یکی از آسیبهای نوپدید اجتماعی که تبدیل به یک چالش بزرگ برای انس و الفت بین اعضای خانواده و استحکام بنیان خانواده شده است تاثیر سوء آسیبهای ماهواره بر خانواده می‌باشد. بدیهی است که این چالش عظیم برای کارکرد درست و اصولی خانواده مختص ما ایرانی‌ها نمی‌باشد و در سایر کشورهای جهان نیز جامعه شناسان و کارشناسان علوم اجتماعی و روانشناسی زیادی نگران آینده اصلی‌ترین رکن جامعه یعنی خانواده می‌باشند.
مقدمه‌ای بر آسیبهای ماهواره بر خانواده
خانواده در تمام فرهنگها کانون شکل گیری هویت فرد است. هیچ فردی جدا از خانواده اش قابل تعریف نیست و خانواده رکن اصلی سازنده ی فرد و شخصیت اوست. (ثنایی، ۱۳۷۹).
کانون خانواده پایه بنیادین اجتماع، سلول سازندۀ زندگی انسان، خشت بنای جامعه، خانواده کانون اصلی حفظ سنت ها، هنجارها و ارزشهای اجتماعی است و شالوده ی استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی و کانونی برای بروز و ظهور عواطف انسانی و پرورش اجتماعی است.
خانواده، واحدی است که بر اساس ازدواج پدید می‌آید و از آغاز پیدایی خود، همچون حریمی امن، زندگی انسان را در بر گرفته و موج تازه‌ای در درون شبکه ی خویشاوندی ایجاد می‌کند که شمار زیادتری از خویشاوندان را نیز به هم پیوند می‌دهد.
انسان در خانواده، فرایند جامعه پذیری را می‌آموزد که مجموعه‌ای از بایدها و نبایده است و بالاخره نقش‌هایی را در روابطش با دیگران یاد می‌گیرد. تعاریف فوق نشان دهنده ی اهمیت فوق العاده ی این بنیان کوچک اجتماعی است و تاثیر آن در تمامی شئون زندگی افراد به ویژه فرزندان است.
اما این سیستم نیز مانند هر سیستم دیگری دستخوش حوادث تلخی می‌شود و همیشه در امان و به دور از تهدید نیست. پایه‌های هر جامعه، ریشه در ارزشها و نظام عقیدتی آن دارد. بنابراین برای تضعیف هر جامعه، کافی است تا فرهنگ آن را تضعیف کرد.
با این کار افراد جامعه از خود بیگانه شده و برخلاف آنچه که حقیقت فرهنگی آنها را تشکیل می‌دهد، رفتار می‌کنند. امروزه شیوه‌های ضربه زدن به فرهنگ و هویت ملی یک کشور تغییر یافته و دشمنان سعی می‌کنند از طریق جنگ نرم افزاری به فروپاشی بنیان خانواده و آرا و عقاید جوانان آن مرز و بوم نایل آیند.
شبکه‌های ماهواره‌ای با حضور در خانه ی ایرانیان به خصوصی‌ترین حوزه‌های زندگی آنان دسترسی پیدا کرده و با نمایش مناسبات و روابط ناسازگار با زندگی ایرانی الگوهای مختلف زندگی خانوادگی را معرفی می‌کنند.
این در حالی است که محتویات چنین روابط و ارتباطاتی بر اساس واقعیاتی زندگی ایرانی بنا شده و با عناصر دینی و آیین اسلامی فاصله دارد.
به همین منظور این مقاله در صدد بررسی آثار سوء فیلم‌های ماهواره‌ای به عنوان یکی از مهمترین رسانه‌های دیداری در متحول ساختن روابط خانوادگی و ایجاد تغییر در کارکردهایی آن می‌باشد و تلاش می‌کند به این سوال پاسخ دهد که ماهواره چگونه روابط خانوادگی را دستخوش تغییر و تحول می‌سازد و منجر به تضعیف بنیان خانواده می‌شود و در پایان برای رفع اینگونه معظلات پیشنهادی ارائه شود تا شاید بتوان گامی کوچک در ارتقای سطح آگاهی خانواده‌ها برداشت.
دسته‌بندی آثار آسیبهای ماهواره بر خانواده
به طور کلی می‌توان آثار شبکه‌های تلویزیونی ماهواره‌ای را بر اساس تحقیقات انجام شده به قرار زیر دسته بندی کرد:
تغییر ضد ارزشها به ارزشها
شبکه‌های ماهواره‌ای قادرند احساس شخص از واقعیت را تغییر بدهند و با تاثیر گذاری بر روی افکار و روان مخاطبان خود، براحتی نوع دیدگاه و سلایق مردم را متحول سازند. این واقعیت را نباید نادیده گرفت که ارزشهای غیر اخلاقی براحتی از طریق ماهواره در قالب قواعد و هنجارها و نمادها قابل پیاده شدن در محیط گرم خانواده است.
ماهواره با توجه به توانمندی‌هایی که دارد، یکی از عوامل بسیار مهم دگرگونی ارزشها و باورها می‌باشد، چه اینکه قادر است با برنامهریزیهای دقیق و کنترل شده، اندیشه‌های مردم یک جامعه را شکل دهد و رفتار آنان را بصورت دلخواه سمت و سو دهد.
شبکه‌های ماهواره‌ای در قالب میان برنامه‌ها و آگهی ها، ارزشهای متفاوتی چون فرهنگ برهنگی، مصرف گرایی، تجمل پرستی، ترویج بی‌مبادلاتی اخلاقی و … را به نمایش گذاشته و رفته رفته فرهنگ وقار و پوشیدگی به فراموشی سپرده شده، رقابت برای عرضه هرچه بیشتر جذابیت‌های جنسی، به فرهنگ غالب در کشور تبدیل شده است.
