بایگانی برچسب برای: شخصیت

اشاره:

کتاب زندگانى شایستگان و پاکان، معرفت‏آفرین راه خداجویان و دین‏باوران بوده و خواهد بود. با نگاهى به صحیفه‏هاى این کتاب، فصلهاى فروزانى از شخصیتهاى برجسته‏اى می‏یابیم که نگاهى سراسر عظمت و عزّت به آدمى بخشیده، شایستگی‏هاى والا و بالایى را در عرصه‏هاى مختلف نمایان می‏سازد.

این نگاه و آن عظمت آنگاه به اوج خود می‏رسد که از سوى معصومان(ع) سخنانى سراسر بصیرت و بینش نسبت به آنها بیان شده، تا براى امروز و هر روز ما اسوه‏اى روشن و روشنگر ارائه گردد؛ گستره‏هاى دانش و بینش، عرصه‏هاى ارادت و اطاعت، جلوه‏هاى ولایت محورى و امام شناسى و فرجامى الهى و آسمانى به عنوان فرازهاى فرزانگى و جاودانگى مطرح شده تا پس از قرنهاى بسیار، آشنایى هر یک از ما با آنان، شناخت، معرفت و عشقى افزون نسبت به خداباورى و دین‏محورى فراهم سازد و راه دستیابى به قله قرب الهى را سهل و سریع نماید.

«حذیفه بن یمان» از جمله شخصیتهاى شایسته‏اى است که این بار بر سراى صفات او حاضر می‏شویم و با رواق روشنیها و روشنگریهاى او در صدر اسلام و هنگامه‏هاى حساس آشنا می‏شویم.

۱۲٫ حذیفه بن یمان

«حذیفه» فرزند «حُسَیْل» از یاران برجسته رسول اکرم (ص) بود. که چون با طایفه یمانیها پیمان داشته، به نام «یمان» شهرت یافته است. حذیفه در نخستین عامل تعلیم و تربیت، یعنى پدر و مادر و محیط خانواده، توفیقى چشمگیر داشت، زیرا فرزند شهید محسوب شده و پدر وى افزون بر آنکه از نیکان زمان خود محسوب می‏شد، در سن کهنسالى و پیش از آنکه مرگ گریبان او را گیرد، به شوق شهادت، رهسپار احد گردید و در رکاب پیامبر اسلام(ص) شهد شیرین شهادت را نصیب خود نمود.(۱)

حذیفه از مادرى خردمند، فهیم و صاحب بینش نیز بهره‏مند بود؛ بانویى که گلستان وجودش سرشار از «عطر محمّدی» بود و برکات سیره و سخنان رسول اکرم(ص) را با تمام توان پذیرا بود به گونه‏اى که گاه فرزند خود، حذیفه را به خاطر همنشینى اندک با آن حضرت سرزنش می‏نمود. یک بار که این ویژگى آن بانوى شیفته به گوش پیامبر(ص) رسید، آن حضرت در حق او دعا کرده و براى وى طلب آمرزش نمود.(۲)

مقام بس ارجمند این صحابى سپید سیرت چنان والا بود که همچون سلمان، ابوذر و مقداد دانسته می‏شد و در بین دیگر یاران همپاى سلمان در گفتگوهاى نبوى بود.(۳)

حذیفه و رسول خدا(ص)؛

جلوه‏هاى جاودان

رسول اسلام(ص) در نشست و برخاستهاى خود با حذیفه احساس خاصى نسبت به او داشته، گاه دست خود را می‏گشود و حذیفه دست در دست آن حضرت می‏نهاد(۴) و گاهى نیز وى را از بهترین بندگان خوب خدا و روشن‏بین‏ترین افراد می‏شمرد و می‏فرمود: «حذیفه بن الیمان مِنْ اَصْفیاء الرّحمن وَاَبْصرُکُمْ»؛(۵)

حذیفه بن یمان از بندگان صاف و خالص خداوند و بصیرترین شماست.

اعتماد و اطمینان پیامبر(ص) به حذیفه جلوه‏هاى گوناگون داشت، زیرا آن حضرت پیش از نزول آیه عصمت ـ که در آن خداوند خود حافظ رسول(ص) خود دانسته شده بود ـ حذیفه را نگاهبان و محافظ مخصوص خویش قرار داده بود(۶) و در برهه‏هاى مختلف از او در امور جامعه کسب خبر می‏نمود.(۷)

روزى نیز، وى را با اسرارى بس ارزشمند آگاه ساخته، منافقین را به او معرفى کرد و به دیگر اصحاب فرمود:

«اَعْرَفُکُمْ باِلمنافقین حُذَیْفَه بن الیَماْن»(۸)؛

آشناترین شما با منافقان، حذیفه بن الیمان است.

افزون بر آن در زمانهاى خاصى نیز حذیفه از رسول اکرم(ص) حوادث سخت و

تلخ آینده را می‏شنید؛ نسبت به ظلمت و ضلالت آینده جامعه، پس از پیامبر(ص) آشنا می‏شد(۹) یا در باره فتنه جمل و جمل‏سوار نکته‏ها می‏شنید(۱۰) و آگاهیهاى حیرت‏آور دیگرى کسب می‏کرد.(۱۱)

این فضیلت کم‏نظیر در حذیفه باعث شده بود که برخى خلفا به هنگام حضور در مراسم تشییع یاران پیامبر(ص)، ابتدا از وى پرسش کرده، از حضور یا عدم حضور حذیفه آگاه می‏شدند، در صورت شنیدن پاسخ مثبت، شرکت می‏کردند!(۱۲) و حتى گاه پرسشهاى فقهى خویش را که در پاسخ ناتوان می‏ماندند، با این صحابى برجسته مطرح می‏کردند.(۱۳)

بصیرت سیاسى ـ فرهنگى حذیفه چنان چشمگیر بود که بسیارى از پدیده‏هاى آینده جامعه در نگاه او روشن می‏نمود. از این رو چون عمر از او در باره پس از خود سخن گفت و پرسید:

به نظر تو، مردم چه کسى را بعد از من به امارت خواهند پذیرفت؟

حذیفه در پاسخ گفت: به نظر من مردم کار خود را به عثمان بن عفان واگذار خواهند کرد!

استنباط حذیفه بطور کامل صحیح بود. چون بینش وى بیانگر دوستى قریش با عثمان بود، بدین خاطر در بین مشاوران خلیفه دوم، نظر حذیفه درست از کار درآمد.(۱۴)

زیرکى نظامى حذیفه فراز دیگرى از زندگانى اوست که در نبردهاى مختلف، به ویژه جنگ خندق بر همگان آشکار شد. هنگامى که تمامى سپاه شرک دچار تندباد عذاب گشتند؛ خیمه‏هاى آنان از جا کنده شد و سوزش سردى هوا امان از یکایک آنها ربوده بود، و در آن سو طولانى شدن نبرد و محاصره مدینه، تاب و توان روحى از سپاه اسلام گرفته بود، حذیفه مأموریت یافت تا از سوى رسول خدا از لشکریان قریش خبرى آورد.

او چون از مدینه و حصار شهر و خندق عبور کرده، وارد سپاه مشرکان گردید، در حالى که اوضاع نابسامان، سختى سرما و شکنجه الهى را بر آنان می‏دید، ناگاه، صداى ابوسفیان را شنید که آخرین سخن خود را براى فرار از دیار مسلمانان و با این نکته امنیّتى آغاز کرد: اى گروه قریش! هر کس نام رفیق خود را بپرسد، تا مبادا جاسوسى در میان ما باشد، فراست و کیاست حذیفه در الهام رحمانى خداوند جلوه‏گر شد، از این‏رو بی‏درنگ به افرادى که سمت راست و چپ خود بودند رو کرده پرسید: تو کیستی؟ و پس از شنیدن پاسخ سکوت کرد! اطرافیان که مطمئن شده بودند کسى در میانشان نیست، به گفتار ذلّت‏بار امیر خود در باره فرار از نبرد گوش فرا دادند و مدینه را ترک کردند.

حذیفه گوید: چون بازگشته، خدمت رسول خدا رسیدم، پس از فارغ شدن آن حضرت از نماز، خبر شادی‏بخش خود را بیان کردم و پیامبر عباى خود را گشود تا زیر آن رفته، اندکى از سوزش سرما رهایى یابم.(۱۵)

حذیفه، امام علی(ع)؛ پویایى و

پایدارى

شناخت، معرفت و ارادت نسبت به اهل‏بیت(ع) هدیه‏هاى الهى و هدایت‏بخشى بود که حذیفه نخست از پدر و مادر خویش در کام جان خود قرار داد. سپس در گفت و گوهاى خردمندانه و عاشقانه با اسوه‏هاى آسمانى نصیب خود ساخته بود. او به تمامى همراهان رسول خدا(ص) محبت خاص داشت و در صحنه‏هاى مختلف، همدل و همراه آنان بود.(۱۶) اما نسبت به امیر مؤمنان علی(ع)، شناخت و عشقى به عظمت نگاه و گفته‏هاى پیامبراسلام(ص) یافته بود. زیرا پیش از رحلت آن حضرت از جانشین پیامبر(ص)، پرسش کرده(۱۷) و از ابعاد عظمت امیر مؤمنان نکته‏هایى نورانى شنیده بود.(۱۸) از این‏رو براى لحظه‏اى هم در حمایت و ارادت خود دچار تردید نگردید و تا پایان عمر بر عهد و پیمان خویش استوار بود.(۱۹)

او گرچه بنا بر مصالحى ـ و به یقین با مشورت با امام علی(ع) ـ مناصبى را براى تقویت جامعه اسلامى از سوى عمر و عثمان(۲۰) پذیرفت و حتى حکم حکومتِ مدائن را از خلیفه سوم گرفت،(۲۱) اما همواره ثابت‏قدم، مدافع و چونان سربازى جان بر کف در خط مقدم جبهه حمایت از ولایت حضور داشت.

گاه سخن از غصب خلافت به میان آورد، و با بیان نام یکى از آنان می‏فرمود:

«او کسى است که دوست دارم تمام تیرهایى که در ترکشم قرار دارد، بر پهلو و شکم وى قرار می‏گرفت؛ به خدا قسم او در دین فاسق و در زندگى اجتماعى احمق است.»(۲۲)

و گاهى با آینده‏نگرى نسبت به حرکات مخالفان امام(ع)، دستها و دسیسه‏هاى آنان را براى مردم آشکار می‏نمود. روزى با اشاره به این ویژگى فرمود:

اگر آنچه را از پیغمبر شنیده‏ام براى شما باز گویم، سیلیها به صورتم می‏نوازید!

مردم گفتند: پناه بر خدا ما چنین می‏کنیم؟!

فرمود: اگر بگویم بعضى از مادرهایتان (ام‏المؤمنین‏ها) در یک سپاه سنگین با شما خواهند جنگید، مرا تصدیق می‏کنید؟

گفتند: خیر! چه کسى است که تصدیق کند!

حذیفه ادامه داد: حمیرا (عایشه)، مادرتان، در یک لشکر سنگینى که کفار راهنماى او هستند به جنگ شما خواهد آمد.(۲۳)

فعالیتهاى فرهنگى حذیفه تأثیرى بسیار براى آگاهى و هوشیارى ساده‏لوحان داشت، از این‏رو در فرصتهاى مختلف، از دانش و بینش خود، در اختیار شیفتگان حقیقت می‏گذارد.

