فروغ قرآن در نگاه امام سجاد (ع)
سخنان امام سجاد علیه السلام درباره قرآن:
چه خوش است صوت قرآن ز تو دلربا شنیدن
به رخت نظاره کردن سخن خدا شنیدن
قرآن نمونه کامل آمیختگى اعجاز تکوین و تشریع است . کتابى است که بشریت توان آوردن همانندى براى آن نداشته و دستورات و جامعیت آن، هر اندیشمند حکیم را به خضوع و ستایش وامی دارد . هر قدر انسانها از صفاى روحى و طهارت معنوى بهره مند باشند، می توانند جلوه هایى از جمال دلربایش را شهود کنند همان سان که قرآن می فرماید: «لایمسه الا المطهرون »[۱]
از آنجا که خاندان عصمت و وحى برگزیدگانى هستند که طبق آیه «تطهیر» در اوج پاکى و قداست قرار گرفته و از هر گونه پلیدى بدورند، تمام جانشان مستغرق در قرآن مجید شده و شایسته ترین انسانهایى می باشند که تفسیر روشن آیات الهى را فرا راه تشنگان حقیقت قرار می دهند . یکى از این منظومه نورانى، سجاد آل محمد زین العابدین علیه السلام است . در این مقال، با نگاهى گذرا سخنان نورانی اش را درباره قرآن می نگریم . بدان امید که جرعه نوش معارف قرآنى با جام عترت باشیم .
۱ – عظمت قرآن
امام زین العابدین علیه السلام از رسول اکرم صلى الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:
من اعطاه الله القرآن فراى ان احدا اعطى افضل مما اعطى فقد صغر عظیما و عظم صغیرا; شخصى را که خداوند به او دانش قرآنى عطا نموده اگر تصورش این باشد که کسى را بهتر از این عطاى الهى داده اند، در حقیقت بزرگى را کوچک شمرده و کوچکى را بزرگ دانسته است .[۲]
۲ – ویژگی هاى قرآن
در دعاى امام زین العابدین علیه السلام به هنگام ختم قرآن برخى از ویژگی هاى آن این چنین بیان شده است .
الف – نور هدایت
قرآن کریم از خود با صفت «نور» یاد می کند و می فرماید: «و انزلنا الیکم نورا مبینا» [۳] اما این نورانیت براى چه فردى است؟ امام علیه السلام می فرماید: «و جعلته نورا نهتدى من ظلم الضلاله والجهاله باتباعه; بار خدایا! قرآن را نور و روشنایى گردانیدى که با پیروى از تعالیم آن از تاریکی هاى گمراهى و نادانى رهایى یابیم .»[۴]
در رابطه با جاودانگى نور قرآن می فرماید: «ونور هدى لایطفا عن الشاهدین برهانه; و آن را نور هدایتى قرار دادى که برهان و دلیل آن از شاهدان و گواهان خاموش نمی شود .»[۵]
ب – درمان دردها
قرآن می فرماید: «وننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمؤمنین » ; «ما فروفرستادیم از قرآن آنچه را که براى مؤمنان شفا و رحمت است .»[۶] اما اینکه در چه زمان و براى چه فرد؟ امام زین العابدین علیه السلام در دعاى خویش این گونه بیان می دارد:
«و شفاء لمن انصت بفهم التصدیق الى استماعه; قرآن شفا و درمان است براى کسى که فهمیدن آن را از روى تصدیق و باور خواسته و براى شنیدنش خاموش گشته است .»[۷]
ج – ترازوى عدالت
قرآن مجید می فرماید: «اى کسانى که ایمان آورده اید! براى خدا قیام کنید، و از روى عدالت گواهى دهید . دشمنى با جمعیتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند . عدالت ورزید که به پرهیزکارى نزدیک تر است و از «معصیت » خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می دهید، با خبر است .»[۸] و خطاب به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله می فرماید: «بگو به هر کتابى که خدا نازل کرده، ایمان آورده ام و مامورم در میان شما عدالت کنم .»