قدرت تاثیر گذاری ماهواره محدود به تغییر ارزشها تنها در حوزه تضعیف ارزشها و ارزشهای جایگزین در رفتار بینندگان نمی‌باشد، بلکه این رسانه قادر است در حوزه‌های مربوط به حریم‌های خصوصی افراد نیز به طور خاص، تغییراتی ایجاد کند. «و گاهی به فرد بدون اینکه در جریان باشد تحمیل می‌شود، یعنی وجدان آدمی را دستکاری می‌کند»(لوفور ۱۹۹۹) چنین تغییراتی، بسترهای مناسبی برای آسیب رسانی علیه خانواده و پیامدهای ناگوار آن فراهم می‌سازد.
شبکه‌های ماهواره ای، هویت تازه‌ای به مشاهده گران خود می‌بخشند و آنها را وامی دارند تا ارزشهای غلط و فاسد را جایگزین ارزشهای اخلاقی دانسته و سعی در حفظ و ثبات آنها برآیند، چرا که زبان تصویر، قدرت فوق العاده‌ای در جهت تحکیم با تضعیف ارزشها دارد، از این رو برنامه‌های ماهواره در کشورهای سازنده، شاید مناسب حال مردم آن جامعه و در جهت سیاست‌های حاکم بر آنان باشد، ولی در جامعه‌ای که آن روابط، ارزشها و هنجارها به گونه‌ای دیگر است، نتیجه ی عکس داده و هنجارهای جامعه اسلامی را مورد حمله قرار می‌دهد و خانواده را دچار تغییر می‌کند که اگر به درستی مدیریت نشود، خانواده‌ها دچار تزلزل خواهند شد.
الگو دهی ماهواره به خانواده‌ها
تاثیر برنامه‌های ماهواره بر افکار عمومی و عملکرد مخاطبان بویژه از نظر تربیتی و جامعه پذیری امر روشنی است. کانال‌های ماهواره‌ای موجب می‌شوند زنان و دختران جوان، با دیدن فیلم‌ها و سریالهای شبکه‌های فارسی زبان، مطابق حس همزاد پنداری، به تقلید از نوع پوشش و آرایش هنرپیشگان برآمده، سعی در هرچه شبیه تر کردن خود با آنها کنند.
بواسطه معرفی الگوهای ذهنی و عملی رفتار، در گذر از برنامه‌های مختلف، معرفی شخصیت‌ها و سمبل‌های مطرح شده، شخصیت‌های سریالها، فیلم‌ها و … پس از مدتی تعدادی از این الگوها را در بییندگان خود درونی می‌کند(منادی ۱۳۸۵).
یادگیری از راه مشاهده، یکی از تئوریهایی است که رفتار الگوهای بینندگان را در بروز رفتارهای نابهنجارانه تبیین می‌کند. الگوهایی که امروزه افراد برای خود بر می‌گزینند و از رفتارهای آنان پیروی می‌کنند. بندورا معتقد است عوامل مختلفی کنترل رفتار انسان را در دست دارد که سبب بروز چنین رفتارهای نابهنجارانه می‌شود.
به اعتقاد بندورا مطابق «دیدگاه یادگیری اجتماعی، مردم نه بوسیله نیروهای درونی رانده می‌شوند، نه محرک‌های محیطی آنان را به عمل سوق می‌دهند، بلکه کارکردهای روانشناختی بر حسب یک تعامل دو جانبه بین شخص و عوامل تعیین کننده ی محیطی تبیین می‌شوند، به طور دقیق ” شخص”، “محیط”، “رفتار شخص” بر هم تاثیر و تأثر متقابل دارند و هیچ کدام از این سه جزء را نمی‌توان جدا از اجزای دیگر به عنوان تعیین کننده ی رفتار انسان به حساب آورد» (سیف ۱۳۷۴).
اغلب سریالهای به ظاهر خانوادگی حاوی داستانهایی از عشق‌ها و روابط نا متعارفی است که بیننده را بعد از مدتی به طور غیر ارادی و ناخودآگاه وارد به همسان سازی زندگی واقعی و شخصی خویش با تصاویر پخش شده از ماهواره می‌کند. مصادیقی چون خیانت به همسر، افزایش سن ازدواج، بی‌تفاوتی به حریم خانواده و بی‌بندوباری فکری و فرهنگی در جامعه، نمونه ی بارزی از نتیجه ی الگوپذیری از الگوهای غلط برنامه‌های ماهواره‌ای است.
اثر گذاری ماهواره بر ارتباط عاطفی زوجین
گسترش و استفاده ی افراطی ماهواره با کارکرد متنوع خود و دگرگون سازی‌های پیوسته اش، رفته رفته آسیب پذیر شده و استحکام خانواده را به مخاطره می‌اندازد، در این صورت خانواده قوی‌ترین عامل دوام و رشد خود را که عاطفه و صمیمیت میان اعضاست، به دست فراموشی می‌سپارد، برنامه‌های ماهواره به تدریج جای ارتباط بین فردی از نوع چهره به چهره را گرفته و توانسته اند فضای انفرادی را به جای فضای جمعی و اجتماعی خانواده حاکم کنند، به گونه‌ای که در ابتدا به افزایش فردگرایی و کاهش جمع گرایی منجر شده و با رخنه در محیط گرم خانواده ترویج مفاسد دینی، عفاف زدایی و ایجاد حس رقابت زن و شوهر نسبت به یکدیگر، عامل مهمی در آسیب رساندن به انسجام خانواده شوند.
زن محور اصلی تعلیم و تربیت در خانواده و این موضوع که در ایران بیشترین مخاطبان تلویزیون را زنان تشکیل می‌دهند باعث شده برنامه‌های این نوع شبکه‌ها با هدف قرار دادن شخصیت زن و القاء کردن فرهنگ غربی به او بتوانند شخصیت حقیقی زن مسلمان ایرانی را متزلزل ساخته و بنیان خانواده را به شدت تضعیف کنند.