زید بن‏صوحان می‏گوید: در بصره بودم، حذیفه را دیدم که مردم را موعظه می‏کرد و آنان را از فتنه و آشوبى که پیش می‏آمد، می‏ترسانید. پرسیدند راه نجات و رهایى چیست؟

فرمود: در آن دسته و جمعیتى باشید که علی(ع) با آنهاست. هرچند همراهى و همگامى با آن حضرت به گونه‏اى باشد که جنگ کردن و پیش رفتن با دو زانو دشوار بوده و به سختى انجام شود!

سپس ادامه داد: از رسول خدا شنیدم که فرمود:

«على امیرُ البَرَرهْ و قاتِلُ الفَجَرَه منصور؛ مَنْ نَصَرَه مَخْذُوُل مَنْ خَذَلَهُ اِلى یومِ القیامَه»؛(۲۴)

علی(ع) امیر نیکان و کشته بدکاران است؛ هر که او را یارى نماید، خدا یاری‏اش کند و هر که او را خوار سازد، خدا خوارش کند.

هنگامى که امام مجتبی(ع) و عمار یاسر براى جمع‏آورى لشکر به مدائن رفتند، حذیفه با حالت کسالت و مریضى فراوان و در آخرین روزهاى عمر خویش، با تکیه به دو نفر به میان جمعیت آمد و مردم را به کمک امیر مؤمنان(ع) تشویق می‏کرد و می‏فرمود: «آگاه باشید! به خدایى که جز او خدایى نیست هر که می‏خواهد به امیرالمؤمنین حقیقى نگاه کند على بن‏ابی‏طالب را ببیند.»(۲۵)

یکى از دوستان حذیفه گوید: در آخرین لحظات زندگى که پارچه‏اى بر صورت او افکنده بودم، سر را زیر پارچه کرد، پرسیدم: اکنون که فتنه طلحه و زبیر با على بن‏ابی‏طالب پیش آمده، به من چه دستور می‏دهی؟

فرمود: «همین که از دفن من خلاص شدى، بر پشت مرکب بنشین و به على بن‏ابی‏طالب ملحق شو. زیرا او بر حق است و حق از او جدا نمی‏شود؛ علیٌ مَعَ الْحَقَ و الْحَقُ لا یفارِقُهُ».(۲۶)

سخن حذیفه و حذیفه‏هاى امروز و هر روز جامعه این است:

مهر حیدر در دل و جان من است

مهر حیدر دین و ایمان من است

مهر حیدر کار صد موسى کند

مهر حیدر مرده را احیا کند

مهر حیدر ریسمانى محکم است

مهر حیدر دستگیر عالم است

مهر حیدر گوهرى بس قیمتى است

دُرّ «اَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی» است

زمانى که در آغازین روزهاى خلافت امام(ع)، خبر بیعت مردم را با آن حضرت شنید، یک دست را به دست دیگر زد و از سر شوق و عشق و ارادت فرمود:

«این بیعت با امیرالمؤمنین حقیقى است و پس از او به خدا قسم با احدى از قریش بیعت نخواهم کرد.»(۲۷)

حذیفه، افزون بر آنکه فرزند شهید بود، پدر شهیدان نیز گردید، زیرا دلدادگى او به امام(ع) موجب گردید که در وصیت پایان عمرِ خود به فرزندان، سفارش به همراهى و ملازمت با علی(ع) نموده، این گونه بگوید:

«فرزندانم! در رکاب مولاى خود علی(ع) باشید و دست از یارى او برندارید.»

پسران حذیفه نیز براى انجام وصیت پدر در میدان نبرد صفین حاضر شده و هر دو در رکاب مقتداى خویش شهید شدند.(۲۸)

از آن سو اعتماد و اطمینان عمیقى که امام علی(ع) به حذیفه داشت در میان تمامى اصحاب قابل توجه بود. دانستیم که عثمان حذیفه را والى مدائن کرده بود، این سمت تا پایان عمر عثمان پایدار بود و پس از آن، علی(ع) که والیان ناشایست را بدون کمترین اغماض برکنار می‏نمود، حذیفه را بر این منصب ابقاء، فعالیتهاى او را در مدائن تأیید و طى نامه‏اى حکومت او را به مردم ابلاغ کرد.(۲۹)

پیش از آن و در زمان خلافت عمر که اسیران ایران را به مدینه می‏آوردند، عمر تصمیم گرفت آنان را مانند سایر اسیران در معرض فروش قرار دهد، امام(ع) گفت: پیغمبر می‏فرمود: اَکْرِموُا کَریم کُلِّ قومٍ (بزرگان هر جمعیتى را گرامى بدارید) اینان دانشمندان و بزرگانى هستند که علاوه بر آن، علاقه به اسلام نیز دارند و باید آنها را آزاد کرد و زنان را در امر ازدواج مختار گردانید.

شهربانو، امام حسین(ع) را به شوهرى خود برگزید. علی(ع) رو به او کرده فرمود: کسى را وکیل کن تا تو را عقد کند. او گفت: شما از سوى من وکیل هستید. در این هنگام امام(ع) به حذیفه وکالت داد تا شهربانو را براى امام حسین(ع) عقد بندد و حذیفه خطبه خواند و عقد کرد.(۳۰)

در سخنى از امیرمؤمنان(ع) گستره عظمت این یار وفادار و دلباخته را می‏توان احساس کرد. آن حضرت فرمود: «زمین به خاطر هفت نفر خلق شده است. مردم به خاطر آنان روزى می‏خورند و به جهت ایشان بر آنها باران می‏بارد و به خاطر آنها یارى می‏شوند. آنان ابوذر، سلمان، مقداد، عمّار، حذیفه و عبداللّه‏ بن‏مسعود هستند و من که امام آنهایم و اینان همان کسانى هستند که بر جنازه حضرت زهرا، حاضر شده نماز خواندند.»(۳۱)

حذیفه، فاطمه زهرا(ع)؛

همدلى و همراهى

حذیفه از یاران و همراهان دخت آفتاب، فاطمه زهرا(س) بود که افتخار والاى نقل احادیث از رسول خدا(ص) را نصیب خود کرده بود؛ روایاتى که در باره شیوه برخورد پیامبر اکرم(ص) با فرزند دلبند خود زهراى مرضیه بود و هر یک چونان چلچراغى همیشه روشن، دلها و دیده‏ها را پر از نور معرفت و ارادت می‏کرد.

از حذیفه روایت شده است: «رسول خدا(ص) نمی‏خوابید مگر پس از آنکه بر پهناى صورت فاطمه و دستانش بوسه می‏زد.»(۳۲)

در حدیثى دیگر ـ که عالمان اهل سنّت با استناد به آن در آثار برجسته خود نقل کرده‏اند ـ حذیفه روایت کرده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود:

«همانا فاطمه عقّت و پاکدامنى خود را حفظ کرد، خداوند او و ذریّه‏اش را بر آتش حرام نمود».(۳۳)

بی‏شک آشنایى با این صحابى والا گوهر با سخنانى اینچنین باعث پدید آمدن بوستانى از محبت و مؤدّت بی‏کران نسبت به زهراى عزیز شده بود بدان گونه که پس از وفات رسول اکرم(ص) حمایت حذیفه در صحنه‏هاى مختلف سیاسى اجتماعى براى لحظه‏اى نیز تحت تأثیر تهدیدها و تطمیعهاى حکومت غاصب قرار نگرفت و او همچون سلمان، ابوذر، مقداد و عمار پا به پاى تمیر مؤمنان و گوش به فرمان آن حضرت از بیعت خوددارى کرد. به یقین تمام تلاشها و فداکاریهاى حذیفه، براى فاطمه زهرا(ع) آشکار بود و او به خوبى از اخلاص و عشق‏ورزى این صحابى وفادار آگاه بود، از این‏رو وى را از دوستان و مَحْرمان اهل بیت(ع) دانسته، در واپسین روزهاى عمر خویش، رو به همسر مظلوم خود نمود و فرمود:

«اذا تَوَفَیْتُ لا تُعلم اَحَدا الاّ … اِبنَیْ و العّباس و سَلمان و عمّارا و المقداد و اباذر و حذیفه و لا تدفِنّى الاّ لیلاً و لا تعلم قبرى احدا»؛(۳۴)

آن هنگام که وفات کردم هیچ کس را آگاه مکن مگر دو فرزندم و عباس و سلمان و عمّار و مقداد و اباذر و حذیفه را. و مرا غیر از شب دفن مکن و کسى را از این موضوع باخبر نساز.ادامه دارد.

پى نوشت:

۱ ـ پیغمبر و یاران، آیت‏اللّه‏ عالمى، ج۱، ص۶۰۹ و ۶۱۱٫ ر.ک: اسدالغابه، ج۲، ص۱۵ ؛ کامل، ص۱۰۶؛ الایضاح، ص۲۳۶٫

۲ ـ سفینه البحار، حرف ح، حذیفه.

۳ ـ الفضایل، ص۱۵۹؛ الیقین فى امره امیرالمؤمنین، ص۳۸۸؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۸۹٫

۴ ـ الکافى، ج۲، ص۱۸۳؛ المسترشد، ص۱۸۱؛ امالى شیخ طوسى، ج۲، ص۲۰۰؛ الیقین فى امره امیرالمؤمنین(ع)، ص۳۸۸؛ المحجه البیضاء، ج۳، ص۳۲۱؛ الوافى، ج۵، ص۶۱۲؛ وسایل الشیعه، ج۸، ص۵۵۵٫

۵ ـ الدرجات الرفیعه، ص۳۸۴؛ روضه الواعظین، ص۲۸۶؛ بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۴۱ و۳۴۲٫

۶ ـ پیغمبر و یاران، ج۱، ص۶۰۱٫

۷ ـ مدینه المعاجز، ج۱، ص۱۰۲؛ الدمعه الساکبه، ج۲، ص۹۵؛ بحارالانوار، ج۳۹، ص۱۸۶٫

۸ ـ کامل بهایى، ج۱، ص۱۲۹؛ المحتضر، ص۵۵؛ الطرائف، ص۴۷۰؛ حدیقه الشیعه، ص۳۲۰؛ غایه المرام، ج۱، ص۴۳۶٫

۹ ـ مدینه المعاجز، ج۱، ص۱۲۳ و ۲۱۹؛ المسترشد، ص۲۰۱؛ المناقب، ج۲، ص۲۶۸؛ ارشادالقلوب، ص۷۰؛ بحارالانوار، ج۴۱، ص۳۱۲٫

۱۰ ـ تنبیه الخواطر (مجموعه ورام) ص۲۲۸؛ الصراط المستقیم، ج۳، ص۱۲؛ ارشادالقلوب، ص۲۴۵٫

۱۱ ـ المحجهُ البیضاء، ج۷، ص۳۸۷٫

۱۲ ـ پیغمبر و یاران، ج۱، ص ۶۱۰٫

۱۳ ـ اثبات الهداه، ج۲، ص۳۲۴ و۳۳۹٫ ر.ک: الغارات، ابراهیم بن محمد ثفقى، ترجمه عزیزاللّه‏ عطاردى، ص۸۲٫

۱۴ ـ طبقات الکبرى، ج۳، ص۳۳۳، از تاریخ تحول دولت و خلافت، ص۱۱۴٫ نک: مروج الذهب، ج۱ (ترجمه)، ص۶۷۹ (فراز اطمینان خلیفه دوم به حذیفه در همراهى فرمانده سپاه به هنگام جنگ)

۱۵ ـ پیغمبر و یاران، ج۱، ص۶۱۴ و ۶۱۵ از کامل ج۲، ص۱۲۰؛ بحارالانوار، ج۲۰، ص۲۰۸٫

۱۶ ـ بحارالانوار، ج۲۲، ص۴۰۸؛ المسترشد، ص۱۸۱؛ مدینه‏المعاجز، ج۱، ص۱۰۲؛ مجمع‏الرجال، ج۳، ص۱۰۱؛ اختیار المعرفه الرجال، ص۳۸٫

