زکات در اسلام
زکات در اسلام
از جمله فروعات دین ما (زکات) است، یکى از وظایف مهم اقتصادى مسلمانان، پرداخت همین (زکات) است. در اهمیت (زکات) همین بس که در قرآن مجید پس از نماز آمده و نشانه ایمان و عامل رستگارى شمرده شده است. در روایات متعددى که از معصومین علیهم‌السلام نقل شده آمده است: «کسى که از پرداخت زکات جلوگیرى کند، از دین خارج است». (زکات) هم مانند خُمس موارد معینى دارد.[۱]
زکات از نظر لغت
«زکات» در لغت یعنى نمو، و به قول عرب‌ها که مى گویند «زَکَاالزَّرْعُ» به همین معناست (یعنى زراعت رشد کرد و پاک شد) و در شرع زکات، اسم صدقه واجب از مال است. زیرا زکات‌دهندگان به وسیله دادن زکات نزد خداى سبحان پاک مى گردند و از پاکان و پاک شدگان مى گردند و قول خداوند متعال به همین معنا اشاره دارد که فرمود:«خُذْ مِنْ امْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکّیهِمْ بِها…؛[۲] از دارایی‌هایشان صدقه (زکات) بستان تا بدان وسیله آنان را پاک و منزه سازى».[۳]
زکات در قرآن
زکات، یکى از عباداتى است که پرداخت آن به قصد قربت نیاز دارد و اثر تربیتى عمیقى در روح انسان مى‌گذارد. لذا قرآن کریم بعد از آن که دستور گرفتن زکات را به پیامبر اکرم مى‌دهد در بیان فلسفه آن مى‌فرماید: تو با این کار، آنها را پاک مى‌کنى و رشد و نمو مى‌دهى؛ «خذ من اموالهم صدقه تطهّرهم و تزکیهم بها؛[۴] آنها را از رذایل اخلاقى، از دنیاپرستى و دنیادوستى پاک مى‌کنى و نهال نوع دوستى و سخاوت و توجه به حقوق مستمندان را در آنها پرورش مى‌دهى». اگر مسلمانان این فریضه الهى را برپا کنند فقر و بدبختى از میان جوامع اسلامى از بین مى‌رود. آری. بریدن شاخه‌های درخت انگور در ظاهر کوتاه کردن درخت است، ولی در واقع، سبب رشد آن می‌شود…
در قرآن کریم واژه زکات به همراه مشتقاتش ۵۹ مرتبه در ۲۹ سوره و ۵۶ آیه به کار رفته، که ۲۷ مورد در کنار نماز آمده است. بلکه در توصیف نمازگزاران واقعی می‌گوید: «آنها کسانی هستند که در اموالشان برای سائل و محروم، حقی معلوم وجود دارد». از طرفی هر یک از کلمات زکات و برکت و واژه‌های مربوط به آنها ۳۲ بار در قرآن آمده است و این یعنی، زکات مساوی بابرکت است.
به طور کلی آیات مربوط به زکات در قرآن شامل موارد ذیل است:
- دسته‌ای از آیات، اصل زکات را مطرح کرده و آن را در ردیف نماز قرار داده‌اند و پرداخت زکات را مانند اقامه نماز واجب دانسته و از شعائر دینی و علایم ایمان به حساب آورده‌اند.
- آیاتی هستند که به دادن زکات امر نموده و آن را به عنوان معامله با خدا قلمداد نموده‌اند؛ به عنوان نمونه سوره احزاب(۳۳) آیه ۳۳؛ سوره مجادله(۵۸) آیه ۱۳٫
- برخی از آیات نشان دهنده تشریع اصل این فریضه عبادی و اقتصادی هستند و به طور کلی درباره این که چه مقداری گرفته شود و در چه موردی گرفته نشود، ساکت می‌باشند، که ظهور دارد در این که زکات در کل اموال لازم است.