[۹] و عدالت را مبناى تشکیل خانواده دانسته و می فرماید: «فان خفتم الا تعدلوا فواحده »[۱۰] و نیز مبناى روابط اقتصادى قلمداد شده و می فرماید: «و اوفوا الکیل و المیزان بالقسط » ; «و حق پیمانه و وزن را به عدالت ادا کنید .»[۱۱] و همچنین حل منازعات را بر اساس عدالت خواستار شده است و می فرماید: «فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین » ; «در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد .»[۱۲] اما اینکه چه معیار و ملاک و قانونى می توان براى به دست آوردن عدالت معین نمود؟ امام زین العابدین علیه السلام می فرماید: «و میزان عدل لایحیف عن الحق لسانه; قرآن ترازوى عدالت است که زبانه اش از حق و درستى برنمی گردد .»[۱۳]
۳ – تلاوت زیبا
در حدیثى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است که فرمود: «لکل شی ء حلیه و حیله القرآن الصوت الحسن; براى هرچیز زینت و زیورى است و زینت قرآن، صداى نیکو است .»[۱۴] امام صادق علیه السلام در تفسیرى از «ترتیل » می فرماید: «آن است که در آن درنگ کنى و صداى خویش را زیبا سازى .»[۱۵] در این جهت امام زین العابدین علیه السلام نیز اسوه است . نوفلى می گوید:
نزد امام موسى بن جعفر علیه السلام از صدا و صوت یاد نمودم; حضرت فرمود: به هنگام قرائت قرآن توسط على بن الحسین علیه السلام چه بسا فردى از آن جا عبور می کرد و از صداى خوش او مدهوش می گشت و اگر امام از حسن واقعى آن چیزى را آشکار می نمود، مردم تحمل و تاب زیبایى آن را نداشتند .
نوفلى می گوید: به آن حضرت گفتم: مگر پیامبر صلى الله علیه و آله با مردم نماز نمی گزارد و صداى خویش را به هنگام تلاوت قرآن بلند نمی کرد؟ حضرت فرمود: پیامبر صلى الله علیه و آله به قدر توان مردم با اقتدا کنندگان خود برخورد می کرد .[۱۶]
احمد ار بگشاید آن پر جلیل تا ابد مدهوش ماند جبرئیل
در حدیثى دیگر امام صادق علیه السلام می فرماید: «کان على ابن الحسین صلوات الله علیه احسن الناس صوتا بالقرآن و کان السقاؤون یمرون فیقفون ببابه یسمعون قرائته و کان ابو جعفر علیه السلام احسن الناس صوتا; على بن الحسین علیه السلام خوش صداترین افراد در خواندن قرآن بود . افراد سقا همواره به هنگام عبور، بر در خانه اش می ایستادند و به قرائت او گوش می دادند . و ابوجعفر (امام باقر علیه السلام) نیز نیکوترین صدا را در خواندن قرآن داشت .»[۱۷]
۴ – مقدار تلاوت قرآن
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در اولین آیاتى که بر وى نازل شد، مامور قرائت آیات الهى شد و در دستور دیگرى، خداوند به پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و مؤمنان می فرماید: «فاقرءوا ما تیسر من القرآن » ; «آنچه براى شما میسر است، قرآن بخوانید .» زهرى می گوید: از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدم:
کدام عمل با فضیلت تر است؟ حضرت فرمود: وارد شونده اى که دوباره حرکت می کند . پرسیدم: وارد شونده حرکت کننده؟! فرمود: شروع قرآن و ختم آن، با قرائت اول آن و پایان رسیدن آن دوباره شروع کند (همانند مسافرى که با رسیدن به یک محل در بین راه دوباره از آن جا حرکت می کند و به مسیر خود ادامه می دهد).[۱۸]
۵ – انس با قرآن
زهرى می گوید: امام على بن الحسین علیه السلام می فرمود: «لومات من بین المشرق و المغرب لما استوحشت بعد ان یکون القرآن معى; اگر تمام افرادى که بین مشرق و مغرب هستند، بمیرند، چون قرآن با من است; هراس و وحشتى به دل راه نخواهم داد .»[۱۹]