در شبکه‌های ماهواره‌ای شدت بخشیدن به رقابتهای اقتصادی میان زن و مرد به جای پیوندهای عاطفی مستحکم نشده، ارائه تعریف نادرست از زندگی مشترک، موجب شده تا مفهوم عشق واقعی و تعهد به رقابت و سوء تفاهم تبدیل شود.
ترویج خانواده‌های بدون ازدواج (هم‌خانگی‌ها)
تاثیر خانواده، در دو بعد قابل توجه است: یک جنبه مربوط به به ثبات در الگوهای رفتاری خانواده است که منجر به سالم سازی الگوهای ارتباطی خانواده می‌شود و دیگری بحث تحکیم و ثبات شخصیتی افراد خانواده است.
شبکه‌های ماهواره‌ای با هدف قرار دادن تحکیم خانواده، هم الگوهای رفتاری خانواده و هم شخصیت افراد را به سوی سستی و تزلزل هدایت می‌کند. یکی از الگوهایی که ماهواره برای مخاطبان خویش در نظر می‌گیرد تبلیغ آزادی‌های نامحدود و زندگی مشترک بدون ازدواج (ازدواج سفید) یا وصلت آزاد است که عملاً نوعی ازدواج بدون پیوندهای قانونی یا شرعی است.
ترس از آسیب دیدن، آرزوی قابل قبول بودن و به خصوص میل به آزادی جنسی و فرار از مسئولیت چیزهایی است که از نارسایی بلوغ عاطفی سرچشمه می‌گیرد. الگویی نیز که سازندگان برنامه‌های ماهواره‌ای برای ترویج پدیده ی آزادی مطلق در نظر گرفته است، ارضای غریزه جنسی جوانان از طریق روش (انتخاب دوست و رفیق غیر همجنس) می‌باشد، روشی که در غرب معمول است و آغازگر یک زندگی مشترک جدید بدون ازدواج می‌باشد.
غیر رسمی شدن ازدواج که به عنوان یک فرهنگ وارداتی به خصوص در شهرهای بزرگ پدید آمده، به معنی کمرنگ شدن هنجارهای اجتماعی است که رفتار مردم را در رسوم معمول جامعه مانند ازدواج تعریف می‌کنند. برنامه‌های ماهواره‌ای با ترویج این الگوی نابهنجار باعث می‌شوند دختران و پسران جوان خود را ملزم به تشکیل خانواده نبینند و ترویج دهند که این شکل از الگوی تشکیل خانواده را تجربه کنند. الگویی که این شیوه از زندگی را در همه ی جوامع، طبیعی جلوه می‌دهد و سعی در تغییر بنیان‌های فکری مخاطبان دارد.
آسیبهای ماهواره بر خانواده
برنامه‌های نامناسب ماهواره به دنبال ترویج احساس آزادی مطلق و یا همان لیبرالیسم جنسی به دنبال ایجاد آزادی برای روابط جنسی مطلق بوده و با ترویج فرهنگ خود، تمامی افکار مخاطبان خود را متوجه تلذذ جنسی کرده است.
ماهواره سطح تعمیم پذیری مسائل خصوصی را افزایش داده و سکس را لازمه ی زندگی امروز می‌شمارد و با برنامه‌های غیر اخلاقی انتظارات کاذب جنسی را در مردان بوجود می‌آورد.
زنان هم در پاسخگویی به این تنوع طلبی دچار مشکل می‌شوند و تکرار برنامه‌ها و انگیزش‌های پی درپی باعث می‌شود که تنها به تلذذ جنسی توجه داشته و در این راه تمامی انرژی معنوی و مادی خود را از دست داده، نتیجه ی طبیعی و فاجعه آمیز آن در مورد عمومی شدن مسائل خصوصی و پرده دری و نابودی بنیان‌های اخلاقی و حریم شکنی و گسیختگی بنیان خانواده می‌گردد.
از دیدگاه این برنامه‌ها، همسر قانونی از لحاظ روانی یک مزاحم به شمار می‌رود و تعهد و پایبندی به بودن در کنار همسر بی‌معنی می‌باشد، و با این تلقین که زنان موجوداتی آسیب پذیر هستند و باید مورد سوء استفاده پرخاشگری، تجاوزجنسی و آزارجنسی قرار گیرند، چرا که این نوع رفتار از دید آنها علامت تداوم سیستم مردسالاری است.
این تصاویر زنان را مطیع و تسلیم پذیر نشان می‌دهند و ارزشهای حقیقی یک انسان را تا حد سکس تنزل می‌دهد، نقش و جایگاه افراد خانواده مبهم و نامشخص می‌شود، بویژه در مورد زنان که در اوج تحول قرار دارند (بهنام ۱۳۸۳). افرادی که بیشتر وقت خود را پای چنین برنامه‌هایی می‌گذارند ناخودآگاه حوزه‌های تعاملی خود را کاهش می‌دهند.
الگوهایی متناقض و نامتعارف دریافت کرده و به صورت فریبکارانه نیاز خود را در محیطی خارج از چارچوب خانواده ارضاء می‌کنند. همین طور فراگیری لذت‌های تخیلی و هیجانی از طریق ماهواره، به صورت معظلی جهانی در آمده، بسیاری از افراداز این طریق به هیجانات و لذت‌های آنی دست می‌یابند.
گزارشات تحقیقی حاکی است که اغلب کودکان و نوجوانان در جوامع امروزی از طریق فیلم‌های جنسی ماهواره با مسائل جنسی آشنا می‌شوند که این موضوع آغاز انحراف و اختلال جنسی در آنان می‌شود و جنبه‌های آسیب شناسی رفتار جنسی در مخاطبان به خصوص جوانان کم سن و سال افزایش می‌یابد.