- برخی از آیات، مصارف زکات را به طور دقیق شمارش نموده‌اند و رهبری امت اسلامی باید زکات مأخوذه را در این مصارف به کار بیندازد. (در بیان تعیین موارد مصرف زکات اکثر مفسران به آیه ۶۰ سوره توبه استناد نموده‌اند و در این موارد، اختلافی نیست)
- برخی از آیات کسانی را که زکات نمی‌دهند در ردیف کفار قلمداد کرده‌اند. سوره فصلت(۴۱) آیه ۷٫
علامه طباطبایی رحمه الله آیه «خُذ مِن اموالهم صدقه تطهرهم و تزکیهم بها…» سوره توبه[۵] آیه ۱۰۳ را آیه وجوب زکات دانسته و نوشته است: «این آیه شریفه متضمن حکم زکات مالی است، که خود یکی از ارکان شریعت و دین اسلام است؛ هم ظاهر آیه این امر را می‌رساند و هم اخبار بسیاری که از طریق ائمه اهل بیت علیهم‌السلام و از غیر ایشان نقل شده است».[۶]
زکات در روایات
زکات پل اسلام است:
رسول خدا صلى الله علیه و آله مى فرماید: «الزَّکاهُ قَنْطَرَهُ الْاسْلامِ فَمَنْ ادَّاها جازَ الْقَنْطَرَهَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُوْنَها وَ هِىَ تُطْفِى ءُ غَضَبَ الرَّبِّ؛ زکات، پل اسلام است هر کس آن را بپردازد از پل عبور کرده و هر کس آن را نپردازد در زیر آن پل زندانى مى شود و زکات خشم پروردگار را فرو مى نشاند».[۷]
زکات قرین نماز:
حضرت امام باقر علیه السلام نقل شده است که خداوند تبارک و تعالى نماز و زکات را قرین یکدیگر ساخته و فرموده است: «(وَأَقیمُوا الصَّلاهَ وَ آتَوُاالزَّکاهَ؛ به یاد دارید نماز را و بپردازید زکات را)، پس آن کس که نماز را به پا مى دارد ولى زکات را نمى پردازد، گویى که نماز را هم به پا نداشته است».[۸]
زکات مایه آزمایش ثروتمندان:
امام صادق علیه السلام درباره زکات مى فرماید: همانا خداوند زکات را جهت آزمایش ثروتمندان و یارى فقیران قرار داد و اگر مردم زکات اموال خود را بپردازند، مسلمانى فقیر و نیازمند باقى نخواهد ماند و به آنچه که خداوند واجب نموده بى نیاز خواهد شد؛ و مردم فقیر، محتاج، گرسنه و عریان نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان…[۹]
نپرداختن زکات موجب هلاکت:
امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند بر این امت چیزى را سخت‌تر از زکات واجب نکرده است و اکثر هلاکت‌هاى امت‌ها به خاطر نپرداختن آن است.[۱۰]
خیانت در پرداخت زکات مساوی با شرک:
رسول خدا علیه السلام سوگند یاد کرد که جز مشرک کسى در مورد پرداخت زکات خیانت نمى‌کند.[۱۱]
عدم پرداخت زکات برابر است با کفر:
و نیز فرمود: یا على! ده گروه از امت من کافر مى‌شوند که یکى از گروه‌ها کسانى هستند که زکات نمى‌پردازند. رسول خدا صلى الله علیه و آله در آخرین خطبه خود فرمود: اى مردم! زکات اموال خود را بپردازید. پس هر کس زکات نپردازد، براى او نه نمازى است و نه حجى و نه جهادى.[۱۲]
علت وجوب زکات
زکات از جمله ضروریات دین است و در اهمیت آن همین بس که در قرآن کریم به طور مکرر به وجوب آن در ردیف نماز تصریح شده است.[۱۳] در روایات معصومین علیهم‌السلام نیز نسبت به آن بسیار سفارش شده است و کسانى که زکات مال خود را نمى پردازند بى دین شمرده شده اند.[۱۴]
فلسفه پرداخت زکات ریشه کنى فقر از جامعه اسلامى است و به راستى اگر مسلمانان به این دستور حیات‌بخش به خوبى عمل کنند در جامعه اسلامى فقیرى باقى نخواهد ماند. امام صادق علیه السلام مى فرماید: «انَّما وُضِعَتِ الزَّکاهُ اخْتِباراً لِلْاغْنِیاءِ وَ مَعُونَهً لِلْفُقَراءِ، وَلَوْ انَّ النَّاسَ ادَّوْا زَکاهَ امْوالِهِمْ مابَقِىَ مُسْلِمٌ فَقیراً مُحْتاجاً…؛[۱۵] همانا زکات براى آزمایش ثروتمندان و کمک به فقیران مقرر شده است و اگر مردم زکات مال خود را بپردازند مسلمان تهیدست و نیازمندى باقى نخواهد ماند».[۱۶]