۶ – قرآن و مردمان آخر الزمان
از امام سجاد علیه السلام در باره توحید سؤال شد، فرمود: «خداوند می دانست که در آخرالزمان مردمانى می آیند که زیاد اندیشه می کنند; بدین جهت، خداوند سوره توحید و آیات سوره حدید تا «علیم بذات الصدور» را نازل نمود . پس هرکس خارج از این محدوده را قصد کند، هلاک خواهد گشت .»[۲۰]
۷ – تفکر در قرآن
زهرى می گوید: شنیدم از امام على بن الحسین علیه السلام که می فرمود: «آیات القرآن خزائن فکلما فتحت خزانه ینبغى لک ان تنظر ما فیها; آیات قرآن گنجینه اى نهفته است پس هر زمان که در گنجینه گشوده شود، شایسته است که به آنچه در آن است، نظر کنى .»[۲۱]
۸ – تفسیر حروف مقطعه
بیست و نه سوره از قرآن کریم با «حروف مقطعه » آغاز شده است . مفسران معانى گوناگونى براى آن ذکر کرده اند; یکى از تفسیرهاى مهم آن، این است که: قرآن کریم از نمونه همین حروفى است که در اختیار همگان قرار گرفته است; اگر توانایى دارید، بسان آن را ابداع کنید! امام زین العابدین علیه السلام می فرماید:
«قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن، سحر است . آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است . خداوند به آنها اعلام فرمود: «الم …» ; یعنى اى محمد! کتابى که به تو فرو فرستادیم، از همین حروف مقطعه «الف – لام – میم » است که به لغت و همان حروف الفباى شما می باشد . [به آنها بگو:] اگر در ادعاى خود راستگو هستید، همانند آن را بیاورید .»[۲۲]
۹ – ویژگی هاى اولیاء الله
قرآن کریم می فرماید: «الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون » ; «بدانید که اولیاء خدا نه هراسى دارند و نه غمگین می شوند .»[۲۳] اینکه اولیاءالله داراى چه ویژگی هایى هستند؟ در حدیثى از امام سجاد علیه السلام بیان شده است . عیاشى می نویسد: امام باقر علیه السلام فرمود: «در کتاب على بن الحسین علیه السلام چنین یافتیم که اولیاء الله نه ترسى دارند و نه غم و اندوهى زیرا واجب الهى را انجام داده و سنت رسول اکرم صلى الله علیه و آله را گرفته اند . از آنچه خداوند حرام نموده، پرهیز کرده و در زندگى زودگذر دنیا نسبت به زینت هاى آن زهد را پیشه ساخته اند و به آنچه در نزد خداست، رغبت نموده و در تلاش براى روزى پاکیزه بوده اند و قصد فخر فروشى و زیاده طلبى ندارند و پس از آن براى انجام حقوق واجب خود انفاق کرده اند . اینان اند که خداوند در درآمدهایشان برکت قرارداده و بر آنچه براى آخرت خویش پیش فرستاده اند، ثواب داده می شوند .»[۲۴]
۱۰ – رزمندگان واقعى
در مسیر مکه، عباد بصرى با امام زین العابدین علیه السلام ملاقات می کند; به اعتراض می گوید: جهاد و سختی هاى آن را رها کردى و به سوى حج و راحتى آن رو آوردى؟ سپس آیه شریفه «ان الله اشترى من المؤمنین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنه » را قرائت کرد . حضرت فرمود: ادامه آیه را بخوان! عباد بصرى آیه بعد را قرائت کرد: «التائبون العابدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین »[۲۵] ; «توبه کنندگان، عبادت گران، ستایش گران، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهى کنندگان از منکر و حافظان حدود (ومرزهاى) الهى و بشارت ده به (این چنین) مؤمنان .»