علت اصلی بسیاری بیماری‌ها و اختلالات جنسی در افراد فراگیری و اجرای رفتارهای نامتعارف جنسی است که در اثر الگوبرداری از برنامه‌های ماهواره می‌باشد. چنین وضعیتی همچنین می‌تواند این دیدگاه را در فرد ایجاد کند که پیمان ازدواج به دوران آزادی دختر و پسر خاتمه می‌دهد زیرا پس از ازدواج این آزادی محدود می‌شود.
به همین جهت بینندگان منفعل ترجیح می‌دهند که یا اصلاً ازدواج نکنند، یا با تاخیر،ازدواج کنند. زیرا در بیرون از خانه و دور از ازدواج رسمی می‌توانند با تنوع و آزادی جنسی بیشتری ارضاء شوند. از این رو هنجارها و ارزشهایی که چنین شبکه‌هایی سرلوحه ی برنامه‌های خود قرار می‌دهند، نه تنها مروج ارزشهای دینی و اخلاقی نیست، بلکه خود عامل ایجاد ناهنجاری‌ها در سطح خانواده گشته، برای ترویج و تثبیت افکار، ایده‌ها و باورهای شخصی و گروهی مخاطب را به سوی بی‌بندوباری و انحراف سوق می‌دهد.
امری که در جامعه‌ای مثل کشور ما بسیار ناپسند و خلاف عرف و اخلاق عمومی است و این نوع رفتار با فرهنگ دینی ما همخوانی ندارد. چنین مسائلی حتی در جوامع غربی نیز به عنوان نابهنجاری وجود داشته و با این ناهنجاری‌ها برخورد می‌شود، اما شبکه‌های ماهواره‌ای به بیننده منفعل اینگونه القاء می‌کند که در کشورهای غربی چنین روابطی مورد پذیرش می‌باشد، این رسانه « به واسطه ی بار فرهنگی که دارد تأثیر بسیار زیادی برچگونگی فرهنگ و نظام آموزشی افراد جامعه می‌گذارد.» (منادی ۱۳۸۵). چرا که قدرت فوق العاده‌ای روی اذهان آدمی دارد، قدرتی که تا کنون سابقه نداشته است، اگر در مقابل نفوذ آن مقاومت نکنیم، ما را از جاده تمدن دور خواهد کرد (پوستی ۱۳۷۹).
ریشه‌کنی بنیان خانواده
در خانواده با معیارهای اسلامی، مرد احساس مسئولیت عمیقی در قبال اعضای خانواده ی خود دارد و خود را موظف به حفظ حریم خانواده می‌داند و این تلقی باعث تعهد مرد به بانوی خانۀ خود و فرزندان برای تأمین نیازهای آنها می‌شود. در برنامه‌های ماهواره‌ای مرد خانواده به عنوان یک فرد مطرح می‌شود که امیال فردی اش معیار رفتارهای او هستند.
چنین فردی خود را متعهد به دیگر اعضای خانواده نمی‌داند و خود او مقدم بر تمام مناسبات خانوادگی است و برای تأمین امیال و نیازهای خود می‌تواند روابط مقدس خانوادگی را زیر پا بگذارد. چنین مردی مطلوب زن ایرانی و غیرت زنانه ی او نیست و لذا مرد خانواده را تکیه گاه محکم خود و فرزندانش می‌خواهد.
از سوی دیگر برنامه‌های ماهواره‌ای زن را نیز به همین ترتیب یک فرد تعریف می‌کند که امیال او مقدم به هر فرد دیگر از جمله اعضای خانواده است. چنین زنی نیز مطلوب مرد در خانواده ی ایرانی با آموزه‌های اسلامی نیست که زن را مدیر منزل و مسئول تربیت فرزندان و تنظیم ارتباطات اجتماعی تلقی می‌کند.
بر همین قیاس فرزندان در خانواده ی اسلامی دارای نقش‌ها و موقعیت‌های تعریف شده هستند که حقوق و تکالیفی را در رابطه با پدر و مادر و خانواده به عنوان یک نهاد به عهده دارند. برنامه‌ها و سریالهای ماهواره‌ای این نقش‌ها را دگرگون معرفی می‌کنند و برای مثال یک دختر یا پسر جوان در خانواده ی غربی را آزاد از تعهدات به پدر و مادر و نهاد خانواده نشان می‌دهند. چنین تصویری باعث تعارض نقشی در فرد می‌شود و در حالی که فرهنگ و واقعیات زندگی تکالیف دیگری برای او تعریف کرده اند و البته متناسب با این تکالیف، حقوقی نیز برای او در نظر گرفته اند که فرزند یک خانواده ی غربی از آنها محروم است.
بر این اساس برنامه‌های ماهواره‌ای با تعقیب یک خط سیر فکری که مهمترین مفهوم آن «فردگرایی» است، سعی در بازاندیشی مناسبات خانوادگی دارد. اولین گام در این مسیر تعریف مجدد نقش عای اعضای خانواده است. در حالی که این نقش‌ها و حقوق و تکالیف تعریف شده برای آن، حاصل پیشنیۀ دیرین خانواده در ایران بر اساس تعالیم اسلامی است و اجزای آن با هم انطباق یافته اند و به هماهنگی رسیده اند.
بر این مبنا برخی از مهمترین آسیبهای ماهواره برای خانواده و اعضای آن در کشور ما عبارتند از: ترویج فردگرایی، بازاندیشی نقش‌ها، تعارض فرهنگی، نا آرامی ذهنی و نارضایتی، که خود در میان زنان و مردان و فرزندان خانواده و نهایتاً بعنوان اعضای اجتماع، اثرات متفاوتی دارد. با تضعیف خانواده، تکیه گاه فرد و پایگاه اجتماعی و اقتصادی اش تضعیف می‌شود و باید پیش از نهادهای فرهتگی یا سیاسی، خود فرد جلودار مبارزه با عناصر بیگانه و متعدد به حریم خانواده اش باشد.
