بایگانی برچسب برای: فروید

 “جسمی، جنسی، شناختى و اخلاقی”

مقدّمه

دوران نوجوانی، هم از نظر نوجوانان و هم از نظر والدین دشوارتر از دوران کودکى قلمداد شده است. ۳۰۰ سال پیش از تولّد مسیح(علیه السلام)، ارسطو چنین اظهار داشت: نوجوانان پرشور و آتشى مزاجند و آماده اند که خود را به دست غرایز بسپارند.

در اوایل قرن حاضر ج. استانلى هال، مؤسس انجمن روان شناسى آمریکا، نوجوانى را دوران «طوفان و تنش شدید» و نیز دوران توانایی فوق العاده جسمانی، عقلى و عاطفى مى دانست. برخى از نظریه پردازان روان کاوى نیز نوجوانى را وضعیتی مى دانند که نوجوان در آن دچار اختلال روانى است. البته بررسی هاى تجربى درباره نوجوانان به طور کلى نشان مى دهند که آشفتگى دوران نوجوانى بیش از حدّ بزرگ جلوه داده شده است.۱ با این وجود، فرایند انتقال از کودکى به بزرگ سالی، دشوار و پرکشمکش است. نوجوان از یک سو با سرعت بى سابقه اى بلوغ جسمى و جنسى را مى گذراند و از سوى دیگر، خانواده، فرهنگ و جامعه از او مى خواهند تا مستقل باشد، روابط جدیدى را با هم سالان و بزرگ سالان برقرار کند و آمادگى ها و مهارت هاى لازم را برای زندگى شغلى و اجتماعى به دست آورد. نوجوان باید علاوه بر پذیرش و سازگارى با این همه تغییر و تحوّل، هویت منسجمى نیز براى خود کسب کند و به سؤالات دشوار و قدیمی «من کیستم؟»، «جاى من در هستى کجاست؟» و «از زندگى خود چه مى خواهم؟» پاسخ مشخص و اختصاصى بدهد.۲

بر این اساس، دوران نوجوانى از مراحل بسیار مهم تحوّل شخصیت به شمار می رود که از دیرباز محور توجّه روان شناسان قرار داشته است. نوشتار حاضر به بررسى برخى از تحولّات این دوران و نقش آنها در رشد روانی مى پردازد. هرچند این دوران بستر تحوّلات مهم عاطفی، اجتماعی، مذهبی، شغلی، هویتى و… نیز مى باشد، اما بنا به اختصار تنها مرورى گذرا به تحوّلات جسمی، جنسی، شناختی و اخلاقى خواهیم داشت.

پیش از بررسى هر یک از تحوّلات چهارگانه مزبور، مناسب است به تعریفی از نوجوانى پرداخته و مراحل آن را نیز مورد توجه قرار دهیم.

تعریف دوران نوجوانى

میلر نیوتون در کتاب نوجوانى (۱۹۹۵، ص ۲۳)، نوجوانى را دوره فرایندهای رشدى انتقال از کودکى به بزرگ سالى مى داند. این فرایندها جنبه هاى گوناگونى دارند:

اول، رشد و نمو سازمان عصبى مغز که نمود آن در تحوّل فرایندهاى شناختی، عاطفى و رفتارها مشاهده مى شود؛

دوم، رشد فیزیکى که شامل رشد اندازه هاى بدنى و تغییر در نیم رخ جسمى است؛

سوم، رشد نظام جنسى یا تولید مثل، شامل جسمى و رفتاری؛

چهارم، رشد احساس «خود» به عنوان یک بزرگ سال یا یک انسان مستقل و خود راهبر؛

پنجم، کسب موقعیت بزرگ سالى در گروه اجتماعى یا فرهنگ؛

ششم، رشد کنترل رفتارى خود در تعامل با جامعه؛۳

در خصوص طول دوره نوجوانى اتفاق نظر کاملى بین روان شناسان وجود ندارد. آنان طول این دوره را از سیزده سال تا چهارده سال دانسته اند، اما در آثار جدیدتر روان شناسى معمولا سنین ۱۱ تا ۱۳ و ۱۸ تا ۲۰ سالگى را دوره نوجوانى به حساب آورده اند. واقعیت این است که آغاز و پایان و طول این دوره در دختران و پسران، جوامع مختلف و طبقات گوناگون اجتماعى متفاوت است.۴ این دوران در جوامع ساده تر کوتاه و در جوامع پیشرفته صنعتى طولانى تر است. با وجود چنین تنوعاتی، یکى از جنبه هاى نوجوانى همگانى است و آن را از مراحل قبلى رشد مجزا مى کند: تغییرات جسمانی و روانى بلوغ که از آغاز این دوره نمایان مى شود.۵

مراحل نوجوانى

تغییر و تحوّلات این دوره به سه مرحله تقسیم مى شود:

مرحله اول: فاصله گرفتن (۱۲ـ۱۴ سالگی)

بروز رشد جسمى و اولین نشانه هاى بلوغ، با نوعى تمایل طبیعی براى فاصله گرفتن کودک از بزرگ سالان، بخصوص والدین همراه است. این تمایل مى تواند در بستن در اتاق یا حمام توسط کودک و یا محرمانه جلوه دادن تغییرات بدن مشاهده شود. این گونه رفتارهای محرمانه و اختصاصی، نقش روانى ـ اجتماعى مهمى در پایان دادن به وابستگى هاى کودکانه قبلى به والدین و سایر بزرگ سالان ایفا مى کند. با افزایش این فاصله، کودک می تواند با دوستان نزدیک خود راز و رمزهایى را مطرح کند و ارتباط هاى ویژه دوره نوجوانى را با گروه هم سالان و به دور از والدین و معلمان و دیگر بزرگ سالان به وجود آورد. در کودکان عادی، این فاصله تا آنجا گسترش مى یابد که به کشف هویت و جنسیت و سایر جوانب رشد «خود» در آنان منجر شود.

مرحله دوم: جدایى تدارکاتى (۱۵ـ۱۷ سالگی)

این مرحله که هسته اصلى نوجوانى و مشکلات آن است، با رشد بیشتر بدنی و جنسى همراه است و سطح عالى ترى از ادراک «خود» را تجلّی مى دهد. رشد مغز و توانایى هاى شناختى نوجوان با درونى شدن حیات عاطفى و ارتباط عمیق تر با گروه هم سالان، جدایى بیشتر ویژگى هاى روان شناختی نوجوان و باورها و ارزش هاى او از والدین و بزرگ سالان را به بار می آورد. این جدایى هرچند به ندرت جنبه جدایى مکانی نوجوان با والدین و بزرگ سالان را پیدا مى کند، اما معمولا یک جدایى روحی، فکری، ارزشى و رفتارى است و زمینه هاى ذهنى استقلال را براى او فراهم مى آورد. در همین مرحله، انسجام جنبه هاى مختلف بدنى و جنسى و تصور از خویش به صورت هویت واحد شکل مى گیرد و پاسخ گویى به سؤال اساسى «من کیستم؟» به تدریج در ذهن نوجوان تحقق مى یابد.

در این مرحله، کسب دانش و مهارت هاى لازم براى اشتغال یا برای ادامه تحصیل، به عنوان یک نیاز مهم در تعلیم و تربیت نوجوانان مطرح مى شود.

مرحله سوم: ورود مجدّد به مناسبات اجتماعى (۱۸ـ۲۰ سالگی)

چنانچه رشد نوجوان در مراحل پیشین به گونه اى نسبتاً بهنجار صورت گرفته باشد، در این مرحله آخر نوجوانى به تدریج به صورت یک فرد مستقل و خودکفا در مناسبات خانوادگی، آموزشی، شغلی، اجتماعی و فرهنگى ایفاى نقش مى کند و در چنین صورتى می توان امیدوار بود که مراحل رشد و پرورش او به درستى انجام شده و او آماده است تا زندگى جوانى و بزرگ سالى را با موفقیت آغاز کند و ثمرات رشد و پرورش بیست ساله را در تداوم زندگى خویش آشکار نماید.۶

تحوّل جسمى

نوجوانی پس از مرحله جنینی، که از تغییرات سریع و فوق العاده برخوردار است، دومین مرحله تغییر و تحوّلات چشمگیر و پرشتاب است. از این رو، روان شناسان بیشتر تمایل دارند که در این مورد به جاى «رشد» واژه «جهش» را به کار گیرند. در سال های اولیه بلوغ (سنین ۱۲ تا ۱۳ سالگی) تعادل جسمى نوجوان بر هم مى خورد و تغییرات عمیقى در ارگانیزم به وجود مى آید، شکل و حجم بدن تغییر مى کند و دستخوش دگرگونى مى شود و طرح عمومى بدن نوجوان از حالت کودکی خارج شده، مانند قالب و اندازه بزرگ سالان مى شود.

اعضای بدن از پایین به بالا رشد مى کند، به گونه اى که ابتدا پاها بزرگ و دراز مى شوند، سپس رشد بخش هاى میانى بدن و عضلات آغاز مى گردد و به همین ترتیب سایر اعضاى بدن نیز تحوّل مى یابند.۷

افزایش ناگهانى قد و وزن آشکارترین نشانه اولیه بلوغ است. این تغییر سریع به طور معمول در دختران و پسران حدود ۲ سال طول مى کشد. بیشتر دختران در سنین بین ۱۴ تا ۱۵ سالگى به قد بزرگ سالى می رسند، اما در اکثر پسران این رشد در حدود ۱۸ سالگى حاصل مى شود. پیش از رشد ناگهانى بلوغ بدنی، قد پسران حدود ۲ درصد بلندتر از قد دختران است. به دلیل آنکه دختران زودتر به رشد بدنى مى رسند، براى یک دوره کوتاه سه تا چهار ساله، دختران بلند قدتر و سنگین تر از پسران هم سال خود مى شوند، اما پس از آنکه جهش ناگهانى بلوغ در پسران نیز صورت گرفت قد آنان به طور متوسط حدود ۸ درصد بلندتر از قد دختران مى شود. (پاپالیا و اُلدز، ۱۹۹۲، ص ۳۱۲)۸

هرچند رشد بدن ـ از جمله قد ـ به دلایل ژنتیک، ناهنجارى زا، بهداشتی، تغذیه ای، نژادى و حتى اجتماعى ـ فرهنگى در بین کودکان و نوجوانان متفاوت است، ولى به هر صورت، اندازه قد کودکان و نوجوانان اثر مهمى بر چگونگى رفتار هم سالان و بزرگ سالان با آنها دارد. مردم اغلب این طور فکر مى کنند که افراد بلندقدتر و عضلانى تر از شایستگی هاى بیشتر و کارایى و قدرت مدیریت بالاتری برخوردارند. کودکان و نوجوانان بلند قدتر و عضلانى تر نیز احساس متفاوتى درباره خودشان دارند. آنان احساس مى کنند که «تیپ» بهتری دارند و تمایل رهبرى دیگران در آنان بیشتر مى شود. والدین نیز به این نوجوانان به چشم افراد بزرگ سال می نگرند، در حالى که فرزندان کوتاه قدتر و ظریف اندام تر خود را ـ حتی اگر از نظر سنّى و بلوغ جنسى در حدّ هم سالان بزرگ اندام تر خود باشند ـ تحت مراقبت بیشترى قرار مى دهند.۹

در اثر رشد جسمی، نوجوانان حساسیت زیادى نسبت به بدن خویش پیدا مى کنند. پسران این احساسات را با ایستادن های مکرّر در مقابل آینه و نظاره کردن بدن خود و اندیشیدن نسبت به طبیعى بودن یا نبودن رشد خود ظاهر مى سازند و نیز نسبت به تناسب اندام ها، حالت پوست، موى سر و حالت چهره و چاقى و لاغری و درشتى و ریزاندامى خود حساس مى شوند. البته حساسیت دختران نسبت به بدن و جذابیت هاى خود بسیار بیشتر از پسران است.۱۰ نوجوانانى که در این دوره خود را طبیعى و بالنده تلقّى مى کنند، در آینده نیز از عزّت نفس و شادمانی بیشترى برخوردار خواهند بود.