آنگاه حضرت فرمود: هنگامى که افرادى با این اوصاف بیابم، جهاد با آنان با فضیلت تر از حج است .[۲۶]
۱۱ – معناى زهد
عده اى تصور می کنند که «زهد» دورى از اجتماع و پشت کردن به زندگى و زیبایی هاى آن است . قرآن کریم می فرماید: «من حرم زینه الله التى اخرج لعباده و الطیبات من الرزق » ; «بگو چه کسى زینتهاى الهى را که براى بندگان خود آفریده و روزیهاى پاکیزه را حرام کرده است؟!»[۲۷] و نیز در قالب دعا به انسانها می آموزد که از خداوند خیر دنیا و آخرت را بخواهند: «ربنا آتنا فى الدنیا حسنه و فى الاخره حسنه »[۲۸] در این زمینه، امام سجاد علیه السلام می فرماید:
«الا و ان الزهد فى آیه من کتاب الله لکیلا تاسوا على ما فاتکم و لاتفرحوا بما آتیکم; آگاه باشید که زهد در این آیه از قرآن است که می فرماید: این به خاطر آن است که براى آنچه از دست داده اید، تاسف نخورید و به آنچه به شما داده است، دلبسته و شادمان نباشید .»[۲۹]
چنان که در نهج البلاغه نیز می خوانیم که می فرماید: زهد بین دو کلمه از قرآن است که خداوند فرموده: «لکیلا تاسوا …» ; هر کس که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده مغرور و دلبسته نشود، زهد را به هر دو طرف خود گرفته است .[۳۰]
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است
مگر تعلق خاطر به ماه رخسارى که خاطر از همه غمها به مهر او شاد است
۱۲ – عالم برزخ
امام سجاد علیه السلام پس از تلاوت آیه کریمه «و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون » ;[۳۱] «پشت سر آنها برزخى است تا روزى که برانگیخته شوند .» ، فرموده: «هو القبر و ان لهم فیها معیشه ضنکا و الله ان القبر لروضه من ریاض الجنه او حفره من حفر النار; برزخ، قبر است که در آن زندگى سختى دارند . به خدا قسم که قبر، باغى از باغهاى بهشت یا گودالى از گودالهاى آتش است .[۳۲]
درود و سلام و صلوات خدا بر زیباترین روح پرستنده، سجاد آل محمد صلى الله علیه و آله آن زمان که در خانه پرمهر ابى عبدالله الحسین علیه السلام متولد شد و آن هنگام که در کربلا شاهد سخت ترین مصیبتها (شهادت سید الشهداء و یاران با وفایش) گشت و آن هنگام که با دلى غمگین و قلبى محزون به سوى دیار حق شتافت و قبرستان بقیع را با وجود خویش عطرى دیگر بخشید!
نویسنده: عباس کوثرى
منبع :کوثر ، بهار ۱۳۸۲، شماره ۵۷
پی نوشت ها:
[۱] . واقعه/۷۹ .
[۲] . اصول کافى، ج ۲، ص ۶۰۵، باب فضل حامل القرآن، ح ۷ .
[۳] . نساء/۱۷۴ .
[۴] . صحیفه سجادیه، دعاى ۴۲ .
[۵] . صحیفه سجادیه، دعاى ۴۲ .
[۶] . اسراء/۸۲ .
[۷] . صحیفه سجادیه، دعاى ۴۲ .
[۸] . مائده/۸ .
[۹] . شوری/۱۵ .
[۱۰] . نساء/۴ .
[۱۱] . انعام/۱۵۲ .
[۱۲] . حجرات/۹ .
[۱۳] . صحیفه سجادیه، دعاى ۴۲ .
[۱۴] . اصول کافى، ج ۲، ص ۶۱۵، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن، ح ۹ .
[۱۵] . تفسیر صافى، ج ۱، ص ۴۵، مقدمه یازدهم .
[۱۶] . اصول کافى، ج ۲، ص ۶۱۵، ح ۴ .
[۱۷] . همان، ح ۱۱ .
[۱۸] . همان، باب فضل حامل القرآن، ح ۷ .
[۱۹] . همان، باب فضل القرآن، ح ۱۳ .
[۲۰] . تفسیر صافى، ج ۲، ص ۸۶۶ .
[۲۱] . اصول کافى، ج ۲، ص ۶۰۹، باب فى قرائته، ح ۲ .
[۲۲] . تفسیر برهان، ج ۱، ص ۵۴ .
[۲۳] . یونس/۶۲ .
[۲۴] . تفسیر صافى، ج ۲، ص ۷۵۷ .
[۲۵] . توبه/۱۱۱ و ۱۱۲ .
[۲۶] . تفسیر صافى، ج ۱، ص ۷۳۴، ذیل آیه ۱۱۱ سوره توبه .
[۲۷] . اعراب/۳۲ .
[۲۸] . بقره/۲۰۱ .
[۲۹] . تفسیر صافى، ج ۲، ص ۶۶۵، ذیل آیه ۲۳ سوره حدید .
[۳۰] . تفسیر صافى، ج ۲، ص ۶۶۵، ذیل آیه ۲۳ سوره حدید .
[۳۱] . مؤمنون/۱۰۰ .
[۳۲] . تفسیر صافى، ج ۲، ص ۱۴۹ .