سست شدن بنیان خانواده
از دیگر تبعات حضور بدون کنترل و حتی با کنترل ماهواره بر خانواده است ورود ماهواره به خانه را می‌توان به منزله ورود یک فرد نامحرم و لاابالی دانست که دوست ناباب برای فرزندان است، درصدد اختلاف افکنی بین زنها و شوهر هاست، به ناموس افراد چشم طمع دارد، دین افراد را می‌گیرد، مرزها و حریم‌های خانواده را می‌شکند، به آسانی حقیقت‌های سیاسی و اجتماعی را وارونه جلوه می‌دهد، دزد وقت افراد است و اگر بتواند حتماً سرک هم به کیف پول افراد خواهد زد، خرید ماهواره به منزلۀ دعوت این فرد ناباب به منزل هاست. مجاز شمردن خیانت زن به شوهر و زشتی زدایی از روابط قبل از ازدواج و حتی حاملگی بدون روابط قانونی، اهانت به والدین و بی‌توجهی به آنها، نفوذ جادو و طلسم در زندگی روز مره بازیگران همه و همه باعث شده فیلم‌ها و سریالهای ماهواره به طور هدفمند عفت و اخلاق اجتماعی را نشانه گیری کنند.
الف. دختران فراری
از مهمترین کارکردهای سریالها و فیلم‌های پخش شده در ماهواره، آزادی در خارج از خانه هاست، به این معنا که افراد مخصوصاً دختران جوان را که به صورت سنتی و فرهنگی در خانواه‌ها با محدودیت‌هایی روبرو هستند را دچار حس زندانی بودن در خانه می‌کنند. این فرایند روانی به صورت خیلی ساده با مقایسۀ دختران موفق یا آزاد سریالها و فیلم‌ها، وضعیت دختران قربانی در ذهن وی شکل می‌گیرد، کم کم با عدم مدیریت صحیح در خانواده‌ها تبدیل به یک عقده و در نتیجه فرار یا رویگردانی دختران جوان از فضای امن خانه می‌گردد. چنین پدیدهای در خانواده‌های که از ساختار درستی برخوردار نیستند شدیدتر است.
ب. بدحجابی و زنان خیابانی
طبیعی است که وقتی در خانواده‌ها، بدون هیچ محدودیتی اعضای خانواده پای ماهواره می‌نشینند و فیلم‌هایی را می‌بینند که برای خانواده مناسب سازی نشده است، و بی‌حجابی در آن به عنوان یک امر عادی موج می‌زند. به مرور از حجاب ارزش زدایی و زنان خانواده ترجیح بدهند که با حجاب کم رنگ تر یا احیاناً بی‌حجاب در جامعه حضور پیدا نمایند.
این مسئله با عمومی تر شدن بی‌حجابی و حتی استقبال نامحرمان از حضور بی‌حجاب زنان در جامعه تبدیل به ایجاد فضای خودنمایی برای نامحرمان و در ادامه روند دور شدن از دیده شدن در خانواده تبدیل به پدیده زنان خیابانی یا شکل گیری روابط نامشروع بین افراد متأهل می‌گردد.
نمونۀ زشت این نوع از آسیبهای اجتماعی را می‌توان در بین زنان جوانی دید که علی رغم متأهل بودن با آرایش‌های بسیار زننده به همراه دختر کوچکشان که وی نیز آرایش شده است در خیابان‌ها دید، زنانی که از بروز دادن رفتارهای دوستانه با مردان نامحرم در خیابان‌ها هیچ ابائی ندارند.
ج. تأثیر منفی بر روابط بین افراد، اختلاف خانوادگی و شکستن حریم‌های خانواده
وقتی افراد در برنامه‌های ماهواره می‌بینند که افراد چقدر با انزواطلبی و حتی مقابله با افراد خانواده شان و یا حتی خیانت به آنها می‌توانند موفق باشند، این خانواده را به سوی اختلاف داخلی، کم اهمیت شدن نقش پدر، ایجاد اختلاف بین زوجین و دوری فرزندان از والدین می‌کشاند. یا در سوی دیگر، وقتی که پدر یا مادری به همراه پسر یا دختر جوانشان نظاره گر تصاویر فیلمی هستند که در آن یک معاشقه ولو خفیف صورت گیرد، همین مسأله موجب از بین رفتن پرده‌های حجاب بین افراد خانواده و در نتیجه شکستن قبح افعال می‌گردد.
تنها خدا می‌داند که در خانواده‌ای که قبح افعال شکسته شده باشد، چه اتفاقات بدی رخ خواهد داد. حضرت علی در مورد حیا فرمود: الحیاء فعل القبیح یعنی حیا از انجام افعال قبیح جلوگیری می‌کند. و واضح است که در نبود حیا و شکسته شدن حریم خانواده چه اتفاقات شومی رخ خواهد داد.
د. ترویج هوس خواهی و تنوع طلبی
آنچه در سریالها و فیلم‌های نمایش داده شده در ماهواره مشاهده می‌شود، بازیگرانی هستند که صرفاً به خاطر زیبایی هایشان جلوی دوربین‌ها حاضر می‌شوند، و در سرتاسر پخش برنامه، زیبایی‌های ظاهری و جسمی شان به صورت بسیار پررنگ نمایش داده می‌شود به گونه‌ای که محرک شهوات افراد باشد.
در طرف دیگر قضیۀ عموم سریالها و فیلم‌هایی که برای مخاطب ایرانی و مسلمان ماهواره آماده سازی می‌شود، سعی می‌شود که در آن برای افراد حق چشیدن روابط دیگر علاوه بر روابط زناشویی را محفوظ بداند. همین مسئله علی الخصوص در مردان موجب این می‌گردد که حتی برای تفریح که شده به دنبال رفع عطش تنوع طلبی شان باشند.