تحوّل جنسى

رشد جنسى در دوره نوجوانی، یک معیار و شاخص مهم رشد در این مرحله از زندگى است. این معیار نشانه اى از بلوغ و تغییرات دیگرى است که در این دوره رخ مى دهد. در طول دوره بلوغ اندام هاى جنسى پسران (بیضه ها و آلت) و اندام هاى جنسی دختران (تخمدان ها، رحم و مهبل) بزرگ تر و رسیده تر مى شوند. در پسران، بیضه ها شروع به تولید اسپرم مى کنند و غده پروستات به تولید منى مى پردازد و در دختران، تخمدان ها تخمک رشدیافته را در لوله هاى فالوپ آزاد مى کنند. ویژگى هاى ثانوی جنسى نیز که مردان را از زنان متمایز مى سازد، نظیر روییدن موى صورت در پسران و رشد پستان ها در دختران، آغاز می شود.۱۱

با توجه به وضعیت متوسط رشد اندام هاى جنسی، معمولا بزرگ تر شدن بیضه هاى پسران در حدود سن ۵/۱۳ سالگى آغاز مى شود و شش ماه پس از آن موهاى زهارى مى روید. رشد آلت و جهش قد پسران و کلفت شدن صداى آنان نیز مستلزم گذشت شش ماه دیگر است. اولین احتلام یا دفع خود به خودى منى و اسپرم معمولا حدود یک سال پس از بزرگ شدن آلت بروز مى کند. رشد موهاى صورت و بدن پسران نیز پس از این مراحل آغاز مى شود.

رشد پستان ها و جهش قد دختران نیز معمولا در ده و نیم سالگى شروع می شود. نمو موهاى زهارى در دختران در یازده سالگى و نمو موهاى زیربغل در سیزده سالگى بروز مى کند. نخستین عادت ماهیانه عموماً در آغاز سیزدهمین سال زندگى رخ می دهد. نخستین عادت ماهیانه شاخص رشد جنسى دختران است و مترادف با توانایى باردار شدن نیست. آزاد شدن تخمک رسیده در دختران، که لازمه بارورى است، معمولا یک سال تا یک سال و نیم بعد از وقوع نخستین قاعدگى امکان پذیر مى شود. بدیهی است که در همه موارد مزبور تفاوت هاى فردى وجود دارد.۱۲

در نظریه تحلیل روانى فروید، آغاز بلوغ با دوباره بیدار شدن امیال جنسى و احساسات اودیپی، شروع مرحله تناسلی را نشان مى دهد.۱۳ در این مرحله، هدف اصلى غریزه جنسی همان بازتولید زیستى است، اما یادگیرى چگونگی برخورد جامعه پسند با نیروى جنسى با تعارضاتى برای فرد همراه است. نیروى لیبیدو، در دوره نوجوانى و اوایل جوانی، صرف فعالیت هایى نظیر دوست یابی، دست یابى به ویژگى هاى شغلی، ابراز عشق و ازدواج مى شود و مقدمات ارضاى رشد یافته تر غریزه جنسی از طریق صاحب فرزند شدن فراهم مى آید. فروید معتقد است که آدمى تا پایان عمر در همین مرحله باقى مى ماند.۱۴

رشد هویت جنسی، بخشى از فرایند عمومى رشد جنسی است و اساس زیستى دارد ولى به عوامل گوناگونى هم چون چگونگی ارتباطات کودک با والدین، بخصوص با والد هم جنس خود، ارتباط با هم سالان و هم کلاسى ها، محیط آموزشى و فرهنگ و جامعه نیز بستگی دارد.۱۵

از نظر نگرش و رفتار جنسی، برخى از تحقیقات (کُول و کُول، ۱۹۹۳، ص ۶۰۴) نشان مى دهد که پسران در آغاز عمدتاً متمرکز بر جنبه هاى جسمی رفتار جنسى هستند و به تدریج متوجه جنبه هاى عمیق تر ارتباط اجتماعى و عاطفى مى شوند، در حالى که برای دختران هدف هاى مربوط به تعلق عاطفى و ارتباط اجتماعى اهمیت بیشترى دارد و در مراحل بعدى است که جنبه هاى جسمی رفتار برایشان اهمیت پیدا مى کند. این تفاوت جنسیت در شکل گیرى هویت را مى توان به شکل هاى مختلف تبیین کرد. اگر بخواهیم نظریه تحلیل روانى را اساس این تبیین قرار دهیم، باید بگوییم که انرژى پسران عمدتاً جهت گیرى خارجى دارد و به کنترل و تسلّط بیرونى متمرکز است، در حالى که انرژى روانى دختران عمدتاً متوجه دنیای درونى و عاطفى است.۱۶

تحوّل شناختى

بیشتر نظریه هاى سنّتى روان شناسى و عامّه مردم بر این باورند که با ورود به دوره نوجوانى یک تحوّل کیفى در تفکر پیدا مى شود. تغییر رفتار و گفتوگوها، استدلال ها و اظهارنظرها و دیدگاه هاى انتقادى نوجوانان نیز این باور را استحکام بخشیده است. با توجه به اهمیت تحوّل شناختى در شخصیت نوجوان، در اینجا به اختصار برخى از دیدگاه های روان شناسان را در مورد چگونگى این تحوّل مورد توجه قرار مى دهیم:

۱- عملیات صورى

پیاژه معتقد است که آخرین مرحله رشدشناختى مربوط به سنین ۱۱ تا ۱۵ سالگى و دست یابى به عملیات صورى است. تفکر فرد در این دوره هم منطقى و هم انتزاعى است.۱۷ براى آشنایی بیشتر با ویژگى هاى دوره عملیات صوری، آن را با دوره پیشین (عملیات عینی) مقایسه می کنیم:

واقع در برابر ممکن: کودک معمولا با واقعیت شروع مى کند و به طور نارس و با بى علاقگى به احتمال نزدیک مى شود؛ در مقابل، نوجوان، یا بزرگ سال بیشتر با احتمال شروع مى کند و تنها بعدها به واقعیت می پردازد. او ممکن است مسئله را به دقت وارسى کند تا دریابد همه راه حل ها یا حالات ممکن امور کدامند، و سپس به طور منظم مى کوشد تا دریابد کدام یک از اینها در مورد اخیر واقعى است.

استقرایی ـ تجربى در برابر قیاسى ـ فرضیه ای: تبعیت واقع از ممکن خود را به روش خاصى در حلّ مسائل نشان مى دهد. فردی که در قالب عملیات صورى مى اندیشد، داده هاى مسئله را وارسى مى کند، فرض مى کند که این یا آن نظریه یا تبیین ممکن است پاسخ درست باشد؛ بر اساس آن قیاس می کند که چنین پدیده هایى باید به لحاظ منطقی در واقعیت رخ دهند یا ندهند، و سپس نظریه خود را آزمون می کند تا ببیند آیا پدیده هاى پیش بینی شده در واقعیت نیز رخ مى دهند یا نه. این شکل از استدلال به دلیل تکیه زیادى که بر فرضیه ها و استنتاجات منطقى از فرضیه ها دارد، استدلال فرضیه اى ـ قیاسی خوانده مى شود که نقطه مقابل استدلال تجربى ـ استقرایی فردى است که به صورت عملیات عینى مى اندیشد.

درون گزاره اى در برابر میان گزاره ای: پیاژه تفکر عملیات عینى را درون گزاره اى مى خواند؛ یعنى تفکر در حیطه یک گزاره واحد. با اینکه فردى که در قالب عملیات صورى مى اندیشد نیز گزاره هاى واحد را در برابر واقعیت مى سنجد، اما چیزى بیش از آن انجام می دهد که کیفیت بسیار ویژه به استدلالش مى بخشد. او در مورد روابط منطقى که بین دو یا چند گزاره وجود دارد استدلال مى کند که شکل انتزاعى تر و ظریف تر استدلال محسوب مى شود و پیاژه آن را «میان گزاره ای» مى نامد. ذهن کمتر رشد یافته تر رابطه واقعى بین یک گزاره و واقعیت تجربى مربوط به آن را در نظر مى گیرد، اما ذهن رشد یافته تر به رابطه منطقی بین یک گزاره و گزاره دیگر نیز توجه دارد.

عملیات درجه اول در برابر درجه دوم: استدلال عملیات صورى یک نوعِ انتزاعى و اشتقاقى استدلال است که ارزش آن در ماهیت میان گزاره اى آن است؛ به این صورت که در آن، تفکر اساساً در باب گزاره ها و نه واقعیت جریان مى یابد. همان گونه که پیاژه می گوید، در حالى که عملیات عینی، عملیات «درجه اول» است که با اشیا و رویدادها سر و کار دارد، عملیات صوری عملیاتى «درجه دوم» است که با گزاره ها یا احکام حاصل از عملیات درجه اول و عینى سر و کار دارد. (این هلدر و پیاژه، ۱۹۷۸، ص ۱۵۴)۱۸

۲- سطح انتزاعى

فیشر (۱۹۹۳، ص ۳ـ۵۶) که متأثر از نظر پیاژه است، یک روند رشدى مشتمل بر چهار سطح را پیشنهاد مى کند و براى هر سطح چهار مرحله رشدی در نظر مى گیرد. انتقال به نوجوانى منطبق بر سطح چهارم (سطح انتزاعی) است. در اولین مرحله این سطح، نوجوان قادر به انتزاع هاى ساده درباره خود، احساس ها، واقعه ها، اشیا، افراد دیگر و مؤسسات است. در مرحله دوم، او متوجه مى شود که یک امر انتزاعی ممکن است به یک امر انتزاعى دیگر مربوط باشد. این مرحله «تناظر» نامیده مى شود. در مرحله بعدی، یا در اواسط نوجوانی، فرد اندک اندک کشف مى کند که برخى از انتزاع ها متعارض با انتزاع هاى دیگر است؛ یعنى برخى از قواعد و ویژگی هاى نسبت داده شده به گروه هاى معینى از مردم با قواعد و ویژگى هاى دیگرى که به سایر گروه های مردم نسبت داده مى شود، در تعارض است.

برای حل این تعارضات، نوجوان مى کوشد تا توانایى سازمان دادن یک نظام از انتزاع هایى را به دست آورد که به صورت تقریباً تناقضی با هم جور درمى آید اما در عرصه هاى مختلف زندگى او اهمیت عملى دارد. در آخرین مرحله، فرد در پى کشف اصول عمومى برای سازمان دادن نظام هاى انتزاعى است.۱۹

۳- پنج ویژگى اساسى تفکر دوره نوجوانى

از نظر دانیل کیتینگ (۱۹۸۰) پنج ویژگى اساسی تفکر این دوره عبارتند از:

الف. تفکر درباره ممکنات:

بر خلاف کودکان دبستانى که استدلال هاى ساده ای از مشاهدات خود به عمل مى آورند، نوجوانان به ممکنات و احتمالات دیگری نیز که به طور مستقیم در معرض نظرشان نیست، فکر مى کنند.