۱۷ ـ الامالى للشیخ الصدوق، ج۱، ص۱۶۵؛ جامع‏الاخبار، ص۱۳؛ کشف‏الغمه، ج۱، ص۳۲۹؛ الکشکول فیما جرى على آل الرّسول، ص۹۳؛ مشارق انوار الیقین، ص۵۹؛ اثبات الهداه، ج۲، ص۵۷؛ البرهان، ج۱، ص۲۴۳؛ غایه المرام، ج۱، ص۱۷۲، ۲۴۵، ۴۸۶ و ۶۰۶؛ اللوامع النورانیه، ص۳۹ و ۴۰۲ معالم الزلفى، ج۱، ص۲۷٫

۱۸ ـ نوادر الاثر، ص۳۱۸؛ الفصول المختاره، ص۲۶۳؛ المناقب، ج۳، ص۶۷؛ الطرائف، ص۱۰۷؛ شرح تقدمه تقویم الایمان، ص۸۳؛ بحارالانوار، ج۳۸، ص۷، ۱۱ و ۲۷۰٫

۱۹ ـ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۹۸؛ پیغمبر و یاران، ص۶۲۱؛ الدرجات الرفیعه، ص۲۸۷؛ عوالم العلوم، ج۱۴، ص۳۲۲٫

۲۰ ـ مروج الذهب، مسعودى (ترجمه)، ج۱، ص۶۷۹٫

۲۱ ـ الدرجات الرفیعه، ص۲۸۷٫

۲۲ ـ بحارالانوار، ج۳۱، ص۲۸۳٫

۲۳ ـ شرح الاخبار فى فضائل الائمه الاطهار، ص۴۰۰؛ پیغمبر و یاران، ص۶۱۶٫

۲۴ ـ بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۰۹؛ ر.ک: الارشاد، ج۱، ص۱۰۳؛ امالى شیخ مفید، ص۳۳۳؛ اعلام الورى، ص۱۹۳؛ المعتبر، ج۲، ص۴۵۴؛ کشف الیقین فى فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ص۲۰۸؛ حدیقه‏الشیعه، ص۳۰۹٫

۲۵ ـ بحار الانوار، ج۲۲، ص۱۰۹٫ نک: الدرجات الرفیعه، ص۲۸۷؛ غایه المرام، ج۱، ص۴۵۵ و ۴۷۸؛ اثبات الهداه، ج۲، ص۸۹؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۸۹٫

۲۶ ـ بحار الانوار، ج۲۲، ص۱۰۹٫ ر.ک: همان، ج۳۸، ص۱۱ و ۲۷۰؛ الدرجات الرفیعه، ص۲۸۷؛ اللوامع النورانیه، ص۳۹؛ مدینه المعاجز، ج۱، ص۱۲۳؛ بحارالانوار، ج۳۸، ص۹۷ و ج۴۱، ص۲۱۲٫

۲۷ ـ بحارالانوار، ج۲۲، ص۱۰۹٫

۲۸ ـ سفینه‏البحار، حرف حا، (حذف).

۲۹ ـ پیغمبر و یاران، ج۱، ص۶۱۹٫

۳۰ ـ بحارالانوار، ج۲۶، ص۱۵٫

۳۱ ـ خصال صدوق، ص۳۶۱؛ الغارات (ترجمه)، ص۳۶۰ و ۴۲۸٫

۳۲ ـ شادمانى دل پیامبر(ص)، احمد رحمانى همدانى، ترجمه دکتر افتخارزاده، ص۱۶۶، روایت۱۰٫ ر.ک: احقاق الحق، ج۱۰، ص۱۸۵ و ۱۸۶٫

۳۳ـ همان، ص۸۹۰٫ ر.ک: الغدیر، ج۲، ص۶۱ و ۶۲؛ الغارات (ترجمه)، ص۳۷۴٫

۳۴ ـ بیت‏الاحزان، ص۱۷۶؛ دلائل الامامه طبرى، ص۴۴؛ صحیح بخارى، ج۵، ص۱۳۹؛ تاریخ طبرى، ج۲، ص۴۴۸؛ کفایه المطالب، ص۲۲۵؛ سنن بیهقى، ج۶، ص۳۰۰؛ السیرهُ الحلبیه، ج۳، ص۳۶۱؛ خلاصه تذهیب الکمال، ص۴۲۵؛ مرأه الجنان، ص۶۱؛ المصنّف، ج۴، ص۱۴۱ از نهج‏الحیاه، ص۳۱۷ و ۳۱۸٫

قم ، مجله  پیام زن ، اسفند ۱۳۷۹ شماره ۱۰۸

اشاره
شرح مظلومیّت فاطمه علیها السلام از توان این قلم خارج است. بانوی آسمانی که گروهی دنیاطلب فرصت جوی به خاطر سیطره ی چند روزه، بر امور مسلمانان، او را به شهادت رساندند. مقاله ی حاضر ابتدا جایگاه، مقام و ویژگی های فاطمه علیها السلام را مرور می کند تا بتواند هنگام شرح مظلومیّت او، خواننده را با عمق جفا و ظلم به ساحت کوثر محمدی، آشنا سازد.
فاطمه کیست؟

۱ . ولایت فاطمه

خداوند در ضمن حدیث معراج به پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: ای محمّد! تو، علی، فاطمه، حسن، حسین و امامان از فرزندان حسین را از نور خودم آفریدم و ولایت شما را بر اهل آسمان ها و زمین عرضه کردم، هر کس آن را پذیرفت، نزد من در جرگه ی مؤمنان داخل شده و آن که انکار کند نزد من از گمراهان خواهد بود. ای محمد! اگر بنده ای از بندگان من، آن قدر مرا بپرستد و عبادت کند که از کار بیفتد و از لاغری و ناتوانی مانند مشک فرسوده شودو بعد به هنگام ورود نزد من ولایت شما را انکار کند، او را نخواهم آمرزید تا این که اقرار به ولایت شما نماید. ای محمد! آیا دوست داری آنان را ببینی؟ پیامبر عرض کرد:آری.، خداوند فرمود: نگاه کن.، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می گوید: به طرف راست عرش نگاه کردم. نام خود، علی، فاطمه، حسن، حسین، علی، محمد، جعفر، موسی، علی، محمد، علی، حسن را دیدم و نام مهدی را در وسط دیدم که مانند ستاره ای می درخشید. خداوند فرمود: این ها حجت های من بر آفریدگانم هستند… .(۱.

۲ . علم فاطمه

عمار یاسر می گوید: روزی علی علیه السلام نزد فاطمه علیه السلام رفت. تا چشم فاطمه علیها السلام به علی علیه السلام افتاد، گفت: یا علی! نزدیک من بیا تا از آنچه بوده و آنچه تا قیامت خواهد شد … تو را مطلع سازم.،
علی علیه السلام با شنیدن این سخن، برگشت و خود را به رسول خداصلی الله علیه وآله رساند. پیامبرصلی الله علیه وآله تا او را دید … فرمود:
می خواهی من به تو خبر دهم یا تو به من خبر می دهی؟، علی علیه السلام فرمود:
سخن گفتن شما بهتر است.،
پیامبرصلی الله علیه وآله آنچه میان او و فاطمه علیها السلام روی داده بود را بیان کرد. آن گاه علی علیه السلام پرسید:آیا نور فاطمه هم از نور ماست؟،
پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود:
یا علی! مگر نمی دانی که نور فاطمه از نور ماست.، در این لحظه بود که امیرمؤمنان به سجده افتاد و آن گاه نزد فاطمه علیها السلام برگشت.(۲.
همچنین است روایت ابن عباس درباره ی فاسئلوا اهل الذکر؛ بپرسید از صاحبان ذکر، او می گوید: هو محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین هم اهل الذکر و العلم و العقل و البیان و هم اهل بیت النبوّه(۳.
منابع این علم و دانش گسترده ی حضرت عبارتند از:
قرآن(۴.، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله(۵.، فرشتگان(۶.، نور الهی و … که طرح آن خود بحثی دیگر می طلبد.
مصحف فاطمه زهراعلیها السلام نیز یکی از تجلیّات همین علم الهی است.
امام صادق علیه السلام فرمود:
مصحف فاطمه نزد من موجود است. در آن تمام دانش هایی که مردم در رابطه با آن ها به ما نیاز دارند، جمع شده است و ما به مردم نیازی نداریم.(۷.
از برخی روایات استفاده می شود که اخبار گذشته و آینده تا قیامت در مصحف فاطمه موجود است.(۸.

۳ . عصمت فاطمه

فاطمه علیها السلام همچون پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام، معصوم بود و این اعتقاد از آیه ی انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرّجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیراً
اخذ می شود که خداوند اهل بیت خود را مطهر و پاکیزه و زدوده از ناپاکی ها معرفی می کند.
عایشه می گوید:
بامداد یکی از روزها رسول خداصلی الله علیه وآله بالاپوش خود را به دوش انداخت و خواست به بیرون از خانه برود. در این موقع حسن، حسین، فاطمه و سپس علی وارد شدند. هر یک که می آمدند، پیامبرصلی الله علیه وآله عبای خود را بالای سر او می گذاشت تا این که همه زیر عبا جمع شدند.
در این لحظه پیامبرصلی الله علیه وآله آیه تطهیر را تلاوت کرد.
در این موقع ام سلمه یکی از همسران پیامبرصلی الله علیه وآله نیز خواست به آن ها ملحق شود که پیامبرصلی الله علیه وآله مانع شد.(۹.

۴ . فاطمه ی صدیقه

عایشه می گفت: کسی را از فاطمه علیها السلام راستگوتر، جز پدرش، ندیدم. هرگاه بین فاطمه علیها السلام و عایشه مطلبی رخ می داد، عایشه می گفت: ای رسول خدا! از فاطمه علیها السلام سؤال کن. او دروغ نمی گوید.(۱۰.
صدیقه به کسی که هرگز دروغ نگوید و سخنش را با عمل خود تصدیق کند، می گویند.(۱۱.
رسول خداصلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود: سه چیز به تو داده شده که به هیچ کس حتی به من داده نشده است:
۱ . تو داماد رسول خداصلی الله علیه وآله هستی و من داماد کسی نیستم که پدر زنم مانند پدر زن تو باشد.
۲ . همسری صدیقه مانند دختر من داری که من چنین همسری ندارم.
۳ . فرزندانی مانند حسن و حسین داری که من ندارم با این وصف شما از من و من از شما هستم.(۱۲.
علّت این که فاطمه علیها السلام را علی علیه السلام غسل داد، این بود که فاطمه علیها السلام صدیقه بود و صدیقه را جز صدیق نباید غسل دهد. همان طور که مریم را حضرت عیسی علیه السلام غسل داد.(۱۳.

۵ . فاطمه ی محدثه

ابن بابویه از امام صادق علیه السلام نقل کرده است: حضرت فاطمه علیه السلام را به این سبب محدثه می گفتند که ملائکه از آسمان فرود می آمدند و او را ندا می دادند همان طور که مریم دختر عمران را ندا می دادند سپس می گفتند:
خداوند عالمیان تو را برگزیده و مطهر و معصوم گردانیده است و تو را اختیار کرده است بر زنان عالمیان. ای فاطمه! عبادت کن و برای پروردگار خود خاضع شو. و سجود کن و رکوع کن با رکوع کنندگان. پس او با ملائکه سخن می گفت و ملائکه با او سخن می گفتند. پس شبی با ملائکه گفت: آیا کسی مثل مریم دختر عمران برگزیده زنان عالمیان نیست؟ ایشان گفتند: مریم بهترین زنان زمان خود بود، خدای تعالی تو را بهترین زنان زمان خود و زمان مریم و بهترین زنان اولین و آخرین قرار داد.(۱۴.