و حتی اگر به دلایل خودداری از انجام اعمال خارجی اعمال، خودداری کنند، ولی ذهنشان درگیر این مسأله باشد. کمترین اثر این آسیب کم رنگ شدن رابطۀ عاشقانه بین زنها و شوهرها و عدم رضایت و تمایل جنسی خواهد بود. در حوزۀ فردی هم مهمترین آسیبهای ماهواره در حوزۀ فردی و شخصیتی و تشتّت ناآرامی فکری و عدم امنیت روانی، عدم اعتماد به اطرفیان و دروغگو دانستن همه یا اکثر افراد، لیجاد روحیۀ دوگانگی شخصیتی در دراز مدت و بروز ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی، القای افسردگی و غم و ناامیدی بویژه در بین جوانان، سیاه نمایی و مسموم کردن جوّ فکری، همچنین ترویج هیجان کاذب خصوصاً در ابعاد سیاسی و احساسی انسان می‌باشد.
همچنین مهمترین آسیبهای ماهواره در بحث فرد در خانواده تضعیف و نادیده گرفتن پیوند، حق مسلم زناشویی، القای تجربه به چندین باره عشق توسط زن و مرد حتی بعد از ازدواج، بی‌فرهنگ و بی‌کلاس معرفی کردن والدین دارای فرهنگ سنتی و اصیل، القای موضوع که عشق گمشدۀ هر فرد، دنبال او می‌گردد و معرفی دوست دخترها و دوست پسرها به عنوان دوستان خانوادگی و نه تنها به عنوان عاشق و معشوق می‌باشد.
به عنوان چشم‌های شیطانی
در راستای علت استفاده از برنامه‌های نامناسب ماهواره در میان برخی از خانواده‌ها می‌توان مثال معرفی را مطرح کرد که بسیار قابل تداعی است و آن اینکه همه می‌دانند مصرف سیگار برای سلامتی انسان و حتی اطرافیان مضّر است ولی بسیاری از افراد و حتی بعضی از پزشکان نیز سیگاری هستند و قدرت ترک آنرا ندارند.
ماهواره‌ها نیز اگرچه بر خلاف سیگار در کنار سایر اختراعات بشری فواید بی‌شماری خصوصاً در بخش‌های علمی و تحقیقاتی هواشناسی و… دارد اما آنچه که امروزه در سطح جامعه از آن به عنوان برنامه‌های ماهواره نام برده می‌شود همان امواج شیطانی است که حقیقتاً موضوعات آموزنده آن در حداقل جایگاه قرار دارد.
همچنین چون عمده مردم ما هم مسلط به زبان خارجی نیستند(شبکه علمی ماهواره‌ها با زبان‌های خارجی پخش می‌شود) مراجعه عمده استفاده کنندگان از برنامه‌های ماهواره‌ای یا به برنامه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان است که بودجه و برنامه‌های آن از سوی قدرت‌های سلطه گر تأمین می‌شود و بازی گردانی آن هم به عهدۀ سلطنت طلبان و گروههای مجذوب فرهنگ غربی می‌باشد و یا آلوده به صحنه‌های سکس و… که در هر دو حالت نگاه و رویکرد علمی هیچ جایگاهی ندارد.
واقعیت این است که امروزه رسانه‌ها در همۀ کشورهای جهان، نقش بسیار ویژه‌ای در پیدایش تحولات اجتماعی و فرایند شکل گیری نگرش‌ها و دیدگاهها ایفا می‌کنند و در ایجاد بخش مهمی از ساختارها، هنجارها و ارزشها و ضدارزش‌ها هم سهم و جایگاه بسیار مهمی دارند.
از این رو خانواده‌ها باید به ارزشهای همان رسانه‌ها نیز دقت کنند تا مطمئن شوند اطلاعاتی که از آن رسانه‌ها به دست خانواده خصوصاً فرزندان می‌رسد از مجاری مطمئن و سالمی می‌باشند. نکتۀ دیگری که نباید فراموش کرد این که وظیفۀ آدمی برای حفظ سلامت نفس بسیار مهم و حساس است و همانطور که یک غذای مسموم می‌تواند انسان‌ها را بیمار و حتی از بین ببرد.
یقیناً برنامه‌های خاص ماهواره‌ای هم می‌تواند یک فرد یا اجتماع را هم بیمار و نابود سازد. کما اینکه همه ما دراین باره نمونه‌های فراوانی سراغ داریم و اگر ریشه بسیاری از بزه‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی را که اکنون در سراسر دنیا تقریباً به یک شیوه انجام می‌شود جستجو کنیم، در خواهیم یافت که همه آنها از یک آبشخور به نام ماهواره‌ها سرچشمه گرفته اند.
البته همین ماهواره‌ها هم خبرهای ناگواری را حتی از کشورهای غربی به گوش ما می‌رسانند که چنان سرنوشتی اگر نصیب هر ملتی شود، نابودی آن در آینده‌ای نه چندان دور قطعی خواهد بود. افزایش شدید آمار کودکان نامشروع، کاهش زاد و ولد، رسوایی‌های اخلاقی مقامات و شخصیت‌های به اصطلاح درجه اول این کشورها، افزایش شدید مصرف مشروبات الکلی، قرص‌های اکس، افزایش افسردگی و شمار خودکشی و قتل گسترش باندهای فساد و فحشا و قاچاق زنان و کودکان و… همه و همه خبرهای ناگواری است که حتی اعتراض اندیشمندان غربی راهم در پی داشته است و جامعه شناسان و طرفداران حریم خانواده و اخلاق را در کشورهای غربی نگران کرده است.
هدف اصلی پخش فیلم‌ها و سریالها در شبکه‌های ماهواره‌ای
۱-ایجاد خانواده بی‌قید در برابر خانواده‌های سنتی
در خانواده‌های سنتی پدر و مادر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. جایگاه ویژه پدر و مادر به صورت طبیعی مانع بسیاری از انحرافات است. وقتی فرزند در تصمیم‌های خود به نظر پدر و مادر خود توجه می‌کند، راه برای تن دادن به کارهایی که نهاد خانواده را تحت الشعاع قرار می‌دهد تنگ می‌شود.