ب. تفکر آینده نگر:

نوجوانى دوره اى است که فرد به انجام کارها در آینده و در بزرگ سالى خود فکر مى کند.

ج. تفکر با کمک فرضیات:

نوجوان، در مقایسه با کودک دبستانی، بیشتر به آزمون فرضیه ها مى پردازد و غالباً به موقعیت هایی متفاوت از واقعیت هاى ساده فکر مى کند.

د. اندیشیدن به تفکر:

در دوره نوجوانی، اندیشیدن به فرایندهاى فکر خود، یعنى تفکر فراشناختی، پیچیدگی بسیار بیشترى مى یابد. در این دوره، نوجوان می تواند قوانینى را از مجموعه قوانین موجود استخراج کند، قوانین نظام جداگانه را با یکدیگر مقایسه کند و نتیجه بگیرد و به طور نظاموار و عمیق به طرز فکر و خواسته هاى دیگران فکر کند.

هـ. تفکر در وراى حدود قراردادی:

نوجوانان از توانایى های جدید خود براى بررسى مجدّد مسائل اساسى مربوط به مناسبات اجتماعی، اخلاقیات، سیاست و مذهب استفاده مى کنند. آنان تلاش مى کنند تا راه حلى براى تعارض میان ایده آل هاى موجود در مسائل مذکور و عملکرد واقعى بزرگ سالان پیدا کنند و راه صحیحى را براى خود برگزینند.۲۰

تفاوت هاى فردى در رشد شناختى

نکته قابل توجه در مورد تفکر نوجوانى این است که این سطح از تفکر بسته به موقعیت ها و جوامع گوناگون متفاوت بوده و همه نوجوانان به گونه ای برابر از این نوع تفکر برخوردار نیستند. براى مثال، بیشتر بزرگ سالان طبقه متوسط آمریکایى در انجام بخش اعظم تکالیف و کارهاى عادى از عالى ترین مراحل تفکر صوری استفاده نمى کنند و در تعداد زیادى از فرهنگ هاى غیرغربی بزرگ سالان خیلى کم عملیات صورى را به کار می بندند. پیاژه در توجیه این موضوع اظهار مى دارد که افراد بزرگ سال به طور معمول در سن ۱۵ سالگى و حداکثر تا ۲۰ سالگى به درجه ای از تفکر «عملیات صوری» مى رسند، ولى آنها این تفکر را اصولا در بخش ها و زمینه هاى مورد علاقه یا توان مندى خاص به کار مى بندند.۲۱

هم چنین تحقیقات دیسن و هرون (۱۹۸۱) نیز حاکى از آن است که در فرهنگ هایى که افراد از تحصیلات مدرسه برخوردار نمى شوند، هیچ کس نمى تواند تکالیف پیاژه در عملیات صوری را حل کند؛ زیرا در این فرهنگ ها افراد از تجارب مربوط به منطق و ریاضیات و علوم برخوردار نمى شوند و طبیعى است افرادى که از سطح هوشى موردنیاز براى حل مسائل تفکر عملیات صورى بهره مند نباشند نمى توانند به این مرحله از تفکر برسند. به این ترتیب، سطح معینى از هوش، دانش، تجربه، و سطح معینى از علاقه مندی و تمرکز مسائل انتزاعى لازم است تا فرد بتواند مسائل مربوط به تفکر عملیات صورى را حل کند.۲۲

مخاطرات رشدشناختى

این مرحله از تفکر با مخاطراتى نیز همراه است. بر خلاف کودک دبستانی که معمولا وضعیت موجود جهان را همان گونه که هست مى پذیرد و دستورالعمل هاى بزرگ سالان را اجرا مى کند، نوجوانى که به مرحله تفکر عملیات صورى رسیده و قادر است شقوق فرضى متفاوت از واقعیت هاى موجود را در ذهن خود ترسیم کند، ممکن است در خانه و مدرسه و جامعه به همه چیز ایراد بگیرد و حتى واقعیت هاى موجود در جهان هستى را نپذیرد. تفکر ایده آلی او، که ریشه در رشدشناختى وى و رسیدن به تفکر انتزاعی دارد، موجب احساس شکاف عمیقى بین واقعیت هاى زندگی و ایده آل هاى ذهن او خواهد شد. این احساس ممکن است او را در مقابل والدین و مدرسه و جامعه نیز قرار دهد و حتى در شرایط خاصی، او را به پرخاش گرى و عصیان علیه نهادهای اجتماعى نیز وادارد. این ایده آل گرایى ممکن است بین او و نسل قبل شکاف عمیقى را به وجود آورد.

خود مرکزبینى نوجوانی، که الکیند (۱۹۸۱) از آن نام می برد، اساساً ناشى از تحوّلات دوره نوجوانى و به ویژه تحوّل شناختى نوجوان است. نوجوان دچار این تصور مى شود که همیشه تحت نظر است و نوعى مخاطب خیالى شاهد اعمال اوست. به همین دلیل، نسبت به همه اعمال و حرکات و وضع ظاهر و باطن خود حسّاس است. او هم چنین دچار یک افسانه شخصى است و معتقد است که از وضعیتى بی همتا برخوردار است. این احساس بى همتایى ممکن است باعث شود که فکر کند حوادث و خطرها شامل حال او نخواهد شد و با این تصور غلط، خود را به مخاطرات بزرگ دچار سازد.۲۳

تحوّل اخلاقى

در هیچ دوره اى به اندازه دوره نوجوانى ارزش ها و استانداردهاى اخلاقی براى انسان مطرح نمى شود. توانایى هاى فزاینده نوجوانان بیشتر آنان را متوجه مسائل و ارزش هاى اخلاقى می کند و راه هاى پیچیده ترى را براى کنار آمدن با آن مى یابند. در عین حال، آنچه جامعه از نوجوانان مى خواهد به سرعت در حال تغییر است و همین مستلزم ارزیابی مجدّد و مداوم ارزش ها و اعتقادات اخلاقى است.۲۴

در ذیل به برخى از دیدگاه هاى مهم و مطرح در زمینه تحوّل اخلاقی دوران نوجوانى اشاره مى نماییم:

۱- دیدگاه پیاژه

از آن رو که بر طبق دیدگاه پیاژه رشد عقلانى کودکان در بستر توالی ویژه اى از مراحل تحقق مى یابد، قضاوت هاى اخلاقی نیز بر مبناى مراحلى تکامل مى یابند که متناسب با تحوّلات شناختى عمومى است. از نظر پیاژه، رشد مفاهیم اخلاقى در کودکان داراى توالى ثابت و نامتغیرى است که از یک مرحله اولیه که مرحله «واقع نگرى اخلاقی» نام دارد، آغاز مى شود و پس از چند سال به یک مرحله کامل تر به نام «اخلاق توافقی» یا «اخلاق خودگردان» منتقل مى شود و هیچ کس قادر نیست بدون طى مرحله واقع نگرى اخلاقى به مرحله کامل تر پس از آن راه یابد. شیوع مرحله اول اندیشه اخلاقى در کودکانی است که در سنین بین ۴ تا ۷ سال قرار دارند، اما مرحله بعدى بیشتر در کودکان ۹ تا ۱۰ سال به بالا آغاز مى شود. کودکان ۷ تا ۱۰ ساله در یک مرحله انتقالى بین دو مرحله قرار دارند و اَشکالى از تفکر هر دو مرحله را از خود بروز مى دهند.

از نظر پیاژه، ویژگى هاى «اخلاق توافقی» که شکل تازه ای از اندیشه اخلاقى و مربوط به دوران نوجوانى مى باشد، به شرح ذیل است:

ـ قضاوت هاى اخلاقى در این دوره در مورد قوانین اجتماعی، بیشتر «نسبى گرا» است؛ به این معنا که قوانین و مقررات در نظر نوجوان عبارت است از یک سلسله موافقت هاى قراردادى و دل بخواهى که مى تواند مورد تردید و حتى تغییر قرار گیرد.

ـ اطاعت از افرادى همانند والدین که داراى قدرت هستند، نه ضروری است و نه همیشه مطلوب.

ـ سرپیچى و تخلّف از قوانین نیز همیشه خطا نیست و قطعاً هم به تنبیه منتهى نمى شود.

ـ در قضاوت رفتار دیگران، علاوه بر توجه به پیامدهاى عینی آن، احساسات و دیدگاه هاى افراد نیز باید به حساب آید. تنبیه یک رفتار، همیشه باید مناسب با نیات فاعل و ماهیت سرپیچى (انگیزه مخالفت) باشد.

ـ تنبیه رفتار نادرست باید به صورتى اعمال شود که یا آسیب وارده تلافى شود و یا دست کم به خطاکار بیاموزد که در صورت تکرار موقعیت به گونه اى بهتر عمل کند.

ـ باید مساواتى به شکل عدالت برابر، براى همه وجود داشته باشد.۲۵

۲- دیدگاه کلبرگ

کلبرگ دیدگاه پیاژه را گسترش داده است. در تحقیقات او، اخلاق دوره نوجوانى از نوع اخلاق فوق قراردادى و خودمختارى است که روی اخلاق قراردادى دوره دبستانى بنا مى شود که آن نیز به نوبه خود به دنبال مرحله پیش اخلاقى یا اخلاق پیش قراردادی دوره کودکستانى شکل مى گیرد.

اخلاق مرحله نوجوانی، نوعى تصمیم گیرى اخلاقى است و شخص با انتخاب خود اصول اخلاقى معینى را دنبال مى کند. پایه اساسى اخلاق این دوره، اصول جهان شمول عدالت به عنوان بنیاد تصمیم گیرى در مسائل اخلاقى است که مى تواند به اصول دیگری هم چون حقوق اجتماعی، برابرى و حق تعیین سرنوشت تعمیم یابد. در این مرحله است که اخلاق فرد مى تواند از اصول مربوط به قراردادهاى اجتماعى نیز فراتر رود و حتى ضرورت نافرمانی از برخى قراردادهاى اجتماعى نامطلوب را موجّه بداند.۲۶

کلبرگ در تحقیقات خود نشان مى دهد که با آموزش مى توان به برخی از نوجوانان آموخت تا سطح اخلاقى خود را یک مرحله جلوتر ببرند. انتقال به یک مرحله بالاتر مستلزم توانایى و فراگیری استدلال مؤثر در ارزش هاى عمومى اخلاقى و تصمیم گیری صحیح تر درباره رفتارهاى معین است.

برای آنکه فرد بتواند مفهوم حقوق انسانى و قراردادهاى اجتماعى را بفهمد باید دست کم به مرحله پنجم از مراحل رشد اخلاقى مذکور برسد. به همین علت، هنجارهاى اخلاقى در پایان نوجوانی، برخوردارى از الزامات پنجمین مرحله رشد اخلاقى در نظام کلبرگ است.