۶ . شفاعت

امام باقرعلیه السلام به جابر فرمود: ای جابر! به خدا سوگند فاطمه در آن روز شیعیان و محبان خود را از صحرای محشر جدا می کند همان طور که مرغ دانه خوب را از دانه بد جدا می کند. وقتی شیعیان فاطمه به در بهشت می رسند، حق تعالی به دل ایشان می اندازد که به پشت سر نگاه کنند. چون چنین می کنند خداوند می پرسد: ای دوستان من! چرا به پشت سر نگریستید با این که شفاعت فاطمه حبیب خودم را در حق شما پذیرفتم؟ آن ها می گویند:
پروردگارا! می خواستیم در این روز قدر ما نزد تو، بر اهل محشر معلوم شود.، خداوند می فرماید: ای دوستان من برگردید به سوی محشر و بنگرید که هر کسی را شما برای دوستی فاطمه دوست دارید، و هر که شما را برای محبت فاطمه غذا داده باشد، هر که جامه پوشانیده باشد برای محبت فاطمه یا آب داده باشد برای محبت فاطمه و هر که از شما غنیمتی را رد کرده باشد به خاطر محبت فاطمه، دست ایشان را بگیرید و داخل بهشت کنید.(۱۵.

۷ . عفت فاطمه

رسول گرامی در مسجد نشسته بود، از یارانش پرسید: بهترین چیز برای زن چیست.، کسی نتوانست جواب دهد. علی به خانه آمد و ماجرا را گفت. فاطمه علیها السلام فرمود: خیر لهن ان لایَرین الرجال ولا یرونهن؛ بهترین چیز برای زنان این است که به مردان نگاه نکنند و مردان نیز به آن ها ننگرند.، حضرت به مسجد آمد و جواب پیامبر را داد پیامبر فرمود: از کجا آموختی.، علی فرمود: این پاسخ فاطمه است، و پیامبر فرمود:فاطمه پاره تن من است.(۱۶.
امام موسی بن جعفرعلیه السلام نیز می فرمود: فرد نابینایی اجازه خواست تا به منزل فاطمه بیاید. آن بانو خود را پوشاند.
رسول خدا پرسید: او نمی بیند. چرا خود را می پوشانی؟، پاسخ داد: ان لم یکن یرانی فانّی اراه و هو یشم الریح؛ او مرا نمی بیند ولی من او را می بینم. و او عطر مرا می بوید.، رسول خدا فرمود: گواهی می دهم که تو پاره تن من هستی.(۱۷.

۸ . عبادت فاطمه

حسن بصری می گفت: ما کان فی هذه الامه اعبد من فاطمه. کانت تقوم حتّی تورّم قدماها؛(۱۸.
عابدتر از فاطمه در میان امّت نمی توان یافت چرا که به حدّی به عبادت می ایستاد که پاهایش ورم می کرد. حتی در شب ازدواج آن حضرت نقل شده است که علی علیه السلام همسرش را نگران دید علّت را پرسید، فاطمه فرمود: درباره حال و وضع خود فکر کردم و پایان عمر و قبر را به یاد آوردم، و انتقال از خانه پدر به منزل خودم، مرا به یاد ورود به قبر انداخت، تو را به خدا قسم بیا در آغاز زندگی مشترک، به نماز برخیزیم و امشب را به عبادت خدا بپردازیم.(۱۹.
فاطمه علیها السلام یک بار نیز از پدر پیرامون کسانی که نماز خود را سبک می شمارند سؤال کرد، که حضرت فرمود:
فاطمه جان، هر کسی از مردان و زنان نمازش را سبک بشمارد، خداوند او را به پانزده بلا گرفتار می سازد، شش بلای دنیوی سه مورد در وقت مردن، سه بلا در قبر، و سه گرفتاری در قیامت، زمانی که از قبر خارج می شود.
شش بلای دنیوی عبارتند از: خداوند برکت را از عمرش برمی دارد. از روزی او برکت را دور می کند. سیمای صالحین را از چهره اش محو می کند. به اعمالش پاداش نمی دهد. دعایش به آسمان نمی رود. بهره ای از صالحین ندارد.
سه بلای وقت مرگ: ذلیل از دنیا می رود. گرسنه می میرد، تشنه از دنیا می رود هرچند آب نهرهای دنیا را به او بدهند.
سه بلای قبر: خداوند فرشته ای در قبر می گمارد که او را عذاب دهند. قبرش را تنگ می کند. گرفتار ظلمت قبر می شود.
سه بلای روز قیامت: خداوند ملکی را موکّل می سازد تا او را با صورت بر زمین بکشد، در حالی که خلایق تماشا می کنند. محاسبه اعمالش به سختی انجام می شود. خدا به نظر لطف به او نمی نگرد و برای اوست عذاب همیشگی.(۲۰.
رسول خدا نیز درباره عبادت فاطمه می فرمود: وقتی زهرا در محراب عبادت می ایستد همچون ستاره ای برای ملائکه آسمان می درخشد، خدا به ملائکه می گوید: ای ملائکه! بنگرید به بهترین بنده ی من فاطمه.
او در مقابل من ایستاده و از خوف من تمام وجودش می لرزد و با تمام حضور قلب خود، به عبادت من روی آورده است.(۲۱.

شرح مظلومیّت

فاطمه علیها السلام سرور بانوان دو جهان و صاحب چنین مقام و منزلتی نزد خداوند و مخلوقاتش با انبوهی از غم و اندوه روبرو می شود، وقایعی روی می دهد که موقعیّت او را کاملاً تغییر داده، هاله ای سنگین از مظلومیّت را بر سیمایش می نشاند. رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله، غصب خلافت، ماجرای فدک و… عنوان های این حوادث اند که فاطمه علیها السلام را سرانجام در بستر شهادت انداختند.

فراق پدر

ابن عباس می گفت: وقتی زمان وفات رسول خداصلی الله علیه وآله رسید، حضرت آن قدر گریست که آب دیده اش بر محاسن مبارکش جاری شد. پرسیدند: یا رسول الله! برای چه می گریید؟، پاسخ داد:
برای فرزندانم و آنچه بدهای امت من، بعد از من نسبت به ایشان خواهند کرد، می گریم؛ گویا می بینم فاطمه دخترم را که بعد از من بر او ستم می کنند و او فریاد می کشد که یا ابتاه، یا ابتاه و کسی از امّت من او را یاری نمی کند.، فاطمه با شنیدن این سخنان گریست، پیامبر فرمود:دخترم! گریه نکن.، فاطمه پاسخ داد:برای آنچه با من خواهد شد، گریه نمی کنم ولی از جدایی تو گریه می کنم.، حضرت فرمود: بشارت باد تو را ای دخترم که زود به من ملحق خواهی شد و تو اولین شخصی از اهل بیتم هستی که به من ملحق خواهد شد.(۲۲.
آری، رسول خداصلی الله علیه وآله در ۲۸ صفر رحلت فرمود و فاطمه علیها السلام را در میان حزن و اندوه فراوان تنها گذاشت.
امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: پیامبرصلی الله علیه وآله را در پیراهنش غسل دادم. فاطمه همان پیراهن را از من خواست، وقتی آن را دید، بی هوش شد به این خاطر آن را پنهان کردم.(۲۳.
محمود بن لبید می گفت: پس از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله، دختر آن بزرگوار فاطمه زهراعلیها السلام همواره کنار قبر شُهدای احد می رفت و از فراق پدر گریه می کرد. روزی برای زیارت قبر حضرت حمزه رفتم. فاطمه علیها السلام را دیدم که با سوز و گداز مشغول گریه است، صبر کردم تا ساکت شد. گفتم: ای سرور زنان جهان! به خدا سوگند از گریه شما رگ های قلبم پاره شد.، فرمود: ای ابا عمر! سزاوار است گریه کنم زیرا با مصیبت رحلت بهترین پدرها رو به رو شده ام. آه! چقدر مشتاق دیدار رسول خداصلی الله علیه وآله هستم.(۲۴.

بیت الاحزان فاطمه علیها السلام

فضه، خادم فاطمه زهراعلیها السلام، روشن ترین تصویر را از این غم جانکاه تصویر می کند او در ملاقاتی با ورقه بن عبدالله ازدی می گوید: از اهل زمین، اصحاب و نزدیکان و دوستان، کسی به اندازه ی مولایم فاطمه غمگین و گریان نبود. هر لحظه اندوهش تجدید می شد و گریه اش افزونتر. او هفت روز نشست. ناله اش خاموش نشد. و هر روز گریه اش بیشتر از روز قبل شد. وقتی روز هشتم رسید … طاقت نیاورد، بیرون آمد و فریاد زد، گویی از زبان رسول خدا سخن می گفت زنان رو به او کردند و پسران و دختران بیرون آمدند. مردم گریه می کردند، ضجّه می کشیدند و از هر گوشه ای آمده بودند. چراغ ها خاموش شد تا صورت های زنان دیده نشود.
زنان گمان کردند که رسول خدا از قبر برخاسته است. مردم در وحشت فرو رفتند و فاطمه ندا زد و ندبه کرد:
وا ابتاه، وا صفیاه، وا محمداه، وا ابا القاسماه، وا ربیع الارامل و الیتامی من للقبله و المصلی و من لابنتک الوالهه الثکلی؛ وای پدر، وای برگزیده خدا، وای محمد، وای ابا القاسم، وای بهار بیوه زنان و یتیمان، چه کسی رو به قبله ایستد و نماز گذارد. چه کسی برای دختر مصیبت زده و حیران تو هست؟،… آن گاه برگشت و از شدّت گریه دیگر چیزی را نمی دید تا این که از قبر محمدصلی الله علیه وآله دور شد. وقتی نگاهش به خانه افتاد، یک سمتش به سوی مأذنه قرار گرفت قدم هایش را کوتاه کرد و همچنان ناله بر می آورد تا این که بیهوش شد. زنان به سویش شتافتند و آب به صورتش پاشیدند تا به هوش آمد و ادامه داد: پدر جان! قوّتم و خویشتن داریم را از دست داده ام دشمن مرا سرزنش می کند، حزن و اندوه مرا می کشد. پدر جان یکه و تنها باقی مانده و در کار خود سر گردانم. صدایم خاموش، پشتم شکسته، زندگی ام درهم ریخته و روزگارم تیره شده است. پدر جان بعد از تو برای وحشتم، مونس ندارم و مانعی برای گریه ام و یاوری برای ضعفم پیدا نمی کنم… پدر جان بعد از تو روابط انسان ها دگرگون شد و درها به روی من بسته شد(۲۵…. فاطمه به خانه اش برگشت. شب و روز گریست و اشکش قطع نشد. بزرگان مدینه جمع شدند، به نزد علی رفتند و گفتند: ای ابا الحسن فاطمه شب و روز گریه می کند و کسی از ما نیست که شب را به راحتی به صبح برساند… از او بخواه یا شب گریه کند یا روز. علی به نزد فاطمه رفت و تقاضای آنان را طرح کرد. فاطمه فرمود: ای ابا الحسن چقدر اندک است ماندن من در میان مردم و چقدر نزدیک است پنهان شدن من از جمعشان. سوگند به خدا هرگز سکوت نخواهم کرد، نه شب و نه روز گریه ام را رها نمی کنم تا به پدرم رسول خدا بپیوندم. از آن پس علی علیه السلام خانه ای برای فاطمه علیها السلام در بقیع ساخت که به بیت الاحزان مشهور شد. فاطمه با حسن و حسین به آن جا می رفت و بین قبرها گریان بود وقتی شب از راه می رسید، علی علیه السلام می آمد و او را به خانه می برد، وضع به همین صورت بود تا این که بیست و هفت روز گذشت و فاطمه در بستر بیماری افتاد.(۲۶.