عبد اللّٰه بن سنان از امام صادق علیه السّلام روایت کرده است که فرمود: خداوند عزّ و جلّ زکات را بمانند نماز فرض و مقرّر فرموده است، و از این رو اگر کسى زکات را حمل کند و آشکارا و بر ملا عطا نماید، باکى بر او نیست، و این بدان جهت است که خداى عزّ و جلّ مقدار تأمین نیازمندی هاى فقرا را در اموال اغنیا مقدّر و مقرّر نموده است. و اگر می دانست که آن مقدار مفروض و معیّن ایشان را کفایت نمی کند، هر آینه آن را براى ایشان مى‌افزود، و هر گونه تنگدستى و صعوبت معیشتى که متوجّه فقرا شود، از جهت خوددارى اغنیا از پرداخت حقوق ایشان است، نه از جهت مقدار زکات و نارسائى آن. و مبارک عقرقوفى از امام ابو الحسن موسى بن جعفر علیهما السّلام روایت کرده است که فرمود: همانا که زکات به عنوان روزى فقرا و افزایش اموال اغنیا برقرار شده است.[۱۷]
زکات به چه چیزهائی تعلق می گیرد؟
حسن بن محبوب از عبد الله بن سنان روایت کرده است که گفت: امام صادق علیه السّلام فرمود: آیۀ زکات: «خُذْ مِنْ أَمْوٰالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِهٰا»[۱۸] در ماه رمضان بر او- یعنى رسول خدا صلّى اللّٰه علیه و آله نازل شد، پس رسول خدا صلّى اللّٰه علیه و آله جارچى خود را فرمود تا در جمع مردم جار زد که خداى تبارک و تعالى زکات را بر شما فرض نموده است، همان طور که نماز را بر شما فرض کرده است، پس خدا زکات را از طلا و نقره و شتر و گاو و گوسفند، و از گندم و جو و خرما و مویز بر شما فرض فرموده است. این ندا را در ماه رمضان در جمع ایشان سر داد، و اشیاء دیگر را از زکات معاف داشت .[۱۹]
مصرف زکات
مصرف زکات با استنادی که فقهاء به آیه ۶۰ سوره توبه می کنند در موارد هشت گانه زیر منحصر می گردد: فقرا، مساکین، متصدیان اداره صدقات و مأموران جمع آوری زکات، افرادی که به وسیله کمکهای مالی، تمایل بیشتری به اسلام پیدا می‌کنند و تألیف قلوب در آنها به وجود می‌آید، کسانی که برده هستند و برای آزادی آنها از زکات استفاده می‌شود، بدهکاران، هر امری که رضای خداوند در آن باشد،افرادی که در راه مانده‌اند و درمانده شده‌اند.[۲۰]
پانویس
- ره‌گشای جوانان، علی رستمی چافی.
- سوره توبه، آیه ۱۰۳٫
- احکام روزه، نعمت الله یوسفیان ، ص ۶۳٫
- سوره توبه، آیه ۱۰۳٫
- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴٫
- المیزان، ج ۹، ص ۳۷۷؛ ترجمه المیزان، ج ۹، ص ۵۱۲٫
- بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۰۵٫
- وسائل الشیعه، محمد بن حسن، حر عاملى، ج ۹، ص ۲۲٫ در روایت هاى دیگرى آمده است که پرداختن زکات نشان بخشندگى و خوددارى از آن، نشانه بخل ورزیدن است. همچنین بر این نکته تأکید شده است که پرداختن زکات هیچ گاه موجب کاستى مال زکات دهنده نمى شود و بر مال کسى هم که از دادن آن خوددارى مى ورزد چیزى افزوده نمى گردد. از این بالاتر، ثروتمندان با پرداختن زکات، اموال شان را بیمه مى کنند و طبق یک روایت، اگر مالى در دریا یا خشکى تلف گردد، دلیلش را باید در خوددارى از پرداخت زکات جستجو کرد. براى آگاهى بیشتر ر.ک وسایل الشیعه، ج ۹، باب «زکات».
- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴٫
- وافى، ج ۱۰، ص ۳۳٫
- بحار، ج ۹۶، ص ۲۹٫
- مستدرک، ج ۱، ص ۵۰۷٫
- سوره بقره(۲)، آیات ۴۳، ۸۳، ۱۱۰ و ۱۷۷؛ سوره نساء(۴)، آیه ۷۷؛ سوره نور(۲۴)، آیه ۵۶؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۷۸ و…
- بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۱۱٫
- وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴٫
- احکام اقتصادى (ج ۱)، :نعمت الله یوسفیان ، ص ۳۹٫
- قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه – مترجم: غفارى، على اکبر و محم، من لا یحضره الفقیه – ترجمه، ۶ جلد، نشر صدوق، تهران – ایران، اول، ۱۴۰۹ ه ق ، چ۲ ، ص ۳۰۱
- التوبه: ۱۰۳٫
- قمّى، صدوق، محمّد بن على بن بابویه – مترجم: غفارى، على اکبر و محم، من لا یحضره الفقیه – ترجمه، ۶ جلد، نشر صدوق، تهران – ایران، اول، ۱۴۰۹ ه ق ، چ۲ ، ص ۳۱۴
- زکات، ویکی شیعه.
منبع : دانشنامه اسلامی.