وی رشد شناختى را براى شکل گیرى اخلاقى کافى نمی داند و بر اهمیت شرایط مناسب تعلیم و تربیتى و فراگیری راه حل تعارضات میان مفاهیم اخلاقى و بازبینى های مستمر نظرهاى گوناگون تأکید کرده است. چه بسا افرادى از نظر رشدشناختى در مرحله تفکر انتزاعى هستند اما قضاوت ها و عملکردهای آنان در سطح اخلاق پیش قراردادى است.۲۷

کلبرگ معتقد است در حالى که رشد شناخت (براى مثال، رسیدن به مرحله عملیات صوری) رشد اخلاقى را تضمین نمى کند، ولى ممکن است شرط لازم براى وقوع آن باشد. (کلبرگ، ۱۹۸۷)۲۸

وی براى اندازه گیرى سطح استدلال اخلاقى فرد روش مصاحبه با آزمودنى را به کار مى برد، به نحوى که مسائل پیچیده اخلاقى را طرح مى کرد و مجموعه اى از سؤالات را از او می پرسید. سؤالات به گونه اى طرح شده بودند که مشخص کنند چگونه آزمودنی حلّ معمّاى اخلاقى را استدلال مى کند؟ معروف ترین مصاحبه اخلاقى کلبرگ درباره داستانى است که «معماى اخلاقى ها» نیز نامیده مى شود.۲۹

۳- دیدگاه دبس

موریس دبس رشد اخلاقى و ارزشى نوجوانى را به سه مرحله متفاوت تقسیم کرده است:

اول، مرحله اخلاق بسته یا اخلاق مبتنى بر دستورات و مقررات و قوانینی که از جانب دیگران وضع شده است و نوجوان از آنها اطاعت مى کند.

دوم، مرحله اخلاق باز که به صورت فردى بروز مى کند و جنبه تمایل شخصی دارد. این اخلاق صورت مخالفت با ارزش هاى خانوادگى و محیطی را به خود مى گیرد و نوجوان پیوسته به سوى حیات شخصی تر و خصوصى تر مى رود و مى خواهد آزاد باشد تا بتواند به میل خود رفتار کند. او غالباً در خصوص انتخاب هاى خود احساسات تند و مبالغه آمیزی دارد و اعمال خود را از روى این احساسات تنظیم مى کند. به تدریج که فرد به اواخر دوره نوجوانى و به آستانه جوانى می رسد میل به زندگى پاک تر و سخاوت مندانه تر و بى غرضانه تر در او پیدا مى شود و به تحسین و تمجید پرشورى از خوبی ها و زیبایى ها مى پردازد.

سوم، مرحله اخلاق ارزش هاست که در آن فداکارى و یکرنگى و پاکدلی و رحم و شفقت و قهرمانى و حالاتى مانند اینها اهمیت و ارزش مى یابد و فرد با سرمشق قرار دادن انسان هایى که آینه کمالات اخلاقى و فرهنگى و دینى هستند، به دعوت آنها گوش فرا مى دهد.۳۰

مخاطرات اخلاقى دوران نوجوانى

دوران نوجوانى زمینه بروز برخى مخاطرات اخلاقى را نیز فراهم مى کند.

ـ بسیاری از نوجوانان مشکل دار، دچار رشدنایافتگى و خودمحورى هستند. اطاعت آنان از قوانین هنوز به دلیل نظارت افراد قدرتمند و ترس از تنبیه است. آنان به زودى یاد مى گیرند که مى توانند برخی از قوانین موجود را نادیده بگیرند، بى آنکه تحت پیگرد قرار گیرند.

ـ وابسته شدن نوجوانان در آغاز و میانه نوجوانی، دشوارى دیگر گروهى از نوجوانان است. اینان ممکن است از اینکه نام یا عکسشان پس ار ارتکاب جرم در جراید چاپ شود احساس اهمیت کنند و بر فعالیت هاى ضداخلاقى خود بیفزایند.

ـ گروه دیگرى از نوجوانان به سبب مشکلات اخلاقى و ارزشى به استفاده از مواد مخدّر روى مى آورند و به تدریج خود را به آسیب هاى مغزى دچار مى کنند.

ـ گروه بزرگ ترى از نوجوانان هستند که مشکل مواد مخدّر و قانون شکنی ندارند، اما با پرسش ها و تردیدهاى زیادى درباره معنای زندگى و مذهب و اخلاق روبه رو هستند.۳۱

ـ ارزش هاى نوجوانان همیشه نتیجه تصمیمات عاقلانه ای نیست که به طور منطقى اتخاذ کرده اند. نوجوانان ارزش ها را اغلب به دلایلى که با تضادها و انگیزه هاى شخصى آنان در ارتباط است (و بسیارى را هم ناآگاهانه) انتخاب مى کنند. (کانجر و پیترسون، ۱۹۸۴؛ دووان و آدلسون، ۱۹۶۶)۳۲

پى نوشت ها:

۱ـ پاول هنرى ماسن…، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایى، تهران، نشر مرکز، کتاب ماد، ۱۳۸۰، ص ۵۳۱

۲ـ حسین لطف آبادى، روان شناسى رشد ۲؛ نوجوانى، جوانى و بزرگ سالى، تهران، سمت، ۱۳۸۰، ص ۱۳

۳ـ همان، ص ۱۲

۴ـ همان، ص ۱۳

۵ـ پاول هنرى ماسن، پیشین، ص ۵۳۲

۶ـ حسین لطف آبادى، پیشین، ص ۱۶

۷ـ محمدرضا شرفى، دنیاى نوجوان، تهران، تربیت، ۱۳۷۶، ص ۹۵

۸ـ حسین لطف آبادى، پیشین، ص ۶۱

۹ـ همان، ص ۶۲

۱۰ـ همان، ص ۹۳

۱۱ـ همان، ص ۸۸

۱۲ـ همان، ص ۹۰

۱۳ـ لارنس اى. پروین، روان شناسى شخصیت، ترجمه محمدجعفر جوادى و پروین کدیور، تهران، رسا، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۱۲۹

۱۴ـ حسین لطف آبادى، پیشین، ص ۲۸

۱۵ـ همان، ص ۸۵

۱۶ـ همان، ص ۹۵

۱۷ـ همان، ص ۱۰۴

۱۸ـ جان. اچ فلاول، رشدشناختى، ترجمه فرهاد ماهر، تهران، رشد، ۱۳۷۷، ص ۱۶۶ـ۱۷۲

۱۹ـ حسین لطف آبادى، پیشین، ص ۸۱

۲۰ـ همان، ص ۱۰۲

۲۱ـ پرویز شریفى درآمدى، نظریه هاى روان شناسى تحولى، اصفهان، خوشنواز، ۱۳۸۰، ص ۲۰۵

۲۲ـ حسین لطف آبادى، پیشین، ص ۱۱۲

۲۳ـ همان، ص ۱۰۶

۲۴ـ پاول هنرى ماسن، پیشین، ص ۹۷۵

۲۵ـ ناصر بى ریا و دیگران، روان شناسى رشد (۲): با نگرش به منابع اسلامى، تهران، سمت، ۱۳۷۵، ج ۲، ص ۱۰۶۷ـ۱۰۷۰

۲۶ـ همان، ص ۳۶

۲۷ـ همان، ص ۱۵۲

۲۸ـ جان اى. گلاور، راجر اچ. برونینگ، روان شناسى تربیتى: اصول و کاربرد آن، ترجمه علینقى خرازى، تهران، نشر دانشگاهى، ۱۳۷۸ ،ص ۲۵۹

۲۹ـ همان.

۳۰ـ ناصر بى ریا و دیگران، پیشین، ص ۱۵۸

۳۱ـ همان، ص ۱۵۴

۳۲ـ پاول هنرى ماسن، پیشین، ص ۶۰۰

منبع: هادى حسین‌خانى؛ ماهنامه معرفت؛ شماره ۱۰۴ 

ده ترس رایج در میان انسان‌ها

«ترس از ترس» و «ترس شیرین»

ترس، یک احساس کاملاً آشنا برای یکایک ما انسان‌هاست. همه ما هم حالات فیزیکی ترس، چون حبس نفس یا تند نفس کشیدن، هیجان جسمی و یا فلج شدن از ترس، عرق کردن، لرزیدن، فرار کردن، اضطراب، سرگیجگی و غیره را می‌شناسیم. در حیوانات و انسان حس ترس در واقع یک حس دفاعی است و حکایت از امکان خطر و دردی می‌کند. اما احساس ترس بشری، چیزی ورای یک حس طبیعی است؛ زیرا این احساس آغشته با تصورات، آرزوها و حالات وجودی و خاص انسانی است. از این رو، او یک احساس انسانی است.
برای ورود به جهان چندفاکتوری و چندچشم‌اندازی، ترس بشری و حالات مختلف آن و بیماری‌های مختلف ناشی از آن، بایستی ابتدا متوجه این اصل پایه‌ای باشیم که ترس، همیشه به شکل «ترس از چیزی» است و به دو شکل عمده ظاهر می‌شود. یا این ترس به شکل «هراس یا فوبی» از یک پدیده مشخص مثل هراس اجتماعی، یا هراس از حیوانات است و یا به شکل دیگر ترس، یعنی به شکل « رس» از یک موضوع نامشخص و مبهم مثل «بیماری ترس و یا وسواس» است. دکتر موللی « فوبی» را «ترس مرضی» ترجمه کرده است و «ترس» را اضطراب ترجمه کرده است. اما من به دو ترجمه «هراس» از مار و «ترس» از تاریکی بیشتر علاقه دارم و به این شکل از آن‌ها استفاده می‌کنم. حال چهار چشم‌انداز ترس و هراس را باز می‌کنیم و سپس به راز «ترس شیرین و قدرتمند و چندلایه» و هنر ترسناک و جذاب پی می‌بریم.

تفسیر رفتارگرایانه هراس یا فوبی

یکی ار روش‌های روان‌درمانی موفق در مقابله با هراس‌های بیمارگونه چون هراس از محیط بسته و آسانسور و یا هراس از هواپیما و مار، شیو‌ه‌های مختلف «رفتاردرمانی» کلاسیک، کاربردی و یا ذهنی (شناختی) است.

در نگاه مکاتب مختلف رفتاردرمانی، اصولاً سؤال اولیه این است که بیمار، از «چه» هراس دارد؟ این مکتب، علت این هراس را یا ناشی از حالت «شرطی شدن بیمار» به علت یک تجربه کابوس وار مانند گرفتاری چندساعته در آسانسور می‌داند؛ یا هراس از هواپیما و مار را ناشی از «یادگیری اجتماعی» و دیدن ترس افراد مورد اعتماد از این موضوعات و یادگیری هراس می‌بیند. یا هراس ناشی از ایجاد پیوندهای ذهنی میان موضوعات مختلف مانند یک امتحان و تصور شکست و بی‌آبرویی و ایجاد هراس از امتحان است. از این رو نیز این شیوه روان‌درمانی سعی می‌کند به انواع و اشکال مختلف، بر این حالت «شرطی شدن» و یا بر تصورات فاجعه‌‌آور و پیوندهای ذهنی ترس‌ساز چیره شود.

سه شیوه عمده این سیستم‌های روان‌درمانی به شرح ذیل است که البته به اشکال مختلف می‌تواند صورت گیرد:

در حالت اول، شخص بیمار به همراه روان‌درمان‌گر به شکل یک دفعه و یا گام به گام با موضوع هراسناک مثل موش یا جمعیت روبه‌رو می‌شود تا بدین شکل، هراس، قدرتش را از دست بدهد.