راز گریه اش چه بود؟

آنچه به این همه عزاداری عجیب و طولانی فاطمه معنا می بخشید و او را در ردیف بسیار گریه کنندگان قرار داد،(۲۷. چه می توانست باشد، غیر از این که فاطمه علیها السلام به عیان می دید نفاق رخ نموده و بعد از رحلت رسول خداصلی الله علیه وآله اسلام و دین محمّدصلی الله علیه وآله در معرض آسیب فراوان قرار گرفته است. آری گریه فاطمه برای انحراف اسلام بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله توسط مردمانی بود که نقاب دین بر چهره زده و به نابودی نسل محمدصلی الله علیه وآله کمر همّت بسته بودند و مهم ترین جلوه این انحراف همانا غصب مقام خلافت امیرمؤمنان علیه السلام بود که بلافاصله بعد از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله روی داد و فاطمه بخش اعظم عمر مختصرش را برای تصحیح این انحراف صرف کرد. این دوره از حیات مظلوم دو عالم را می توان بدین صورت بیان کرد.

غصب خلافت

بعد از پایان مراسم حجه الوداع، به دستور فرشته ی وحی، پیامبرصلی الله علیه وآله در منطقه ی غدیر فرود آمد و او را با آیه ی بلغ ما انزل الیک من ربّک وان لم تفعل فما بلغت رسالته مخاطب ساخت. لحن آیه از خطیر بودن آن حکایت می کرد. پیامبرصلی الله علیه وآله نماز ظهر را خواند، بر بالای جهاز شتران رفت و فرمود:… هان ای مردم بر قرآن و عترت من پیشی نگیرید و در عمل به هر دو کوتاهی نورزید که هلاک می شوید. در این لحظه دست علی را بلند کرد آن قدر که سفیدی زیر بغل هر دو دیده شد. او را به مردم معرفی کرد و فرمود:
سزاوارتر از مؤمنان بر خودشان کیست؟ همه گفتند: خدا و رسولش داناتر هستند.، پیامبر فرمود:
خدای مولای من و من مولای مؤمنان هستم و بر آن ها از خودشان اولی تر هستم. هان ای مردم! من کنت مولاه فهذا علی مولاه سه بار تکرار کرد اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احبّ مَن احبّه وابغض من ابغضه وانصر من نصره واخذل من خذله و ادر الحق معه حیث دار پیرامون این واقعه دو آیه نیز (مائده ۶۷ و ۳. نازل شده و موجب جاودانی آن شد.
اما به زودی موعد وفات پیامبرصلی الله علیه وآله نزدیک می شد و منافقان سر از لاک خود بیرون می آوردند یکی از راه هایی که شخص پیامبرصلی الله علیه وآله جهت جلوگیری از ایجاد فتنه توسط این عده به کار برد این بود که دستور اعزام به سپاه اسامه را صادر کرد و بر آن تأکید ورزید امّا گروه و سران منافقان که قبل از وفات پیامبرصلی الله علیه وآله نقشه ربودن خلافت بعد از رسول را کشیده بودند و پیامبرصلی الله علیه وآله آن را افشا کرده بود، با این حربه نیز از میدان به در نرفتند، آنان حتّی مانع نوشتن وصیّت نامه ی پیامبرصلی الله علیه وآله شدند چرا که می دانستند پیامبرصلی الله علیه وآله چه می خواهد بنویسد. پیامبرصلی الله علیه وآله از نرفتن این عده به شدّت برآشفت و فرمود:
ایها النّاس سعرت النّار واقبلت الفتن کقطع اللیل المظلم و انی واللّه ما تمسکون علی بشی ءٍ انی لم احل الا ما احل القرآن ولم احرم الا ما حرم القرآن؛ ای مردم آتش (فتنه. برافروخته شده و فتنه ها مانند پاره های شب تاریک روی آورده و شما هیچ نوع دستاویزی بر ضد من ندارید. من حلال نکردم مگر آنچه را که قرآن حلال کرده و تحریم نکردم مگر آنچه را که قرآن حرام کرده است.(۲۸.
پیامبر از این که مانع نوشتن نامه شدند به شدت ناراحت بود او چاره ای اندیشید و با وجود بیماری سخت، خود را به پای منبر رساند و به طور شفاهی و علنی فرمود: میان شما دو چیز گران بها می گذارم. در این لحظه مردی برخاست و گفت: منظورتان چیست؟، پیامبرصلی الله علیه وآله برافروخت و فرمود: خود می گویم، یکی قرآن و دیگری همان عترت من است.(۲۹.
ابن حجر نیز می نویسد پیامبرصلی الله علیه وآله در یکی از این روزها دست علی را گرفت و فرمود: هذا علی مع القرآن و القرآن مع علی لایفترقان.(۳۰.
شگفت آور این که با این همه تأکید و بلافاصله بعد از رحلت پیامبر گروه نفاق به سوی سقیفه شتافتند و در آن جا با تشریفات و حقه هایی خاص ابوبکر را خلیفه کردند و به زور از مردم برای او بیعت گرفتند آری این بود راز آن همه ناله های فاطمه زیرا بعد از این انحراف آشکار بود که تمام فتنه ها رخ نمود و فاطمه از همه ی آن ها مطلع بود.
فاطمه علیها السلام که علاوه بر ملاحظه ی تأکیدهای فراوان رسول خداصلی الله علیه وآله درباره ی ولایت علی، بنا بر تحقیق در حجه الوداع و به تبع آن غدیر حضور داشت،(۳۱. در این برهه وظیفه ی حمایت از ولایت علی را بر دوش می کشد و سعی در افشای حقایق می نماید. برخی از این حمایت های تبلیغی عبارتند از:
۱ . حضرت زهراعلیها السلام روایات پیامبرصلی الله علیه وآله پیرامون علی علیه السلام را برای مردم بازگو می کرد. از جمله فرمود:
از پدرم رسول خداصلی الله علیه وآله . در مرضی که منجر به وفاتش شد، در حالی که حجره او مملو از اصحاب بود . شنیدم که فرمود: ای مردم! نزدیک است که به زودی از میان شما رخت بربندم. آگاه باشید که در میان شما کتاب پروردگار عزّوجلّ و اهل بیتم را به یادگار می گذارم.، آن گاه دست علی را گرفت و فرمود: این علی با قرآن است و قرآن با علی است. این دو از هم جدا نمی گردند تا در کنار حوض بر من وارد شوند. آن گاه است که از شما سؤال خواهم کرد چرا از آن دو سرپیچی کردید؟
۲ . ابن قتیبه در کتاب الامامه والسیاسه می نویسد: علی بن ابی طالب علیه السلام شب ها فاطمه علیها السلام را سوار بر مرکبی می کرد و به مجالس مدینه می برد و فاطمه آن ها را به یاری شوهرش می خواند ولی آن ها در پاسخ فاطمه می گفتند: ای دختر رسول خدا! بیعت ما با این مرد (ابوبکر. پایان یافته و اگر شوهر تو پیش از ابوبکر به نزد ما می آمد، ما کسی را به او ترجیح نمی دادیم و با او بیعت می کردیم.،
علی علیه السلام که این گفتار را می شنید، می فرمود:آیا جایز بود من جنازه ی پیامبرصلی الله علیه وآله را در خانه اش بگذارم و برای منازعه بر سر خلافت بیرون آیم؟ سخن که به این جا می رسید، فاطمه می گفت:
ابوالحسن کاری را که شایسته بود، انجام داد و آن ها نیز کاری کردند که مورد بازخواست خدای تعالی قرار خواهند گرفت.(۳۲.
۳ . حضرت در ملاقات زنان که برای عیادت وی آمده بودند فرمود: … به خدا سوگند اگر زمام مرکب خلافت را که رسول خداصلی الله علیه وآله به دست او سپرده بود، در دست او می گذاردند و از وی دفاع و پیروی می کردند، به خوبی آن را مهار می کرد، آن گاه به نرمی و راحتی آنان را به راهشان می برد و هدایت می کرد که او پایگاه اشرار و اساس محکم نبوت و مهبط روح الامین و در کار دنیا و آخرت خبیر بود… .
اینک روزگار آبستن است پس بنگرید تا چه می زاید! آن گاه قدح های بزرگ بیاورید و آن ها را از خون تازه و زهر کشنده پر کنید.(۳۳.
۴ . محمود بن لبید . که حضرت زهراعلیها السلام را در قبرستان شهدای احد ملاقات کرد . از وی پرسید: آیا رسول خدا کسی را برای خلافت و رهبری تعیین کرد؟ فرمود: عجب آیا روز غدیر را فراموش کردید؟، گفت نه ولی می خواهم سخنی ویژه از شما بشنوم.، فاطمه علیها السلام فرمود: خدا را گواه می گیرم که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود:
علی خیر من اخلّفه فیکم و هو الامام بعدی و سبطای و تسعه من صلب الحسین ائمه…؛ علی بهترین انسانی است که من او را در میان شما جانشین خود کردم. او امام بعد از من است و دو سبط من و نه نفر از صلب حسین امامان به حق هستند.(۳۴.

اقدامات جبهه نفاق

امّا اقدامات جبهه نفاق نیز خود قابل مطالعه است در این بخش به خلاصه ای از این اقدامات می پردازیم.

۱ . تلاش برای مجبور ساختن علی علیه السلام به بیعت

در پس اقدامات متعدد علی علیه السلام از جمله حضور شبانه او و همسرش فاطمه علیها السلام در خانه های مردم جهت دعوت آنان به بیعت با علی تنها چهل و چهار یا بیست وچهار نفر حاضر به بیعت شدند. حضرت فرمود:
اگر راست می گویید، سرهای خود را بتراشید و اسلحه خود را بردارید و بامداد نزد من بیایید که به مرگ با من بیعت کنید امّا فردا صبح تنها سلمان، ابوذر، مقداد و عمار (یا زبیر. آمدند.
سه شب متوالی چنین برنامه ای اجرا شد ولی کسی غیر از چهار نفر حاضر نشد. علی علیه السلام که به این ترتیب با مردم خدعه گر و دروغگو اتمام حجت نمود، رفت و درون خانه اش نشست و مشغول جمع آوری قرآن شد.
در همین ایّام بود که ابوبکر شخصی را فرستاد تا علی را دعوت به بیعت کند، امّا حضرت فرمود: سوگند یاد کرده ام ردا بر دوش نگیرم مگر برای نماز تا قرآن را جمع کنم. چند روز بعد که قرآن جمع شد، آن را به مسجد آورد و گفت:
ای مردم! وقتی رسول خدا از دنیا رفت مشغول غسل و تجهیز و تکفین او شدم. بعد از آن مجموع قرآن را در این جامه جمع کردم و هیچ آیه ای نازل نشد مگر این که حضرت بر من خوانده و تأویلش را به من گفته است در قیامت نگویید که ما از این غافل بودیم و نگویید که من شما را به یاری خود نخواندم و حق خود را به یاد شما نیاوردم و شما را به کتاب خدا دعوت نکردم.،
حضرت بعد از این به خانه برگشت ولی عمر به خلیفه گفت:
علی را بخواه تا بیعت کند وگرنه ایمن نیستم، و به این ترتیب بود که ابوبکر شخصی را فرستاد که بگوید خلیفه رسول خدا را اجابت کن. علی علیه السلام در پاسخ گفت:
چه زود دروغ بر پیامبر بستید. ابوبکر و جماعت دور او همه می دانند که خدا و رسول غیر مرا خلیفه نکرده اند… .، آن شب نیز حضرت همسر و فرزندانش را برای اتمام حجت به در خانه اصحاب رسول برد که باز فقط چهار نفر حاضر به حمایت شدند.(۳۵.