اما در شبکه‌های ماهواره‌ای یکی از اصلی‌ترین کارها خارج کردن پدر و مادر از محوریت خانواده و معرفی آنه در اندازۀ زمینه ساز تولد است. یعنی پدر و مادر کسانی هستند که به جهت قانون طبیعت زمینه ساز تولد فرزند هستند و باز هم به جهت همین قانون طبیعت باید تا مدتی که فرزند توانایی مراقبت از خویش و پاسخ به نیازهای روزمرۀ خود را ندارد، از او مراقبت کنند.
اما وقتی که فرزند از آب و گِل در آمد، پدر در حد یک کارگر برای تأمین مخارج و مادر هم در حد یک خادم برای انجام وظایفی مانند آشپزی و رخت شستن و اتو کشیدن و… پایین می‌آید. در این خانواده پدر و مادر نقشی در تربیت فرزند خود ایفا نمی‌کنند.
شبکه‌های ماهواره‌ای بدون این که حساسیت خاصی ایجاد کنند، باورهای ما را فتح می‌کنند و خانواده بی‌قید را در مقابل خانواده دینی عَلَم می‌کنند. اگر خانواده از حالت مقید بودن و دینی خود بیرون آمد، آن جامعه محکوم به فناست کما اینکه در غرب این اتفاق در حال افتادن است.
۲-ترویج و عادی جلوه دادن خیانت زن و شوهر به یکدیگر
غرب به این نتیجه رسیده است که تا وقتی زن و شوهر در خانواده سنتی به وفادارند و روابط در محدوده خانواده منحصر می‌شود، نمی‌تواند خانواده سنتی را از هم بپاشاند. به همین دلیل یکی از اصلی‌ترین شگردهای آنها برای به هم ریختن خانواده سنتی، ترویج خیانت همسران به یکدیگر و عادی جلوه دادن اینها به ویژه خیانت زن به شوهر، مخصوصاً اگر زن متوجه شد شوهرش به او خیانت کرده است یک حق مسلم و طبیعی بداند که او هم به شوهر خیانت کرده و انتقام بگیرد.
به شدت در سریالها این موضوع را تبلیغ می‌کنند. اگر زنی در محدودۀ ارتباطات خود آن قید وفاداری را کنار زد دیگر نمی‌تواند همسر و مادر خوبی باشد. در این صورت خانواده‌ای بوجود نمی‌آید. ستون خیمه خانواده‌های سنتی مادر است. تجربه شده که در بسیاری از موارد پدر خانواده وقتی بی‌قید بوده است، آن خیمه خانواده برپا مانده است، مادر با آن ایثارو فداکاری،زندگی را حفظ نموده است.
عوامل گرایش به ماهواره در خانواده
تمایل خانواده‌های ایرانی به دیدن سریال و ترجیح آن به فیلم سینمایی، تا جائیکه بسیاری از کانال‌های ماهواره‌ای اکنون اقدام به پخش سریال در میان برنامه‌های عادی خود نموده اند.
تمرکز شبکه‌های ماهواره‌ای به حوزه‌هایی از زندگی اجتماعی که جزء حوزه‌های ممنوع و بعضاً تابوهای جامعه ی ایرانی به شمار می‌روند، مانند روابط آزادانه با جنس مخالف، نوشیدن مشروبات الکلی در مواقع جشن و غم، عدم تقید به ظواهر مذهبی و کافی بودن داشتن نیت پاک، روابط نامتوازن میان افراد دارای اختلاف بسیار و بسیاری موارد دیگر از این قبیل.
بیننده در بسیاری موارد به خود حق می‌دهد تا با ذهن خسته از کار روزانه و یادگیری‌های اجتماعی خود را با دیدن برنامه‌هایی بدون محتوا، اما سرگرم کننده و جذاب هر چند مضر آرام نماید.
وجود برخی سریالهای کم جاذبه ی داخلی که فاقد پاسخگویی به نیاز سرگرمی و رفع خستگی برای دسته‌ای از مخاطبان ایرانی است.
راهکارهای پیشنهادی مقابله با آسیبهای اجتماعی ماهواره بر خانواده
تقویت فرهنگ خودی و نشان دادن ارزشهای بالای آن به سطوح پایین جامعه، دفاع از ارزشهای ملی، ارتقاء سطح آگاهی افراد، ترویج زندگی معنوی و تقوا، ترویج الگوهای رفتاری صحیح در خانواده و جامعه.
حرکت مقابله‌ای صدا و سیما برای ساختن و بازنمایی مجدد ارزشهای جامعه و صیانت از حریم خانواده به منظور مقابله با اثرات منفی فیلم‌های مناسب ماهواره ای.
حرکت آگاهانه و صحیح مدیران فرهنگی جامعه برای کاهش اثرات منفی برنامه‌های ماهواره.
وظیفه اصلی مسئولان فرهنگی، ایمن سازی افراد به ویژه نوجوانان و جوانان در برابر هجوم بیگانگان و افزایش قدرت مقاومت آنان است. ایمن سازی نیز با برنامهریزیهای اساسی برای گسترش شناخت معارف اسلامی و باورهای اعتقادی و مذهبی در جامعه میسر است که می‌تواند با گذشت زمان، افراد جامعه را به خودآگاهی و خودباوری برساند. به عبارت دیگر باید جوانان عزیز را به گونه‌ای تربیت کرد که آگاهانه و با اختیار کامل از گناه دوری کنند تا بتوانند از ماهواره به عنوان برنامه تکمیلی بهره مند شوند.
تبیین صحیح پیامدهای منفی ماهواره برای جوانان و والدین آنها با بهره‌مندی از مطبوعات، رسانه‌ها و انجمن اولیا و مربیان مدرسه.