در حالت دوم، به شیوه «عدم حساسیت سیستماتیک» و با تمرینات رفع هیجان و حساسیت، روان‌درمان به بیمار کمک می‌کند که هراس و اضطرابش را به کنترل خویش در آورد و سپس گام به گام به موضوع هراس‌انگیز نزدیک شود.
در حالت سوم و شیوه موفقیت‌آمیز «رفتارگرایی ذهنی» سعی می‌شود که ابتدا با گفت‌وگو، موضوع هراس مشخص شود و سپس با تمرین‌های ذهنی، هراس به کنترل شخص در آید، یا پیوند میان موضوع هراس مانند جمعیت و تصورات و حالات هراسناک چون لرزش، وحشت و تصورات وحشت‌انگیز، شکسته شود.
یکی از شیوه‌های جالب این راه سوم، شیوه «عملکرد پارادوکس» است. در این حالت، برای مثال به بیماری که از عنکبوت می‌ترسد، می‌گویند که خیال کند در تختش دراز کشیده است و ناگهان یک عنکبوت از بالا رو تنش می‌افتد.
سپس یکی دیگر و باز هم یکی دیگر، تا جایی که تمام تخت و اطاقش را عنکبوت پر کند. به زبان ساده بیمار از لحظه‌ای به بعد، به خود می‌گوید که «آب از سر گذشت، چه یک وجب و چه صد وجب» و کم‌کم حساسیتش را از دست می‌دهد. البته توجه به تحمل و توان بیمار در این زمینه امری مهم است. شیوه رفتاردرمانی در درمان هراس یا فوبی موفقیت زیادی نشان می‌دهد و در حالی که در درمان «ترس نامشخص» و بیماری‌هایی چون وسواس و وحشت‌زدگی مداوم یا مقطعی موفقیت روان‌کاوی بیشتر است.
مشکل شیوه رفتاردرمانی این است که به علل ماهوی و «چرای» نهفته در پشت هراس‌ها نمی‌پردازد؛ چون این هراس‌ها می‌توانند در واقع بیان‌گر معضلات روانی و یا ارتباطی دیگری نیز باشند. پس به ناچار بعد از مدتی بیمار می‌تواند به یک «هراس تازه» مبتلا شود و این دفعه از بلندی بترسد؛ زیرا مشکل اساسی‌اش حل نشده است. از این رو نیز بسیاری از روان‌درمان‌گرهای مدرن در واقع از یک شیوه چندسیستمی و ترکیبی استفاده می‌کنند و قدرت‌های مکاتب مختلف را به شیوه خویش با یکدیگر ترکیب می‌کنند.

تفسیر روان‌کاوانه ترس

۱. در نگاه فروید، هر ترسی در واقع یک «آژیر خطر» است و به فرد نشان می‌دهد که در درونش احساسات و عواطف خطرناکی در حال سر باز زدن و نمایان شدن هستند که بهایش تنبیه توسط دیگران و اولیاء یا تنبیه درونی توسط اخلاق است.

۲. این تنبیه در ذهن کودک و یا بیمار به معنای تهدید به «کستراسیون» و لمس هراس‌های دوباره گره ادیپ در انسان است. او دوباره احساس می‌کند که اگر به این اشتیاقات اروتیکی یا خشم‌آمیز خویش تن دهد، توسط محیط بیرون یا اخلاق درون تنبیه می‌شود و یا محکوم به از دست دادن عشق و احترام افراد بیرونی و یا تصاویر درونی پدر و مادر خویش است. از این رو «من» انسان با ایجاد حس ترس و اضطراب، این احساسات را سرکوب می‌کند. اما سرکوب نهایی هیچ وقت ممکن نیست.
مهم تبدیل این اشتیاقات به تمناهای سمبولیک اروتیک و خشمگینانه و در چهارچوب قانون و یا «نام پدر» است. به این دلیل بیمار گرفتار به «وسواس تمیزی» مرتب می‌خواهد در واقع خشم و اشتیاقات ممنوعه خویش را پاک کند و مرتب حدس می‌کند که باز هم آن‌ها حضور دارند، پس باید مرتب میز را پاک کند و یا دست‌هایش را بشورد. یا ناآگاهانه به کمک مکانیسم‌های دفاعی سعی در سرکوب کردن این احساسات می‌کند. برای مثال در حالت وسواس مرتب با کمک مکانیسم دفاعی «توجیه عقلی» می‌خواهد به خود بگوید که وسواسش منطقی است. لکان در وسواس در واقع تلاش ناآگاهانه بیمار را می‌بیند که معتقد است تمنایش غیر قابل ارضاست و نمی‌تواند این اشتیاقات خویش را به تمناهای سمبولیک قابل ارضا مبدل سازد.

۳. در حالت هراس و فوبی، این خطر درونی که بایستی پس زده شود، حالت برونی و واقعی می‌یابد و فرد هراس‌مند از مار و یا از محیط باز، در واقع ناآگاهانه در مار و محیط باز تبلور احساسات ترسناک خویش به دنبال قتل پدر یا رقیب و نیش زدن او و خطر سر باز زدن اشتیاقات اروتیکی خویش در محیط باز را می‌بیند. از این رو موضوع ترسناک مثل ‌مار هم نماد پدری است که به بیمار می‌گوید بایستی احساساتش را قانونمند و مرزدار سازد؛ وگرنه تنبیه می‌شود و هم میل خشم و اشتیاق اروتیکی اوست که می‌خواهد هر مرزی را بشکند و قانون و پدر را نیش زند و به اشتیاقات نارسیستی و اروتیکی خویش تن دهد. از این رو این هراس هم ترسناک است و هم هراس درنده است.

۴. لکان در واقع تئوری فروید را تکامل می‌بخشد و نشان می‌دهد که اساس ترس و نیز بیماری ترس را، نوعی رابطه خیالی با یک عشق مطلق، مانند رابطه کودک با مادر تشکیل می‌دهد. کودک و یا انسان در حال ترس و وحشت شدید، در واقع احساس درماندگی و تنهایی عمیق می‌کند و این حسرت و درماندگی و «دیده نشدن» او را فلج می‌کند و یا به وحشت عظیم می‌افکند.

۵. در حالت اختلالات بیمارگونه ترس و وحشت، در واقع فرد هنوز در مرحله «آینه» و رابطه شیفتگانه/متنفرانه نارسیستی با «غیر» و یا با دیگری باقی مانده است. از این رو یا مسحور نگاه و تصویر «غیر» واقعی یا خیالی است، یا وحشت‌زده از خلاء کمبود اوست. او هراسناک از نگاه خشمگین و خطرناک مادر و پدر واقعی یا خیالی است و یا مثل انسان هیپنوتیزم شده اسیر نگاه مسحورکننده آینه خویش است و یا نگاهی وحشت‌انگیز می‌بیند و احساس می‌کند که چیزی او را می‌بلعد و از این رو جیغ می‌کشد. در حالت هراس و فوبی این رابطه مسحورانه/هراسناک، به یک موضوع خارجی چون هراس از مار یا موش پیوند داده می‌شود که فرد را هم دچار ترس و هم اسیر و مجذوب این ترس و اضطراب می‌سازد. موضوع روان‌کاوی تبدیل ترس و اشتیاقات خویش به قدرت‌های مرزدار اروتیکی و خشمگینانه قابل تحول خویش است. یا در حالت پسامدرنی و لکانی، تبدیل مار ترسناک خویش به یک هویت تازه و «مار خندان و زیرک» خویش و توانایی تن دادن به تمناهای اروتیکی و عشقی خویش در محیط باز و ایجاد دیالوگ است؛ بدون آن‌ که اسیر ترس از محیط باز و یا بی‌شرم شویم. زیرا تمنا، روی دیگر قانون است و انسان یک کثرت در وحدت متحول است.

چشم‌انداز فلسفی ترس

کیرکه گارد در کتاب معروفش «مفهوم ترس» نشان می‌دهد که ترس، در واقع یک احساس اساسی و اگزیستانسیال بشری است و با فردیت و آزادی بشری پیوند تنگاتنگ دارد. او با مثالی جالب حالت ترس را نشان می‌دهد که من مثال «پریدن از تخته پرش» و لمس ترس او را به شکل دیگری مطرح می‌کنم. فرض کنید که در کافه‌ای نشسته‌اید و چند میز آن‌طرف‌تر، مرد یا زنی زیبا را می‌بینید که می‌خواهید به سمتش روید و او را به گفت‌وگو دعوت کنید. در کجا بیشتر از هر موقع احساس ترس می‌کنید؟ در حین بلند شدن، در میان راه و یا در حین بیان خواست خویش؟ به قول کیرکه گارد، اوج حس لمس ترس در میان راه و در حالت خلاء است. زیرا در این خلاء و هیچی، امکانات مختلف نهفته است و لمس این امکانات مختلف و لمس آزادی بشری به شیوه لمس حس ترس صورت می‌گیرد. در میان راه، شما امنیت را از دست داده‌اید و حال ترس و نگاه دیگران بر خویش را احساس می‌کنید. از این رو یا از میان راه برمی‌گردید و یا ناتوان از حرف زدن می‌شوید و یا سرانجام خواست‌تان را بیان می‌کنید. از این رو به قول کیرکه گارد ما ترس نداریم؛ بلکه ترس هستیم. ترس احساس همراه فردیت و آزادی بشری است و پیوند تنگاتنگ با ایمان و دیالوگ بشری دارد. انسان با «یادگیری ترسیدن» به لمس امکانات و آزادی و فردیت خویش و نیز به پارادوکس ایمان و ضرورت ایمان دست می‌یابد. مکتب «پدیدارشناسی» اما نکته مهم دیگری را مطرح می‌کند.

لیوتار در کتاب «پدیدارشناسی» نشان می‌دهد که وقتی ما با ترس خویش روبه‌رو می‌شویم، هم‌زمان به قول مرلوپونتی به ترس‌مان معنا و شکل و تفسیر می‌بخشیم؛ زیرا شناخت از ترس غیرمستقیم است. ما ترس را می‌سازیم و می‌توان در یکایک ترس‌های ما، نوعی سناریو دید که ما آن را ساخته‌ایم. مثل سناریو انسانی که مرتب حس می‌کند بیمار است و مرتب به ضربان قلبش فکر می‌کند و از این رو ضربان قلبش و ترسش مرتب بالا می‌رود. لکان با قبول این نگاه پدیدارشناسانه، هم‌زمان به خطای پدیدارشناسی اشاره می‌کند که ما هر تفسیری و هر معنایی به ترس و هراس‌مان نمی‌توانیم دهیم بلکه این تفسیر و معنا بایستی بر اساس آرزومندی نهفته در درون ترس و هراس‌مان باشد. به این دلیل نیز ترس همیشه در عین ترساندن، مانند آهن‌ربا جذاب و قدرتمند است. زیرا در خویش آرزومندی فردی و تمناهای او را در بر دارد. از این رو ما از تاریکی، از فیلم ترسناک و وحشت‌انگیز هم می‌ترسیم و هم لذت می‌بریم زیرا او برای ما یک «آشناغریبه» است و آرزوهای پنهان ما را در بر دارد. از این رو وقتی به چیزی می‌نگریم که ما را می‌ترساند، در همان لحظه احساس می‌کنیم که او نیز و یا کسی از درون این خانه تاریک به ما می‌نگرد و نگاهش ما را مجذوب و یا فلج می‌کند. آلفرد هیچکاک استاد بیان این حالات مختلف ترس بود.