۲ . ورود بی اجازه به خانه فاطمه

در پی نپذیرفتن پیشنهاد فرستاده خلیفه، مشاورش به او گفت: چرا نمی فرستی علی را برای بیعت بیاورند.
خلیفه پرسید: چه کسی را بفرستم، او پاسخ داد قنفذ را بفرست که مردی درشت، غلیظ و بی شرم از قبیله بنی عدی است.، به این ترتیب قنفذ همراه عده ای به درب منزل علی آمد ولی علی علیه السلام اجازه ورود نداد و او بازگشت و گزارش عملیات ناموفق خود را به خلیفه داد. عمر از آنان خواست بی اجازه داخل شوند. این بار که آنان به خانه علی آمدند فاطمه علیها السلام آنان را سوگند داد که بی اجازه به خانه اش وارد نشوند.
قنفذ ماند و بقیه به مشاور خلیفه خبر بردند. او خشمگین شد و دستور داد هیزم جمع کنند و به سوی خانه رفتند. او فریاد زد: یا علی بیرون بیا و با خلیفه رسول خدا بیعت کن وگرنه خانه ات را آتش می زنم.، سپس حضرت فاطمه علیها السلام برخاست و گفت: چه می خواهی از ما، گفت: در را باز کن وگرنه خانه را با شما می سوزانم.، فاطمه فرمود: از خدا نمی ترسی و می خواهی بی اجازه به خانه من وارد شوی.،(۳۶.
فاطمه زهراعلیها السلام خود می فرماید: هیزم بسیار به خانه می آوردند تا خانه و اهلش را بسوزانند. من پشت در ایستاده بودم و آن قوم مهاجم را به خدا و رسولش سوگند دادم که دست از ما بردارند و ما را یاری نمایند. او تازیانه را از دست قنفذ غلام آزاد شده ابوبکر گرفت و با آن به بازویم زد و اثر آن چون رگه های بازوبند در بازویم باقی ماند. آن گاه لگدی به در زد و در را به طرف من فشار داد. در این هنگام به صورت بر زمین افتادم. در حالی که فرزند در رحم داشتم. آتش زبانه می کشید و صورتم را می سوزانید او با دستش مرا می زد، گوشواره ام قطع و پراکنده شد. درد مخاض مرا فرا گرفت. محسن من بی گناه سقط و کشته شد.(۳۷.

۴ . ۳ . خارج کردن حضرت با اهانت از منزل، سقط فرزند فاطمه

اقدام دیگری که جبهه نفاق حاکم انجام داد این بود که به خانه حضرت ریختند و بعد از مقاومت علی علیه السلام او را گرفتند و کشان کشان به سوی مسجد حرکت دادند. فاطمه علیها السلام بار دیگر مانع شد و گفت:
به خدا قسم نمی گذارم علی را به زور به مسجد ببرید… جمعیّت که دیدند، چنین است امام را رها کردند. عمر به قنفذ دستور داد که در صورت مقاومت فاطمه او را بزند. او فاطمه را به تازیانه گرفت تا آن جا که اثرش در جسم او باقی ماند و فرزندش نیز سقط شد.(۳۸.
سلیم بن قیس می گوید:
عمر در یک سال نصف حقوق همه کارگزارانش را به عنوان غرامت و کمبود بیت المال کم کرد امّا از حقوق قنفذ چیزی نکاست. و نیز می گوید: به مسجد رسول خدا رفتم، گروهی را دیدم که در گوشه ای نشسته اند، همه ی آن ها از بنی هاشم بودند جز سلمان، ابوذر، مقداد و محمد بن ابی بکر و عمر بن ابی سلمه و قیس بن سعد بن عباده … عباس عموی پیامبر به علی گفت:
چرا عمر مانند همه کارگزاران از حقوق قنفذ نکاست؟ علی به اطراف نگاه کرد. قطرات اشک از چشمانش سرازیر شد. و فرمود:
شکر له ضربه ضربها فاطمه بالسوط فماتت و فی عضدها اثره کانّه الدّملج؛ حقوق قنفذ را کم نکرد تا از او تشکر کند به خاطر ضربت تازیانه ای که بر فاطمه نواخت که وقتی فاطمه وفات یافت، اثر آن همانند بازوبند بر بازوی او بود.(۳۹.

۵ . هتک حجاب

امام موسی بن جعفرعلیهما السلام به نقل از امام صادق فرمود: پیامبر اکرم هنگام رحلت فرمود: آگاه باشید که درِ خانه ی فاطمه، درِ خانه ی من و خانه اش خانه ی من است هر کس از او هتک حرمت کند، حجاب خدا را دریده است. عیسی که راوی این حدیث است می گوید: حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام مدتی طولانی گریست و بقیه ی سخن حضرت رسول را قطع کرد و فرمود:
به خدا سوگند که حجاب خداوند هتک شد به خدا سوگند حجاب خدا هتک شد به خدا سوگند حجاب خدا هتک شد. ای مادر درود خدا بر تو باد.(۴۰.
امام حسن علیه السلام در مجلس معاویه به مغیره بن شعبه فرمود: تو بودی که فاطمه دختر رسول خدا را زدی تا خون از بدن او جاری شد و آنچه که در شکم داشت، سقط نمود و تو چیزی به جز خار کردن رسول الله، مخالفت با دستورات وی و هتک حرمت او در نظر نداشتی، مگر رسول خدا به او نفرمود:
تو سرور زنان اهل بهشتی.،به خدا سوگند سرنوشت تو در آتش جهنم است.(۴۱.

حربه ای دیگر
غصب فدک

بعد از غصب خلافت در صدد بودند فدک را نیز از فاطمه بگیرند. فدک چند قلعه بود که پیامبر آن ها را بدون جنگ گرفته بود و حق تعالی آیه ی و آت ذاالقربی حقّه را نازل کرد و جبرییل گفت: خداوند می فرماید: فدک را به فاطمه بده که از برای او و فرزندان او باشد تا روز قیامت.، پیامبرصلی الله علیه وآله به امر الهی آن را به فاطمه علیها السلام داد و در تصرّف وکلای آن حضرت بود تا وقتی پیامبرصلی الله علیه وآله درگذشت. خلیفه و مشاورش فکر کردند چون حاصل بلاد فدک مبلغ عظیمی است، اگر این مبلغ نزد اهل بیت باشد، مردم به طرف آن ها متمایل خواهند شد لذا اتفاق کردند که حدیثی جعل کنند که پیامبر فرمود: ما پیامبران میراث از خود بر جای نمی گذاریم و هرچه از ما بماند تصدّق است برای همه ی مسلمانان. و با این بهانه تراشی فدک را گرفتند.

طلب گواهی برای رد فدک

وقتی خبر به فاطمه علیها السلام رسید با گروهی از زنان بنی هاشم نزد خلیفه آمد و فرمود: می خواهی زمینی را که پیامبر به امر خدا به من داد و حضرت غیر از آن، چیزی برای فرزندان خود نگذاشت، از من بگیری؟ مگر نشنیدی که رسول خدا فرمود: حرمت هر کس را باید در باب فرزندان او رعایت کرد؟، خلیفه از ترس تحریک مردم دوات خواست که نامه ای مبنی بر برگرداندن فدک بنویسد. ولی عمر مانع شد و گفت: تا گواه نیاورد ننویس.، فاطمه فرمود: آیا حکمی که درباره ی همه ی مسلمانان است درباره ی من جاری می کنی که بیّنه را از مدّعی می خواهند، تو از من بیّنه و گواه می خواهی با این که فدک در تصرّف من است. تو که می خواهی فدک را از من بگیری باید گواه بیاوری. در هر صورت عمر مانع شد و گفت: بی گواه نمی دهم.،
حضرت رفت و علی، حسن، حسین، ام ایمن را گواه آورد. عمر گفت:
شهادت علی نفعی ندارد چون ذی نفع است، حسن و حسین کودک اند و ام ایمن اعجمی است و گواهیش اعتبار ندارد.،(۴۲.
به روایت دیگر ابوبکر نامه ای برای فاطمه نوشت و فدک را رد کرد امّا در راه به عمر برخورد و او نامه را گرفت و پاره کرد و به حضرت نیز اهانت نمود.(۴۳.
فاطمه علیها السلام نیز به عمر نفرین کرد.

