید جز کسى که من او را مصون داشته ام، پس آمرزش بخواهید تا شما را بیامرزم، و کسى که بداند من مى توانم از گناهانش درگذرم او را مى آمرزم و باک ندارم».[۱۶] و فرمود: «کسى که بگوید: سبحانک ظلمت نفسی و عملت سوءا فاغفر لی إنّه لا یغفر الذّنوب إلّا أنت، گناهانش را مى آمرزم هر چند مانند قطار مورچگان باشد».[۱۷]
در متون شیعه امامیه نیز بر این مطلب تأکید شده است:
سکونى از ابى عبد اللّه علیه السلام روایت کرده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «بهترین دعا استغفار است.»[۱۸] همچنین فرموده است: «براى دلها زنگارى است، مانند زنگار مس؛ آن را با استغفار بزدایید.»[۱۹]
عبید بن زراره از ابى عبد اللّه علیه السلام نقل کرده که فرموده است: «هرگاه بنده زیاد استغفار کند نامه اعمالش بالا مى رود در حالى که مى درخشد».[۲۰] یاسر خادم از امام رضا علیه السلام روایت کرده که فرموده است: «استغفار مانند برگ بر درخت است که چون درخت بجنبد برگ مى ریزد، و کسى که از گناهى استغفار کند و باز آن را انجام دهد مانند کسى است که پروردگارش را ریشخند کند».[۲۱] از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم از هیچ مجلسى هر چند مدّت توقّفش کوتاه بود برنمى خاست، جز این که بیست و پنج بار به درگاه خداوند استغفار مى کرد».[۲۲] و نیز فرموده است: «پیامبر خدا صلی الله علیه و سلم بامداد هر روز هفتاد بار طلب آمرزش و هفتاد بار توبه مى کرد. راوى مى گوید: عرض کردم: چگونه مى گفت؟ فرمود: هفتاد بار استغفر اللّه، استغفر اللّه و هفتاد بار اتوب إلى اللّه، اتوب الى اللّه مى گفت.»[۲۳] و نیز فرموده است: «استغفار و گفتن لا إله الّا اللّه بهترین عبادت است. خداوند عزیز جبّار فرموده است: «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.»[۲۴] ابو عبد اللّه ورّاق گفته است: اگر بر تو گناهانى به اندازه قطره هاى باران و کف دریاها باشد چنانچه از روى اخلاص پروردگارت را با این دعا بخوانى ان شاء اللّه محو خواهد شد: «اللّهم إنّى استغفرک من کلّ ذنب تبت الیک منه ثمّ عدت فیه، و أستغفرک من کلّ ما وعدتک به من نفسى ثمّ لم أف لک به، و أستغفرک من کلّ عمل أردت به وجهک فخالطه غیرک، و أستغفرک من کلّ نعمه أنعمت بها علىّ فاستعنت بها على معصیتک، و أستغفرک یا عالم الغیب و الشّهاده من کلّ ذنب أتیته فی ضیاء النّهار و سواد اللّیل فی ملاء و خلاء و سرّ و علانیه یا حلیم». گفته شده که این استغفار آدم علیه السلام و یا خضر علیه السلام است.[۲۵]
منبع: راه روشن؛ ترجمه المحجه البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج۲.
[۱] . آل عمران/ ۱۳۵.
[۲] . نساء/ ۱۱۰: کسى که کار بدى انجام دهد یا به خود ستم ورزد سپس از خداوند طلب آمرزش کند خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.
[۳] . آل عمران/ ۱۷: … و استغفارکنندگان در سحرگاهان.
[۴] . نصر/ ۳: پروردگارت را تنزیه کن و بستاى و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبهپذیر است.
[۵] . مستدرک حاکم نظیران، ج ۱، ص ۵۰۲، ابن السّنى فی عمل الیوم و اللّیله، ص ۹۸.
[۶] . ابن ماجه، شماره ۳۸۱۹.
[۷] . ابن ماجه، شماره ۳۸۱۶؛ اوسط طبرانى؛ مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۲۰۸.
[۸] . ابو داود، ج ۱، ص ۳۴۸؛ صحیح مسلم، ج ۸، ص ۷۲.
[۹] . ترمذى، ج ۱۳، ص ۸۰؛ مستدرک، حاکم ج ۱، ص ۵۱۱.
[۱۰] . مستدرک حاکم، ج ۱، ص ۵۱۱، ابن السّنى فی عمل الیوم و اللّیله ص ۹۷.
[۱۱] . مسند احمد و در سلسله راویان محمّد بن یزید واسطى است؛ مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۹۸.
[۱۲] . ابن ماجه، شماره ۳۸۲۰، الدّعوات الکبیر بیهقى؛ مشکاه المصابیح، ص ۲۰۶.
[۱۳] . ابن السنى فی عمل الیوم و اللّیله، ص ۹۷.
[۱۴] . ترمذى، ج ۱۳، ص ۶۹؛ ابن السّنى فی الیوم و اللّیله، ص ۹۷.
[۱۵] . مأخذ این حدیث را نیافتم.
[۱۶] . ابن ماجه به شماره ۴۲۵۷ از ابى ذرّ؛ شرح السنّه بغوى از ابن عبّاس.
[۱۷] . الدعوات بیهقى از سخنان على( ع) با زیاده و اختلاف، المغنى.
[۱۸] . کافى، ج ۲، ص ۵۰۴.
[۱۹] . براى این حدیث از طریق شیعه مأخذى نیافتم جز در العدّه ص ۱۹۴، اوسط طبرانى و الصغیر او با اضافهاى، مجمع الزوائد ج ۱۰، ص ۲۰۷.
[۲۰] .کافى، ج ۲، باب استغفار، ص ۵۰۴.
[۲۱]. کافى، ج ۲، باب استغفار، ص ۵۰۴.
[۲۲] . کافى، ج ۲، باب استغفار، ص ۵۰۴.
[۲۳]. کافى، ج ۲، باب استغفار، ص ۵۰۴.
[۲۴] . کافى، ج ۲، باب استغفار، ص ۵۰۴.
[۲۵] فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى، راه روشن: ترجمه کتاب المحجه البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ج۲، ص۴۲۸، آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى اسلامى – مشهد مقدس (ایران)، چاپ: ۱، ۱۳۷۲ ش.