ترس از ترس

روان‌کاوی در مسیر تکاملش از نگرش «از چه می‌ترسیم» و «چرا می‌ترسیم»، به اهمیت «چگونگی ترس» و نوع رابطه با ترس و چگونگی سناریو ترس در نگاه مکاتبی چون گشتالت‌تراپی و یا نگاه لکان، دلوز و غیره دست ‌می‌یابد. یعنی موضوع مهم در باب ترس این است که ما «چگونه» و «چه نوع» رابطه‌ای با ترس خویش داریم و چگونه سناریو ترس و هراس خویش را‌ می‌آفرینیم. با چنین نگاهی نیز می‌توان دید که در بسیاری مواقع ما «ترس از ترس» خویش داریم، ترس از اضطراب، ترس از وحشت خویش داریم و اولین کار و اساسی‌ترین کار، رهایی از «ترس از ترس» خویش است؛ تا بتوانیم اکنون رابطه‌ای نو با ترس و اضطراب و وحشت خویش برقرار سازیم و به قول فریتزپرلز پایه‌گذار گشتالت‌تراپی، ترس‌مان را به «هیجان لحظه و دیدار» و قدرت حرکت و آرزومندی تبدیل سازیم. «هیچی ترسناک» را به «هیچی بارور و خلاق» تبدیل سازیم، سناریو و رابطه‌ای نو و بالغانه با ترس و هراس خویش بیافرینیم. زیرا ترس در نهایت به معنای حبس نفس، تنگ کردن مسیر و شدت احساسی ارتباط، دیالوگ با خویش و معشوق و با رقیب است. پس با رهایی از ترس از ترس، به هیجان زندگی و عشق و قدرت دست یابیم. ترس شیرین، از رنگ‌های مختلف ترس تا ترس قدرتمند و هنر ترسناک.
طبیعی است که برای درمان بیماری‌های روانی وسواس و ترس و هراس شدید بایستی به روان‌‌درمان‌گری تن داد؛ اما می‌توان با ایجاد ارتباطی نو و سمبولیک با ترس و هراس خویش، به قدرت و امکانات نو، به «ترس شیرین» به «ترس جذاب» به توانایی لمس رنگ‌های مختلف ترس و ایجاد تفاسیر و قدرت‌های مختلف خویش از ترکیب ترس و عشق، ترس و قدرت و دیگر احساسات خویش دست یافت.

گام اول در این مسیر، به قول کیرکه گارد، آری گفتن به ترس خویش است. پس به قول او ترس شویم و این گونه به «ترس شیرین، عشق و ایمان شیرین و پارادوکس و لرزان» بشری دست یابیم.

گام دوم این است که از یاد نبریم که ما همیشه در تفسیر و سناریوی خویش از زندگی و ترس می‌‌زییم. معنایی که در ارتباط با زندگی و سرنوشت ماست.
در گام سوم با آری گفتن به سرنوشت و تفسیر خویش، ترس خویش را به هزار رنگ لمس و بیان کنیم و او را به قدرت خویش تبدیل سازیم و به کمک رنگ‌ها و تفاسیر مختلف ترس و وحشت خندان‌مان، به اوج بازی عشق و قدرت و دیالوگ دست یابیم. با چنین ترس شیرین و خندانی شما می‌توانید هم بر خطای شرقی و اهریمنی و ضعیف خواندن ترس غلبه کنید و هم بر خطای مدرن و تلاش برای بی‌خطر کردن ترس چیره شوید. اکنون می‌توانید با احساس علاقه به معشوق و یا به «غیر» با خنده به سوی او روید و در هر گام شکلی از دلهره و ترس و قدرتی نو را تجربه کنید و با توان خویش حالتی از «کازانوای خندان و پراحساس»، «عاشق خندان و یا ایمان سبکبال» را بیافرینید. زیرا معشوق و مسیر متفاوت است. یا حتی چون زنی زیبا و خندان با نگاه این مسیر را روید و تمنا و دلهره و خرد تمنا را لمس و بیان کنید و «اغواگری خندان» شوید. در آخر باز هم بخشی از ترس می‌ماند که غیر قابل تفسیر و ترسناک است و این بخش را نیز بایستی چون نماد آزادی و معمای زندگی و انسان پذیرفت و گاه به گاه ترسید، لرزید و وحشت کرد، پا به فرار گذاشت و در انتها خندید و آن را به هنر و خلاقیتی نو تبدیل ساخت.

ده ترس رایج در میان انسان‌ها

فوبیا، هراس یا ترس شدید، پدیده‌ای است که به صورت آگاهانه یا ناخودآگاهانه، زندگی بسیاری از انسان‌های جهان را مختل می‌کند. این پدیده، بیشتر ناشی از ترس از قرار گرفتن در موقعیتی خطرناک است و معمولا کنترل آن برای فرد مبتلا، سخت و گاهی غیر ممکن است. در حدود ۱۹٫۲ میلیون نفر انسان در سن ۱۸ سالگی در آمریکا، به گونه‌های مختلفی از این اختلال روحی مبتلا هستند که در ادامه، نشریه لایو ساینس به مشهورترین آنها اشاره کرده است:

۱-ترس از مار (Ophidiophobia)

یکی از رایج‌ترین فوبیاها در میان بسیاری از مردم، ترس از مار است که به احتمال زیاد، ریشه‌ای تکاملی دارد. در گذشته‌های دور، تشخیص دادن مارها و عنکبوت‌ها برای بقای انسان، نقشی حیاتی داشته است. توانایی تشخیص مارها در یک چشم به هم زدن، یکی از رفتارهای تکاملی است که به اجداد انسان در جهان وحشی ما قبل تاریخ، امکان بقا داده است.

۲-ترس از خزندگان عجیب (Entomophobia)

شاید برخی از افراد، با دیدن برخی از حشرات، تنها احساس چندش‌آوری پیدا کنند، اما این جانداران کوچک، در واقع این توانایی را دارند که برخی از انسان‌ها را به شدت بترسانند که این شدت، در زنان نسبت به مردان چهار برابر است. مطالعه دانشمندان دانشگاه کارنگی ملون نشان می‌دهد دختر بچه‌های ۱۱ ماهه به سرعت قادرند در برابر تصاویری از مارها با عنکبوت‌ها نشانه‌های ترس را در صورت خود انعکاس دهند در حالی که این خصوصیت در پسربچه‌هایی با همین سن وجود ندارد. دیدگاه تکاملی این فوبیا بر این اساس است که زنان در دوران باستانی حیات بشر در هنگام جمع‌آوری غذا با چنین جاندارانی مواجه می‌شده‌اند و انقباض ماهیچه‌های بدن و صورت در برابر چنین منظره‌ای، به عنوان ابزار محافظت مادر و فرزند در برابر جاندار شناخته شده است.

۳-ترس از مکان (Agoraphobia)

در حدود ۱٫۸ میلیون جوان ۱۸ ساله در آمریکا، از قرار گیری در اماکنی که فرار کردن از آن مشکل باشد، هراس دارند. مکان‌ها و فعالیت‌هایی که شامل این فوبیا می‌شوند، آسانسور، حضور در رقابت‌های ورزشی، پل‌ها، استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، رانندگی، فروشگاه‌های بزرگ و فرودگاه‌ها بر شمرده شده‌اند. این هراس می‌تواند باعث شود افراد، هرگز خانه‌های خود را ترک نکنند، به سفر نروند و در مناطق شلوغ قرار نگیرند.

۴-ترس از دیگران (Xenophobia)

در صورتی که صحبت کردن در برابر دیگران، رنگ چهره شما را دگرگون ساخته، صدای شما را گرفته کرده و عرق از سر و روی شما جاری می‌کند، بدانید که نشانه‌های این فوبیا در شما وجود دارد. بیگانه‌ترسی، پدیده‌ای است که ۱۵ میلیون جوان آمریکایی از آن در عذابند و تنها صحبت کردن آنها را در جمع تحت تاثیر قرار نمی‌دهد بلکه خوردن و آشامیدن این افراد نیز در برابر جمع دچار اختلال خواهد شد. این فوبیا از سن ۱۳ سالگی در نوجوانان آغاز می‌شود.

۵-ترس از بلندی(Acrophobia)

یکی از رایج‌ترین ترس‌ها در میان افراد است که در حدود ۳ تا ۵ درصد از آمریکایی‌ها را تحت تاثیر خود قرار داده است. بر خلاف تصور پیشین دانشمندان که این فوبیا را ناشی از ترسی غیر واقعی می‌دانستند، مطالعات جدید نشان می‌دهد مبتلایان به این ترس، ارتفاع ساختمان‌ها را بسیار بیشتر از ارتفاع واقعی می‌بینند و همین امر بر ترس آنها می‌افزاید.

۶-ترس از تاریکی (Lygophobia)

برای بسیاری از کودکان، خاموش شدن چراغ اتاق همراه با بروز ترسی شدید ناشی از بیرون آمدن هیولایی از زیر تختخواب و یا از داخل کمد دیواری است. در واقع ترسیدن از تاریکی، یکی از رایج‌ترین ترس‌ها در میان کودکان است که در پس آن تفکرات و توهمات جالب توجهی نهفته است. کودکان، در تاریکی به هر پدیده ممکنی فکر می‌کنند و معتقدند در تاریکی، دزدی خواهد آمد و آنها را خواهد ربود و یا اسباب‌بازی‌های آنها را به سرقت خواهد برد. ریشه این ترس کودکان، از ناشناخته‌های آنان سرچشمه می‌گیرد و در صورت درمان نشدن، تا زمان بزرگسالی نیز ادامه پیدا خواهد کرد.

۷-ترس از صاعقه (Astraphobia)

صدای مهیب رعد و برق می‌تواند علائمی مانند تپش شدید قلب را برای افرادی که از فوبیای رعد و برق رنج می‌برند در برداشته باشد و به همین دلیل، بسیاری از افراد مبتلا، زندگی خود را به مناطقی منتقل می‌کنند که از شرایط جوی آرامی برخوردار است. نکته جالب درباره این فوبیا این است که مبتلایان، از ترس خود، احساس خجالت داشته و آن را مخفی نگاه می‌دارند.

۸-ترس از پرواز (Aviophobia)

ترسی است که در حدود ۲۵ میلیون انسان، تنها در آمریکا به آن مبتلا هستند. این افراد در دو گروه ترس، ترس از سقوط هواپیما و ترس از کابین کوچک هواپیما تقسیم می‌شوند. جالب است بدانید نسبت مرگ انسان‌ها در سقوط هواپیما، یک در ۲۰ هزار است در حالی که این نسبت در مرگ‌های ناشی از سوانح رانندگی، یک در ۱۰۰ و در مرگ ناشی از حملات قلبی، یک در پنج است.

۹-ترس از سگ (Cynophobia)

حتی کوچک‌ترین و بامزه‌ترین سگ‌های نژاد ژرمن شپرد، می‌توانند ترسی مهیب را در مبتلایان به این نوع از فوبیا ایجاد کنند. این ترس معمولا از احتمال گاز گرفته شدن خود فرد و یا افرادی دیگر توسط سگ‌ها ناشی می‌شود؛ البته برخی تنها نسبت به سگ‌های شکاری و یا تازی، هراسناک هستند.

۱۰-ترس از دندانپزشک (Odontophobia)

در حدود ۹ تا ۲۰ درصد از آمریکایی‌ها، به دلیل ترس و واهمه، از رفتن به دندانپزشکی خودداری می‌کنند. در صورت ابتلا به این فوبیا، فرد به هیچ قیمتی حاضر به مراجعه به یک دندانپزشک نبوده و تنها در صورتی که درد امان آنها را ببرد به مطب دندانپزشکی خواهند رفت. از دلایل ریشه‌ای ارائه شده برای ابتلا این ترس، تجربیات بد گذشته از دندانپزشک، ترس از تزریق لثه و ترس از صندلی و مته دندانپزشکی عنوان شده‌اند که معمولا می‌توان آن را با همکاری دندانپزشک از میان برداشت.