بی‌شک محدود آفرینی در استفاده از برنامه‌های ماهواره بدون جایگزین کردن برنامه‌های سازنده و مورد علاقه جوانان در رسانه‌های ملی به نتیجه نخواهد رسید. بنابراین گسترش شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی و توسعه ی برنامه‌های گوناگون، باید جزو برنامه‌های اساسی دولت مردان، به ویژه مسئولان صدا و سیما قرار گیرد.
پیشنهاد‌هایی برای مقابله با آسیبهای ماهواره
در اینجا به منظور پیشگیری از گسترش تمایل به برنامه‌های تلویزیونی ماهواره‌ها و جلوگیری از تبعات ویرانگر آنها، چند پیشنهاد ارائه می‌شود:
توجه به نیازهای طبیعی و مشروع مخاطب
رسانه ملی می‌تواند با توجه به نیازهای طبیعی مخاطبان، معرفی الگوها و مدهای مناسب و بومی در مقابله با رسانه‌های بیگانه است. رسانه می‌تواند با شناختی که از نظام فکری و اجتماعی مخاطب خویش دارد، پاسخگوی نیازهای آنان باشد.
ارائه الگوهای مناسب و تبیین پوچی و بیهودگی الگوهای بیگانه
الگوهایی می‌توانند سبب رشد دیگران شوند که خود رشد یافته باشند. افرادی که در مسیر هدایت، محکم و استوار هستند و آگاهی به علوم و معارف الهی دارند، تضمین کننده رشد و کمال انسان‌ها هستند و باید به عنوان الگوهای موفق و مناسب در رسانه معرفی شده و به نقش آنان در سلامت اخلاقی و اجتماعی و تحکیم بنیان‌های خانواده پرداخته شود.
تلاش برای تولید سریالهای قوی، متناسب با باورهای ملی-مذهبی
کیفیت و محتوای سریالهای داخلی باید به دقت بررسی شود. اگر پیام‌ها چندان ارتباط ومناسبتی با بافت اجتماعی جامعه نداشته باشند، جاذبه‌ای هم برای مردم نخواهند داشت. از اینرو سبب گرایش بیشتر مخاطبان به سمت ماهواره گردیده، و به مرور تنوع و تکثر شبکه‌های داخلی نیز به پخش برنامه‌های نمایشی گذشته و تکرار آنها می‌انجامد.
نتیجه‌گیری
برنامه‌ریزی جهان غرب در جهت هویت‌زدایی، دین زدایی، خانواده ستیزی و خانواده‌گریزی است و بر اساس این محورها به تولید فیلم و برنامه می‌پردازد. نگاه اساسی فیلم‌هایی که توسط رسانه‌های غربی تولید و از طریق ماهواره به طور رایگان در اختیار خانواده قرار می‌گیرد، از میان بردن نگاه عفیفانه مرد و زن در خانواده است.
آنها تلاش می‌کنند تا زیور عفاف را به عنوان یک عامل مخرب جلوه دهند و تعهد و پایداری افراد خانواده را نسبت به هم از میان ببرند. تاثیر برنامه‌های کاهواره بر فرهنگ خانواده‌ها ناشی از قدرت نفوذ و تاثیر گذاری رسانه در جامعه است. رسانه‌های دیداری و شنیداری بخشی از منش و اخلاق افراد جامعه را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. اگر خانواده‌ها به صورت مداوم و مستمر مخاطب برنامه‌های ماهواره باشند، قطعاً تاثیر بسیار عمیقی بر آنها خواهد گذاشت، بویژه دختر و پسر جوانی که آمادگی پذیرش افکار مختلفی را دارند.
تبلیغات سوء شبکه‌های ماهواره‌ای اثرات مخربی ذر اعتقادات، تفکرات، شخصیت، تربیت و آموزش خانواده‌ها بویژه زنان و جوانان دارند و افراد را از تفکرات و اعتقادات صحیح خود جدا می‌کنند. تمام هدف این برنامه‌ها نابودی سلامت فکر و رفتار افراد است. مشاهده دائم برنامه‌های نامناسب ماهواره افراد را دچار حالت مسخ شدگی و از دست رفتن عقلانیت می‌کند و خانواده‌های تحت الشعاع این برنامه‌ها از مسیر اصلی تربیتی خود که رشیه در مکتب اسلام دارند فاصله می‌گیرند.
نویسنده: حمیده زالی؛ کارشناس ارشد روانشناسی عمومی
منابع
۱)شکربیگی، عالیه (۱۳۹۱). رسانه، زنان و مناسبات خانواده، نشست انجمن جامعه شناسی ایران.
۱)آزاد، تقی، رسانه‌ها و فرهنگها، سروش، تهران، ۱۳۷۲؛
۲)ثنایی، باقر (۱۳۷۹). آسیب شناسی خانواده، نشریه ی پژوهشی تربیتی، سال اول، شماره ی ۳؛
۳)خیری، حسن، (دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۸۹؛
۴)رفیعی، زهرا، آسیب شناسی خانواده ی ایرانی، نشریۀ همشهری، ۲۴/۱۱/۱۳۸۴؛
۵)زندی، مجید، چشم‌های شیطانی ماهواره، نشریۀ جمهوری اسلامی، ۱۴/۰۶/۱۳۸۵؛
۶)نگارش، حمید، و گروهی دیگر، تبلیغ دین از منظر دین، زمزم هدایت، قم، چاپ اول، ۱۳۸۳؛
۷)هوور، استوارت، ترجمۀ مجید اخگر، (برگزیدۀ دانش نامۀ دین، ارتباطات و رسانه)، هنر و اندیشه، قم، چاپ اول، ۱۳۸۸؛
منبع: مهکام مجله اینترنتی آموزش خانواده؛ آسیبهای ماهواره بر خانواده