استدلال علی درباره ی فدک

حضرت علی به مسجد نزد ابوبکر آمد. دید مهاجران و انصار در اطراف ابوبکر حلقه زده اند. به ابوبکر فرمود: چرا فاطمه را از ملک مورثی اش منع کردی، با این که پیامبر در زمان حیاتش آن را به فاطمه داد؟ او گفت: فدک فیی ء است و به همه ی مسلمانان تعلق دارد. اگر فاطمه شاهد دارد بیاورد.، علی فرمود: تو درباره ی ما بر خلاف حکم خدا در حق مسلمانان حکم می کنی، هرگاه مُلکی در دست مسلمانی باشد و در اختیار او قرار گرفته باشد و من ادعا کنم که آن ملک مال من است از چه کسی بیّنه می طلبی؟،
گفت: از تو، علی علیه السلام فرمود: پس چرا از فاطمه که ملک در دست اوست بیّنه و گواه می خواهی؟، ابوبکر ساکت ماند و عمر گفت: این سخنان را رها کن گواه داری بیاور.، علی علیه السلام به خلیفه فرمود: به من خبر بده این آیه (۳۳ سوره احزاب. در شأن چه کسی نازل شد. انّما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیراً
خلیفه گفت: در حق شما.، علی علیه السلام سؤال کرد: اگر چند شاهد گواهی دهند که فاطمه (خدای ناکرده. کار بدی کرده تو چه می کنی؟، گفت: حد الهی به او جاری می کنم.، علی علیه السلام فرمود: در این صورت از کافران شده ای.، ابوبکر گفت:
چرا، علی علیه السلام فرمود: چون گواهی خدا را در مورد پاکی فاطمه رد کرده و گواهی مردم را پذیرفته ای همان طور که حکم خدا و رسول را رد کردی آن جا که رسول خدا به امر خدا فدک را به فاطمه داد و فاطمه در زمان حیات رسول خدا آن را تصرّف نموده است. این قرارداد را رد می کنی امّا گواهی یک نفر اعرابی که روی پاشنه اش بول می کند (اوس بن حدثان که گواهی داد پیامبر ارث نمی گذارد. را می پذیری با این که رسول خدا فرمود:گواهی بر مدعی و سوگند بر منکر است.،
در این لحظه مردم با قیافه های خشمگین به هم نگاه می کردند و گاه زمزمه می کردند که حق با علی است.(۴۴.
ایراد خطبه ی فدکیه وقتی ابوبکر عزم خود را برای گرفتن فدک جزم کرد، حضرت فاطمه علیها السلام روسری بر سر افکند و خود را در چادری پیچید و با گروهی از زنان به جانب مسجد رفت. ابوبکر نیز در مسجد نشسته بود. پرده ای آویختند، حضرت پشت آن قرار گرفت، ناله ای دلخراش سر داد که مسجد را لرزاند. اندکی سکوت کرد، آن گاه خطبه فدکیه را بیان کرد. خطبه ای که کالبد شکافی نفاق مردم و علل آن بود.
در بخشی از این خطبه فرمود: شما خیال می کنید ما هیچ ارثی از رسول خدا نمی بریم آیا از احکام جاهلیّت پیروی می کنید؟ افحکم الجاهلیه یبغون و من احسن من اللّه حکماً لقوم یوقنون؛ آیا آن ها حکم جاهلیّت را می خواهند و چه کسی برای افراد با ایمان بهتر از خدا حکم می کند. آیا نمی فهمید آیا تردید دارید که من دختر پیغمبر هستم؟ با این که چون آفتاب روشن است که من دختر پیامبرم. ای مسلمانان آیا رواست که من از ارث خود محروم شوم؟ ای پسر قحافه آیا در قرآن است که تو از پدرت ارث ببری ولی به عقیده تو من از پدرم ارث نبرم. کار بسیار عجیبی و بدی انجام دادی. آیا عمداً کتاب خدا را ترک کرده و احکام آسمانی را پشت سرانداختی؟ آن جا که خداوند فرمود: و وَرِثَ سلیمانُ داودَ و … آیا من و پدرم از افراد یک امت و آیین نیستیم؟ آیا شما در تشخیص عموم و خصوص و دلالت آیات از پدرم و پسر عمویم آگاهتر هستید.
امروز چنین کنید ولی فردای قیامت خدای بزرگ بین من و شما داوری می کند… .(۴۵.
در بستر بیماری ملاقات آن دو مجموعه ی آنچه گذشت فاطمه زهراعلیها السلام را در بستر بیماری انداخت. حضرت علی علیه السلام خود پرستار همسرش بود و اسماء بنت عمیس نیز به او کمک می کرد. حتّی از بانوانی که اطرافش بودند، می خواست صورت او را برگردانند.
روزی خلیفه و مشاورش اجازه ورود خواستند. او اجازه داد. وقتی آمدند زهرا روی خود را پوشاند و حتّی جواب سلام آن دو را نداد و فرمود تا جواب سؤالم را ندهید، کلامی نخواهم گفت. آن دو اعلام آمادگی کردند که پاسخ بگویند. حضرت پرسید: آیا شما دو نفر شنیدید که پدرم فرمود: فاطمه پاره ی تن من است. هرکس او را بیازارد، مرا آزرده و هر که مرا اذیّت کند، خدا را آزرده است. هر دو جواب دادند که به دفعات شنیده اند. فاطمه فرمود: خدایا! آگاه باش که این ها مرا اذیّت کردند و شکایتشان را به تو و رسول توصلی الله علیه وآله خواهم کرد. نه! هرگز از شما راضی نخواهم شد تا پدرم را ملاقات کنم و رفتار زشت شما را نزد او باز گویم تا بین ما قضاوت کند.(۴۶.

ساخت تابوت

اسماء بنت عمیس می گوید: فاطمه زهراعلیها السلام هنگام وفات به من فرمود: مادر جان! من از این وضعی که درباره ی حمل جنازه ی زن ها مرسوم است شرم می کنم و خوش ندارم. جنازه زنان را روی تخته ای می گذارند و پارچه ای روی آن می اندازند و پستی و بلندی بدنش آشکار است.
اسماء می گوید:من درباره ی تابوتی که در حبشه دیده بودم، توضیح دادم و آن را ساختم، فاطمه با دیدن آن تبسّم کرد. او از روزی که رسول خداصلی الله علیه وآله از دنیا رفته بود، تا به آن روز تبسّمی نکرده بود.(۴۷.
سفارش فاطمه هنگام وفات، حضرت علی علیه السلام از او خواست هر وصیّتی دارد، بگوید. فاطمه فرمود: خدا پاداش نیک به تو بدهد ای پسر عموی رسول خدا! نخستین وصیّت من این است که پس از من با امامه دختر خواهرم ازدواج کن چون او نسبت به فرزندان من همانند خودم مهربان است… وصیّت دیگرم این است که کسی از این مردم که به من ستم کردند و حق مرا گرفتند، در تشییع جنازه ام و دیگر مراسم شرکت نکنند زیرا اینان دشمن من و دشمن رسول خدا هستند… ای اباالحسن مرا شب هنگام که همه خواب هستند، دفن کن.(۴۸.

کار در آخرین روز

در روز آخر حیات فاطمه علیها السلام گاه نشسته و گاه ایستاده به طرف محلی که در خانه برای شست و شو بود، رخت و لباس اطفال را با دست های لرزان خود شست. آن گاه یک یک کودکان را فرا خواند و شست و شو داد.
حضرت علی وارد خانه شد… فاطمه زهرا به او گفت: چون امروز آخرین روز عمر من است، خود بلند شده ام تا سر ولباس فرزندام را بشویم زیرا که آنان به زودی یتیم و بی مادر خواهند شد.(۴۹.
فاطمه علیها السلام هنگام رحلت به مظلومیّت علی بعد از خود، گریه کرد.(۵۰.
درباره ی ام کلثوم و دادن اثاثیه به او به عنوان جهازیه توصیه کرد، و به زینب که دختری ۵ ساله بود سفارش کرد از دو برادرش جدا نشود و از آنان نگهداری کند و برایشان به جای مادر باشد.(۵۱.
در کشف الغمه روایت است که: وقتی وفات فاطمه زهراعلیها السلام نزدیک شد، به اسماء فرمود: آبی بیاور تا وضو سازم.، بعد از وضو . یا غسل . بوی خوش زد و لباسی نو پوشید و فرمود: ای اسماء جبرییل در وقت وفات پدرم چهل درهم کافور از بهشت آورد. حضرت آن را سه قسمت کرد. یک بخشش را برای خود گذاشت. بخش دوم برای من و بخشی برای علی. آن کافور را بیاور.، وقتی کافور را آورد. فرمود:نزدیک سر من بگذار.، آن گاه پای خود را رو به قبل کرد و خوابید و پارچه ای را به سرش کشید و فرمود: ای اسماء! لحظاتی صبر کن. بعد مرا صدا بزن اگر جواب ندادم، علی را بخواه و بدان من به پدرم ملحق شده ام؛ او نیز چنین کرد و هرچه صدا زد، فاطمه جوابی نداد. او خود را به روی حضرت انداخت. او را می بوسید و می گفت: وقتی به خدمت رسول خدا رفتی، سلام اسماء بنت عمیس را به آن حضرت برسان.، در همان حال حسن و حسین وارد شدند و پرسیدند: ای اسماء! مادرمان در این وقت خوابیده است؟، اسماء گفت:
مادرتان نخوابیده بلکه به رحمت خدا رفته است.، آن دو خود را به روی مادر افکندند و هر یک با سوز دل سخن گفتند. اسماء گفت: ای جگر گوشه های رسول نزد پدر بروید و او را مطّلع کنید.، آن دو از خانه بیرون رفتند و چون نزدیک مسجد شدند ناله شان بلند شد. و به پدر وفات مادر را خبر دادند. علی علیه السلام با شنیدن این خبر با خود می گفت: بعد از تو خود را به که تسلّی دهم… .(۵۲.

به سوی پدر

هفتاد و پنج روز بعد از رحلت پیامبرصلی الله علیه وآله سرانجام فاطمه نیز درگذشت. طبق وصیّت او، علی علیه السلام در همان ساعت مشغول تجهیز و تکفین او شد. پس از غسل و کفن، جنازه را بیرون آورد و او را به خاک سپرد. صبح هنگام، ابوبکر و عمر به عیادت فاطمه آمدند. در راه مردی را دیدند. از او پرسیدند از کجا می آیی؟ گفت: از تعزیت فاطمه!، گفتند:
مگر وفات یافت؟ گفت: بله.، آن دو از ترس مردم متغیّر شدند و نزد علی علیه السلام آمدند و گفتند:به خدا سوگند هیچ فرو نگذاشتی از مکر و حیله و بد کردن با ما. این ها همه از کینه هایی است که از ما داری. این مثل آن است که حضرت رسول را غسل دادی و ما را خبر نکردی.،(۵۳.

ائمه و فاطمه علیهم السلام

بشار مکاری می گفت: در کوفه، نزد امام صادق علیه السلام رفتم. دیدم طبقی از خرما برایش آورده بودند و از آن می خورد، به من هم فرمود:بیا جلو و خرما بخور.،
عرض کردم: گوارا باد، در راه می آمدم، حادثه ای دیدم که غیرتم به جوش آمد و قلبم درد گرفت و گریه گلویم را فشرد. فرمود: به حقی که بر گردنت دارم جلو بیا و بخور، جلو رفتم و خوردم، آن گاه فرمود: چه حادثه ای دیدی؟، گفتم: در راه می آمدم که یکی از مأموران حکومت را دیدم که برسر زنی می زند و او را به سوی زندان می برد و او با صدای بلند می گوید: پناه می برم به خدا و رسولش و به غیر خدا و رسولش پناهی ندارم.، امام صادق پرسید:چرا آن زن را می زد و به زندان می برد؟،
گفتم: از مردم شنیدم که پای آن زن لغزید و به زمین افتاد و گفت: ای فاطمه! خداوند آنان را که به تو ظلم کردند از رحمت خود دور سازد، گماشتگان او را دستگیر کردند. امام تا این را شنید از خرما دست کشید و گریه کرد به گونه ای که دستمال، محاسن و سینه اش پر از اشک شد. سپس فرمود:ای بشّار! برخیز با هم به مسجد سهله برویم و برای نجات او دعا کنیم و از خدا بخواهیم او را حفظ کند و با دعای امام بود که آن زن آزاد شد و آزاری به او نرسید.(۵۴.