ترس در کودکان

بسیاری از والدین با مشکلاتی از قبیل ترس کودک از حیوانات، ترس از تاریکی، ترس از غریبه‌ها و… مواجه می‌شوند و واقعا نمی‌دانند که چگونه رفتاری باید در مقابل این ترس‌ها داشته باشند. خیلی از آنها تلاش زیادی می‌کنند تا به کودک خود نشان دهند که ترس او، موردی ندارد و هیچ جای ترس وجود ندارد. اما گویا هر چه بیشتر تلاش می‌کنند، کودکشان در ترس خود، مصمم‌تر می‌شود. در برخورد با چنین ترس‌هایی، والدین در اولین گام باید دلایل آن را مشخص کنند. برخی از این ترس‌ها طبیعی بوده و لازم نیست والدین حساسیت زیادی در مورد آنها نشان دهند و برخی بنا به دلایلی رخ می‌دهند که لازم است در رفع این ترس‌ها مورد توجه قرار گیرند.

علل ترس در کودکان

این که چرا کودکان می‌ترسند، مورد توجه بسیاری از صاحب نظران رشد کودک و روانشناسان بوده است. برخی از محققان عوامل زیستی را به عنوان علت برخی از ترس‌ها عنوان کرده‌اند و برخی دیگر، عوامل روان‌شناختی، عوامل خانوادگی و سایر عوامل را مطرح کرده‌اند. در برخی اوقات، ترسی که کودک از خود نشان می‌دهد، به یک نیاز روانی ارتباط دارد. مثلا کودکی که ترس از مدرسه را نشان می‌دهد، ممکن است از لحاظ روانی، وابستگی زیادی به پدر یا مادر خود داشته باشد و ترس او در واقع ریشه در این وابستگی او دارد.
گاهی اوقات یک تغییر در شیوه زندگی مثل تغییر محل سکونت، جدا شدن از والدین و… به صورت ترس از تاریکی، ترس از حیوانات و غیره خود را نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان گفت برخی از ترس‌های مشخص و معین کودک، می‌تواند ریشه‌های روان‌شناختی داشته باشد و مستقیما با موضوع آن ترس مرتبط نباشد. در برخی اوقات این خانواده است که مشکل ترس را در کودک به وجود می‌آورد. ممکن است کودک ترس از یک مساله خاصی را در محیط خانواده یاد گرفته باشد. مثلا مادری که از عنکبوت می‌ترسد، این ترس خود را به کودک منتقل می‌کند. این اتفاق بر اساس فرایند یادگیری صورت می‌پذیرد، به طوری که والدین در آموزش اکثر رفتارها به عنوان الگو و سرمشق کودک هستند.
کودکی که نیاز به احساس امنیت دارد، با مشاهده رفتار و حالات والدین و خانواده خود، شروع به شناسایی محیط‌ها و موقعیت‌های امن از ناامن می‌نماید و در این راستا، کاملا متکی بر آنهاست. بنابراین آنچه رفتار مادر نشان می‌دهد، برای او الگو و اساس رفتارش است. کودک با مشاهده رفتارهای مختلف می‌آموزد که چه چیزی ترسناک است و چه چیزی ترسناک نیست. گاهی اوقات ترس کودک، ناشی از شیوه‌های زیستی غلط والدین است. والدینی که برای وادار کردن کودک به انجام کاری او را تهدید می‌کنند و یا از چیزی می‌ترسانند، مثلا مادر به کودک خود می‌گوید اگر شلوغی کنی می‌روم و دیگر بر نمی‌گردم، یا برای وادار کردن او به خوردن دارو، او را از آمپول می‌ترساند. فشار روانی که به این طریق والدین به کودکان خود وارد می‌کنند، می‌تواند به صورت ترس‌های مختلف، خود را بروز دهد. در کودکان ناراحتی‌ها و اضطراب‌های روانی اغلب با مواردی از قبیل ترس و… مشخص می‌شوند.
از جمله عوامل دیگر، شرایطی است که کودک در محیط پیرامون ممکن است با آنها مواجه شود، مثل دیدن تصادف دو اتومبیل و دزد و… همین طور است تماشای فیلم‌های ترسناک و وحشت‌انگیز که با تاثیری که روی قدرت تخیل کودک می‌گذارد، موجب وسعت یافتن این صحنه‌ها و شاخ و برگ داده شدن آنها در ذهن کودک می‌شود و ترس و وحشت زیادی را در کودک ایجاد می‌کند.

چه موقع ترس‌ها به توجه و درمان نیاز دارند؟

در وهله اول باید به سن کودک توجه داشت. برخی از ترس‌ها، در سنین خاصی طبیعی‌تر هستند. بنابراین اگر چنین ترس‌هایی بیش از دو سال دوام داشته باشند، حتما به توجه و درمان نیاز دارند. اصولا یک ترس عادی، نباید چنین مدت زمانی طول بکشد و گاه بدون نیاز به مداخلات درمانی به تدریج کاهش پیدا کرده و بالاخره از بین می‌رود. همین طور برای تشخیص ترس‌های غیر عادی باید به نوع ترس نیز توجه داشت.
هر چند گاهی اوقات کودکان از چیزی می‌ترسند ولی این ترس، چندان وحشت‌زا نیست و مشکل خاصی در عملکرد روزانه کودک ایجاد نمی‌کند و واکنش ترس در او، چندان شدید و ناهنجار نیست. اما زمانی که نوع ترس کودک، غیر عادی است و نیاز به مداخلات درمانی دارد، واکنش کودک به عامل ترس، بسیار شدید است. کودک بسیار وحشت زده می‌شود و رفتارهایی از خود نشان می‌دهد که اغلب، خارج از کنترل دیگران است.

غلبه بر ترس

ترس واقعیتی است که در زندگی ما حضور خارجی دارد که با پیامد‌های خود، می‌خواهد ما را متقاعد می‌سازد که هرگز نمی‌توانیم به آرزوهایمان دست یابیم و از این رو ما را دائماً در حالت سکوت نگه می‌دارد. ترس، ما را از بیان عشق و محبت به عزیزانمان محروم می‌کند. ترس، قلمرو زندگی ما را چنان محدود می‌کند تا ما در دایره کوچک زندگی خود محبوس شویم. اما واقعا چگونه می‌توان با این موضوع روبرو شد و بر آن غالب آمد. باید اذعان داشت که ترس لزوماً در شرایطی خاص، واکنش بدی نیست. ترس می‌تواند به‌ عنوان عنصری برای حفاظت ما باشد. اما تفاوت بارزی بین ترسی که مانع سقوط ما از ارتفاعی بلند می‌شود با ترسی که ما را از حق زندگی کردن محروم می‌دارد، وجود دارد. دکتر هنری کلاد، مشاور و نویسنده در مقاله خود «غلبه بر ترس» نکاتی را جهت مبارزه با ترس کنترل‌کننده بر زندگی ابراز می‌دارد که در ذیل به آنها می‌پردازیم:

ارتباط با دیگران

همه انواع ترس، چه بزرگ و چه کوچک، در تنهایی شخص، نیرویی مضاعف می‌یابند. دوستی را پیدا کنید تا ترس‌هایتان را با او در میان بگذارید. غالباً از ابراز ترس‌هایمان می‌ترسیم، زیرا فکر می‌کنیم نظر دیگران درباره ما عوض می‌شود. پس بهتر است با شخصی قابل اعتماد، ترجیحاً یک مشاور درددل کنید. آنان به شما کمک می‌کنند تا ترس‌هایتان را در نور جدیدی ببینید و شما را تشویق می‌کنند تا از مواجه شدن با آنها نترسید.

برنامه داشتن برای زندگی روزانه

زندگی روزانه خود را برنامه‌ریزی کنید. ساعات مشخصی را برای فعالیت‌های مختلف در نظر بگیرید. برنامه مشخص، خود عامل ایجاد امنیت است زیرا که می‌دانیم در صدد انجام چه کاری هستیم. بسیاری از اوقات عناصر غیرقابل پیش‌بینی که غالباً در نتیجه نداشتن برنامه خاص به‌ وجود می‌آیند، عامل ایجاد ترس هستند. اگر بتوانید آنچه را که قابل کنترل است را انجام دهید (برنامه‌ریزی)، آنگاه توان رویارویی شما با عناصر غیرقابل کنترل بیشتر می‌شود.

یادگیری فنون آرامش‌بخش

اگر ترس منجر به آسیب‌های جدی به سلامتی شخص می‌شود، باید از فنون آرامش بخش استفاده شود. کتابخانه‌ها معمولاً حاوی کتبی پیرامون این تکنیک‌ها و فنون هستند.

رشد زندگی معنوی و روحانی

در مواقع بحران، حقایق روحانی که تحت هر شرایطی تغییر نمی‌کنند، کمک بزرگی به شخص می‌نمایند. این حقایق علاوه بر حس امنیت به ما دلیلی برای زندگی و امید داشتن می‌دهند.

مواجه شدن با ترس

آخرین اقدام رویارویی با ترس‌هاست. اگر ترسی که با آن روبروییم، در فکر ما ریشه دارد تا در خارج از آن، به عبارت دیگر، اگر خطری واقعی در بیرون ما را تهدید نمی‌کند و ما صرفاً از خطری تخیلی در ذهنمان می‌ترسیم، بهترین پادزهر انجام دادن آن است. فراموش نکنید که باید قدم به قدم و مرحله به مرحله با ترس‌ها روبرو شد. نباید به یکباره بخواهید ترس از سخن گفتن در جمع را با سخنرانی در تالاری بزرگ رفع کنید. اول از گروه‌های کوچک و اشخاصی که با آنها آشنایید شروع کنید. مواجه شدن با ترس‌ها یک فرایند و روند است.

برای درمان ترس در کودکان چه باید کرد؟

روان‌شناسان برای کاهش ترس‌های کودکان، راه‌های زیادی را توصیه می‌کنند. آنها در وهله اول، به والدین توصیه می‌کنند که در رفع مشکل کودک، عجولانه عمل نکنند. تعجیل و شتابزدگی آنها در کاهش ترس کودک، می‌تواند به جای درمان، اضطراب و ترس او را افزایش دهد. این ترس، معمولا به تدریج از بین می‌رود و لازم است والدین با خونسردی و آرامش، اقدام به کاهش این ترس‌ها نمایند.
توصیه بعدی روان‌شناسان این است که هرگز کودکان را به خاطر ترسی که دارند، تحقیر و سرزنش نکنیم. هر چند دلیل ترس از نظر ما بزرگترها، کاملا غیر منطقی و نامعقول به نظر می‌رسد، اما خود کودک، چنین احساسی ندارد و نمی‌تواند غیر منطقی بودن ترس خود را درک کند و سرزنش به او کمکی نخواهد کرد؛ حتی زمانی که کودک تحت نظر یک متخصص یا روان‌شناس درمان می‌شود، اگر عامل اصلی ایجاد‌کننده ترس هنوز حضور داشته باشد، چندان فایده‌ای نخواهد کرد؛ مثلا زمانی که خود مادر از تاریکی می‌ترسد، هر چند کودک حمایت‌ها و درمان‌هایی را از روان‌شناس و مشاور خود دریافت می‌کند، اما الگویی که در خانه از رفتار مادر می‌پذیرد، الگویی قوی‌تر است که نتایج یک درمان ثمربخش را از بین می‌برد. بنابراین لازم است علل اساسی ترس، کشف و مرتفع شوند.
بازی، موقعیت مناسبی است که ترس کودک را از بین ببریم؛ مثلا برای کودکی که از آمپول می‌ترسد، می‌توانیم یک بازی خوب ترتیب بدهیم که در آن، کودک، آمپول زدن را تمرین کند. در مراحل دیگر می‌توان از روش‌های خاص رفتار سازمانی که توسط روانشناسان استفاده می‌شود بهره جست. با مراجعه به یک روانشناس و درمان‌های رفتاری او، می‌توان اقدام به حل مشکل کودک نمود.

سخن آخر

پدیده ترس، هر چند که یک غریزه طبیعی است که در انسان از همان بدو تولد وجود دارد، اما هرگاه به دلیل تغییراتی که در شدت و نوع آن به وجود می‌آید، از حالت عادی خارج می‌شود. این ترس‌ها تحت عنوان ترس‌های مرضی شناخته می‌شوند که هم کودک و هم اطرافیان او را آزار می‌دهند. توصیه‌های مناسب روان‌شناسان و استفاده از مداخلات رفتاری در این راستا می‌تواند سودمند باشد.

منبع: میگنا

رب اجعلنى مقیم الصلوه و من ذریتى ربنا و تقبل دعاء

پروردگارا ! من و فرزندانم را اقامه کنندگان نماز قرار ده و دعاى مرا قبول فرما. (سوره مبارکه ابراهیم، آیه شریفه ۴۰)

     عبارت مشهور “ العلم فى الصغر، کالنقش فى الحجر ” (دانش در کودکى، مانند نقش پایدار در سنگ است)، امروزه با پیشرفت دانش پزشکى و روانپزشکى و به خصوص با پیدایش “ روانکاوی توجیه کامل علمى پیدا کرده است.

     روانشناسى مدرن، با تداعى از مکتب روانکاوى فروید و نظریات “ ژان پیاژه ”، “ جان باولف ” و بسیارى از دانشمندان دیگر، به ما مى گوید که مهمترین دوران زندگى بشر که بوجود آورنده شخصیت نهایى او، خواهد بود، دوران کودکى است. بر این اساس، هر قدمى که در جهت ایجاد سلامت روانى اطفال برداشته شود، به نوبه خود سبب ایجاد جامعه ای سالم و موفق خواهد شد.

     اما بزرگترین موهبتى که ممکن است در جهت ایجاد سلامت روانى نصیب یک طفل نورسیده گردد، پای گذاشتن او در خانواده اى مومن و نمازگزاراست.

     تعالیم آیین حیات بخش اسلام که حتى کوچکترین مسائل بشرى را بدون پاسخ نگذاشته است، از همان بدو تولد نوزاد براى او برنامه ها و روش‌هاى متعددى دارد، که عمل به آنها ضامن سعادت و سلامت همیشگى انسان است.

     از جمله در بعد سلامت روانى، آیین اسلام به والدین و به خصوص پدر، مؤکدا حکم کرده است که مثلا نام نیک بر بچه بگذارند ^(۱) و امروز علماى روانشناسى متفقا به این نتیجه رسیده‌اند که چگونه نام یک کودک در شکل‌گیرى شخصیت او، تاثیر گذار است و چگونه یک نام بد ممکن است موجبات تحقیر کودک (مثلا تمسخر او توسط همسالان) و در نتیجه تزلزل شخصیتش گردد و یا هنگامی‌ که روانکاوى در قرن بیستم، حکایت از حضور تظاهرات نهفته اما مقتدر جنسى در وجود اطفال مى کند. آن گاه مفهوم عمیق آن بخش عظیم از احادیث و روایات معصومین(علیهم السلام) که مثلا “ بوسیدن دختران توسط مرد نامحرم را بعد از ۵، ۶ سالگى منع کرده اند، یا اجازه نداده‌اند کودک برهنه در کنار کسى بخوابد و …. روشن مى شود.^(۲)

     در هر صورت، کودکى که در خانواده مومن و نمازگزار به دنیا مى آید و زمزمه حیات بخش “ اذان ” و “ اقامه ” در گوش راست و چپش نخستین نغمه زندگى او مى گردد، کودکى است که گام در مسیرى سعادت بخش گذاشته است.

     تغذیه کودک تا دو سال به وسیله شیر مادر و بهره مندى کامل او از آغوش پر مهرش، که یک موهبت اسلامی است به او ایمنى محیر العقولى در مقابل بخش عظیمى از بیماری‌هاى روانى مى بخشد، مثلا احتمال اضطراب یا افسردگى که بر اثر جدایى از مادر به وقوع مى پیوندد، بسیار کم مى شود. با این که امروزه روشن شده است اکثر کسانى که به دام مهلک اعتیاد گرفتار مى آیند کسانى هستند که در کودکى، از شیر و آغوش مادرانشان محروم بوده اند.^(۳)

     شیوع اسکیزوفرنی که خطرناکترین و مهلک‌ترین بیمارى در روانپزشکى است، در بچه‌هاى خانواده‌هاى مسلمان و نمازگزار، به شدت کاهش دارد، چرا که علم امروز، ثابت کرده است که بروز اسکیزوفرنی، ارتباط معنى دارى با وجود سیستم ز‌ن‌سالارى در اداره خانواده ها دارد^(۴) که مسلما “ در خانواده‌هاى نمازگزار، با رعایت اصول درخشان قرآنى، از قبیل: (الرجال قوامون علی النساء) و رد صریح و قاطع سیستم شوم “ زن سالاری‌”، قدم بزرگى در جهت کاهش میزان ابتلا به این اختلال برداشته مى شود.

     همچنین درباره آثار مثبت و متعدد، قانون مؤکد اسلامى مبنى بر آزاد گذاشتن کامل کودکان تا سن ۷ سالگى و پرهیز از تنبیه و ایجاد محدودیت ننمودن براى آنها، مى توان تعمق بسیار نمود.

     هر چند که درباره تاثیر زندگى کودک، در یک خانواده نمازگزار در کاهش میزان ابتلاى او به عوارض روانى (که از آثار غیر مستقیم نماز بر سلامت روانى اطفال است) بسیار می توان سخن گفت و به خصوص به تاثیر نماز در اختلالات روانى مختص اطفال که بخش قابل توجهى از کتب روانپزشکى را تشکیل میدهند، اشاره کرد، اما از آنجا که بنا را بر اختصار گذاشته ایم، این بررسى را به فرصت دیگرى موکول مى کنیم و به همین نکات مختصر که فهرست وار اشاره نمودیم، بسنده مى نماییم.

     اما بعد دیگر، تاثیرى است که نماز به طور مستقیم بر حالات روانى اطفال دارد و آن بر اثر نماز خواندن خود کودک حاصل مى شود.

     شروع نماز در سنین کودکى، سبب مى شود که او این صفت حسنه را به صورت یک عادت معمول و سازنده در جسم و روان خود، ملکه نماید و جزو برنامه‌هاى همیشگى زندگى خود، قرار دهد و در نتیجه از همه فواید مترتب بر نماز، در بعد سلامت روانى (که به برخى از آنها در این مجموعه مقالات اشاره شده است) در آینده برخوردار گردد.

     بعلاوه با شروع نماز در دوران کودکى، مفاهیمى مثل خدا و مذهب و دستوراتى مثل تعالیم اسلامى، چنان در ذهن پذیرنده و شفاف کودک که هنوز سنگینى و تیرگى گناهان صفحه وجود او را (در واقع ظرفیت‌هاى فکرى و مغزى او را) آلوده نکرده است، جاى مى گیرد، که امکان شکاکى در این مقولت در آینده و نشخوارهاى منفى بافانه فلسفى، که سر منشاء ماده گرایى ها و دنیا طلبى ها و بسیارى از بیماریهاى روحى و روانى است، بسیار کاهش می یابد.

     این نکته به خصوص باید مورد توجه خانواده‌هایى قرار بگیرد که با وجود آن که خود را مسلمان میدانند اما وقتى که فرزندشان به سن تکلیف مى رسد او را به بهانه این که:

“ هنوز خیلى کوچک است! ” به خواندن نماز تحریک نمى کنند. این مسئله که با کمال تأسف به خصوص در مورد دختر بچه ها که سن تکلیف آنها پایین تر است (۹ سالگى)، شیوع بیشترى دارد، مسبب عوارض مخرب بسیارى در آینده کودک خواهد شد.

     در حقیقت پدر و مادرانى که با دلسوزى ساده اندیشانه، فرزند خود را به برپادارى نماز تحریک نمی کنند، خیانت بزرگى از جهت محروم نمودن کودک خویش از این نعمت بزرگ مرتکب مى شوند چرا که به این ترتیب گویى به آلودگى کودک خویش، به انواع گناهان و انحرافات و بدبختیها و بیماریهاى جسمى و روانى، رضایت داده‌اند و او را به خسارت سنگین در دنیا و آخرت، محکوم نموده اند.

     و به همین دلیل است که آیین مقدس اسلام و به خصوص ائمه بزرگوار شیعه(علیهم السلام) با توصیه‌هاى مؤکد مسلمانان را به آموزش مرحله به مرحله نماز، به کودکان فرا خوانده‌اند و حتى با این که از مجازات ها و تنبیهات بدنى در مورد کودکان، به خصوص قبل از ۷ سالگى، منع نموده‌اند در مورد تحریک به نماز گاهى امر به تنبیه کودکان فرموده اند.  در این مورد در حدیثى معتبر از حضرت امام صادق (ع) آمده است که فرمودند: چون پسر، سه ساله شود، پدر و مادر به او مى گویند که: هفت مرتبه بگو “ لا اله الا الله ” و چون سه سال و هفت ماه و بیست روز، از عمرش بگذرد، به او می گویند که هفت مرتبه بگوید: “ محمد رسول الله ”، پس چهار سالش تمام شود به او مى گویند که هفت مرتبه بگوید: “ صلى الله على محمد و آله ” پس چون پنچ سالش تمام شود او را وا مى دارند، که خدا را سجده کند.

     اما چون شش سالش تمام شود، نماز یادش مى دهند و به نمازش می‌دارند و چون هفت سالش تمام شد، وضو را به او یاد مى دهند و امر به نماز مى کنند او را و چون نه سال تمام شود و وضو و نماز را بخوبى به او مى آموزند و بر ترک وضو و نماز کنک بزنند. پس چون کودک وضو و نماز را یاد گرفت، خداوند پدر و مادرش را خواهد آمرزید.^(۵)

     مفاهیم عمیق این حدیث از جمله این که اقامه نماز پس از اقرار به توحید و نبوت (که اساسى ترین اصول اعتقادى اسلام هستند) قرار گرفته و این که عمل به این حدیث ضامن آمرزش پدر و مادر تلقى شده است، باید به دقت مورد توجه خانواده ها قرار بگیرد.

پی‌نوشت‌ها

۱.حدیث از امام صادق (ع) ـ کافى جلد ۶ صفحه ۴۹

۲٫ براى مشاهده این قبیل احادیث مراجعه کنید به کتاب ارزشمند حلیه المتقین، اثر علامه بزرگ مجلسى (ره)، صفحه ۴۹

۳٫براى مطالعه درباره تاثیرات روانى تغذیه با شیر مادر رجوع کنید به مجموعه مقالات سمینارهاى مربوطه و به خصوص تحقیقات آقاى دکتر یاسمى (روانپزشک)

۴٫رجوع کنید به مجموعه ارزشمند و بى نظیر “ اولین دانشگاه،آخرین پیامبر ” اثر جاودانه شهید دکتر سید رضا پاک نژاد ـ جلد ۲۱

۵٫حلیه المتقین، علامه مجلسى (ره) صفحه ۹۳