کرامتی از فاطمه علیها السلام

یکی از ذاکرین نقل می کرد در محضر آیت ا… العظمی سید محمد هادی میلانی بودم. یک مرد و زن آلمانی همراه دختر خود وارد شدند پس از تعارفات معمول گفتند: ما آمده ایم به شرف اسلام نائل شویم. آیت ا… میلانی علّت را پرسید. آن مرد گفت:پهلوی دخترم در اثر حادثه ای شکست و استخوان هایش خورد شد. چنان که پزشکان از معالجه آن عاجز شدند. و گفتند: باید عمل شود ولی خطرناک است.، دخترم راضی نشد و گفت: اگر در خانه بمیرم، بهتر از این است که زیر عمل جان دهم.،
به هر حال او را به خانه آوردیم. ما یک خدمتکار ایرانی داشتیم که او را بی بی صدا می زنیم. دخترم به او می گوید حاضر است تمام دارایی خود را بدهم تا سلامت خود را باز یابم ولی می دانم که چنین چیزی نمی شود.
بی بی می گوید: من یک طبیب سراغ دارم که می تواند تو را شفا دهد.، دخترم خوشحال می شود و می گوید:
من هم تمام پولم را می دهم.، بی بی می گوید: پول ها مال خودت. بدان که من علویّه هستم و جدّه ام زهراعلیها السلام است که پهلوی او را به ظلم شکستند تو با دل شکسته بگو یا فاطمه مرا شفا بده.،
دخترم با دل شکسته شروع می کند به صدا زدن و از آن بانو یاری خواستن. بی بی هم در گوشه ای از اتاق گریه می کند و می گوید: یا فاطمه الزهرا! این بیمار آلمانی را با خود آورده ام و شفای او را از شما می خواهم.
مادر جان کمکم کن و آبرویم را حفظ فرما.،
من هم از دیدن این صحنه منقلب شدم و در گوشه ی اتاق با خود زمزمه کردم یا فاطمه ی پهلوی شکسته! دیدم دخترم ساکت شد، ناگاه مرا صدا زد و گفت: بابا بیا که دردم آرام شد.، جلو رفتم و دیدم کاملاً شفا یافته است. دخترم گفت: الان بانوی مجلّله ای نزد من آمد و دست به پهلویم کشید، پرسیدم شما کیستید؟، فرمود: من همانم که او را صدا می زدی.،
دخترم برخاست و راهی شد و دانستم که اسلام حق است. آیت ا… میلانی از این معجزه مسرور شد و اسلام را به آنان آموخت.(۵۵.
پی نوشت:
۱. تأویل الایات، ج ۱، ص ۹۸٫
۲. جلاء العیون، ص ۱۵۹؛ عوالم العلوم، ج ۱۱، جزء ۶، ص ۸۵۹٫
۳. احقاق الحق، ج ۳، ص ۴۸۲٫
۴. کنز الدقایق، ج ۳، ص ۴۸۶٫
۵. عوالم العلوم، ج ۱۱، جزء ۳، ص ۸۳۹٫
۶. کافی، ج ۱، ص ۲۴۰٫
۷. و فیه مایحتاج الناس الینا و لانحتاج الی احد. اصول کافی، ج ۱، ص ۲۴۰٫
۸. عوالم العلوم، ج ۱۱، جزء ۲، ص ۸۳۲٫
۹. صحیح ترمذی، ج ۲ ص ۳۰۸ و ۲۰۹؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۵۰٫
۱۰. چهل حدیث در فضایل محمد، ص ۴۴٫
۱۱. لسان العرب.
۱۲. فاطمه زهرا من المهد الی اللحد، سید محمد کاظم قزوینی، ص ۵۹٫
۱۳. علل الشرایع، باب ۱۴۸، ص ۲۲٫
۱۴. علل الشرایع، ص ۱۸۲٫
۱۵. تفسیر فرات کوفی، ص ۲۹۸٫
۱۶. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۵۴٫
۱۷. همان، ص ۳۰٫
۱۸. علل الشرایع، ص ۱۸۲، مناقب ابن شهرآشوب، ج ۳، ص ۳۴۱٫
۱۹. احقاق الحق، ج ۶، ص ۳۳٫
۲۰. نماز و عبادت زهراعلیها السلام، صص ۸۱ و ۸۲٫
۲۱. بحار الانوار، ج ۴۳ ص ۱۷۲٫
۲۲. امالی شیخ طوسی، ص ۱۸۸٫
۲۳. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۵۷٫
۲۴. داستان ها و پندها، ج ۴، ص ۱۷۴٫ بحار الانوار، ج ۳۶ ص ۳۵۲٫ حکایت اذان بلال را نیز در من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۹۷ ببینید.
۲۵. نهج الحیاه، ص ۷۱٫
۲۶. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۷۸؛ بیت الاحزان، ص ۱۶۴؛ کوکب درّی، ج ۱، ص ۲۴۲٫
۲۷. خصال شیخ صدوق، ص ۲۷۲، از ذکر غسل و کفن و رفتن و نماز بر پیامبر به دلیل طولانی شدن مقاله خودداری شد.
۲۸. سیره ی ابن هشام، ج ۲، ص ۶۵۴؛ طبقات ابن سعد، ج ۲، ص ۲۱۶٫
۲۹. بحار الانوار، ج ۲۲، ص ۴۷۶٫
۳۰. کشف الغمّه، ص ۴۳٫
۳۱. مجموعه ی مقالات برگزیده پیرامون حضرت زهراعلیها السلام، ص ۱۱۰؛ چشمه در بستر، ص ۳۱۷٫
۳۲. الامامه و السیاسه، ج ۱، صص ۱۲ و ۲۹ و ۳۰؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۶، ص ۱۳ و ج ۱۱، ص ۱۴٫
۳۳. هدایتگران راه نور، ص ۲۴۲٫
۳۴. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۱۷۷٫
۳۵. حق الیقین، ص ۱۶۲٫
۳۶. کتاب سلیم بن قیس. بیت الاحزان، ص ۹۰٫
۳۷. بحار الانوار، ج ۳۰، صص ۳۴۸ و ۳۴۹ به نقل از ارشاد القلوب.
۳۸. علم الیقین، فیض کاشانی، ج ۲، ص ۶۸۷؛ حق الیقین، ص ۱۶۴٫
۳۹. رنج ها و فریادهای فاطمه، صص ۱۴۳ و ۱۴۴٫
۴۰. بحار الانوار، ج ۲۲، ص ۴۷۷٫
۴۱. هدایتگران راه نور، ص ۲۵۲، سید محمدتقی مدرّسی.
در روایات در مورد ضربت زدن مغیره به حضرت زهراعلیها السلام به صورت مستقیم سخنی به میان نیامده است. ولی به عنوان شیطانی که افراد را بر علیه خاندان رسالت بر می انگیخت از او یاد کرده اند. ولذا نظر امام علیه السلام این است که او نقش اصلی را در این ضربت داشته است. البته بعضی نیز نقل کرده اند که آن گاه که قنفذ با تازیانه بر حضرت زهراعلیها السلام می زد، مغیره نیز با غلاف شمشیر بر بدن حضرت زهراعلیها السلام ضربه زد.
۴۲. کتاب سلیم بن قیس، ۲۵۳ (با اندک اختلاف..
۴۳. بحار الانوار، ج ۲۹، ص ۱۲۹٫
۴۴. رنج ها و فریادهای فاطمه، صص ۱۷۳ تا ۱۷۵٫
۴۵. همان، ص ۱۹۴٫
۴۶. علل الشرایع، باب ۱۴۸، ص ۱۸۷٫
۴۷. احقاق الحق، ج ۱۰، ص ۴۷۴؛ کشف الغمّه، ج ۲، ص ۱۲۶٫
۴۸. بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۹۱٫
۴۹. ترجمه ی بیت الاحزان، ص ۲۴۷٫
۵۰. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۲۱۸؛ رنج ها و فریادهای فاطمه، ص ۲۴۱٫
۵۱. بطله کربلا، ص ۴۳٫
۵۲. علل الشرایع، ص ۱۸۵٫
۵۳. کشف الغمّه، ج ۲، ص ۱۲۲٫
۵۴. رنج ها و فریادهای فاطمه، ص ۱۵۷٫
۵۵. فضایل الزهرا. ص ۱۰۹٫

منبع :مبلغان . شهریور ۱۳۷۹، شماره ۸

بعضی‌ها همیشه اضطراب دارند، ممکن است این اضطراب را نشان ندهند اما درون‌شان، غوغایی است؛ این هم تا حدود زیادی ناشی از تیپ شخصیتی آنهاست. در این مطلب شما را با چهار تیپ شخصیتی پراسترس و شیوه شناخت آنها و راهکارهایی برای کمک به آنها آشنا می‌کنیم.

تیپ شخصیت الف

الف‌های در خطر: یکی از تیپ‌های شخصیتی پراسترس، تیپ شخصیتی«الف» است. شخصیت «الف»، فردی است که در همه کارهایش سرعت داشته و خیلی عجله دارد و از این که چند کار را با هم انجام می‌دهد، لذت می‌برد و همیشه فکر می‌کند که خودش کارها را بهتر و به‌موقع‌تر انجام می‌دهد. این افراد، اعتیاد به کار دارند و حتی در تعطیلات هم نمی‌توانند از کار کنار بکشند. اگر مشغول کاری نباشند، احساس بی‌قراری و اضطراب شدید می‌کنند. همیشه زودتر از موعد، سر قرار حاضر می‌شوند و جالب اینجاست که نمی‌دانند چه فشاری را متوجه جسم خود می‌کنند. بیشترین فشار به این افراد، زمانی وارد می‌شود که همکار، همسر یا دوست آنها، تیپ شخصیت مقابل آنها یعنی تیپ «ب» باشد. این خصوصیات، بیشتر ناشی از ژن است اما مقداری از آن هم ناشی از خصوصیات اکتسابی است، یعنی فرد مثلا ۴ کار را با هم انجام می‌دهد و از این کار لذت می‌برد و همین روال را دائما تکرار می‌کند و به آن عادت می‌کند و در آن غرق می‌شود و آن را ادامه ادامه می‌دهد.

تیپ شخصیت کمال‌گرا

اسمی که زیباست اما…: تیپ‌های کمال‌گرا یا ایده‌آل‌گرا که یکی از شخصیت‌های پراسترس هستند، در اسم قشنگ هستند، اما در واقعیت نه، آنها نتیجه و هدف برایشان آن‌ چنان مهم است که روند و لحظه‌های زندگی را از دست می‌دهند. برای این که به هدف برسند بسیار به خودشان سخت می‌گیرند و بسیاری از تجربه‌های لحظات زندگی را از دست می‌دهند چرا که از اول فکر می‌کنند نمی‌توانند تا آخر آن تجربه را بروند و در نتیجه ممکن است اصلا شروع هم نکنند. برای این افراد، نمره ۲۰ مهم است و ۱۹ برای‌شان شکست است. این افراد بسیار به خود سخت می‌گیرند تا به نتیجه برسند اما وقتی به نتیجه رسیدند، از آن لذت نمی‌برند. شیوه درست زندگی این است که در موقعیت‌های مختلف، تجربه‌های متفاوتی داشته باشی و از آنها لذت ببری نه این که صرفا موفق شوی، مثلا زمانی را اختصاص به نقاشی کردن بدهی و از آن لذت ببری اما لزوما نقاش معروفی نشوی یا آشپزی کنی اما سرآشپز مشهوری نشوی. کمال‌گراها اما این‌طور نیستند. آنها همیشه در مورد موفقیت‌ها و هدف‌های‌شان فکر می‌کنند. توصیه من به کمال‌گراها اما این‌ طور نیستند. آن‌ها این است که به کودک درون خود اهمیت بدهند و با آن ارتباط برقرار کنند. بازی‌هایی انجام دهند که برد و باخت ندارد. نقطه مقابل کمال‌گرایی، تنبلی است که آن هم خیلی بد است، چرا که زندگی فقط تنبلی و لذت بردن نیست و باید هدف هم داشته باشی. تنبل‌ها اصلا تلاش نمی‌کنند و هیچ هدفی ندارند.

تیپ شخصیت معلم

معلم‌های سختگیر: تیپ شخصیتی معلم یا کنترل‌گر هر جا باشند، سعی می‌کنند درس بدهند. این افراد دوست دارند درس بدهند حتی اگر کسی از آنها سؤال نکند هم شروع به نظر دادن می‌کنند. این افراد همیشه قضاوت می‌کنند و خوب و بد مشخص برای خودشان دارند و به‌شدت کنترل‌گر هستند. این افراد همیشه متکلم‌وحده بوده و شنونده خوبی نیستند چرا که فکر می‌کنند هر آنچه باید بدانند می‌دانند. این گروه به‌ خصوص برای افراد نزدیک خود باید و نباید دارند و می‌خواهند اصلاح‌گر آنها باشند. این تیپ همیشه در استرس هستند چرا که نزدیکان‌شان لزوما همیشه مطابق استانداردهای آنها عمل نمی‌کنند. آنها معمولا با سؤال و جواب‌ها و اظهار نظرهایی که می‌کنند خودشان را لو می‌دهند، مخصوصا با تاکیداتی که روی نظر خود داشته و اصراری که روی غلط و درست بودن از دید خود دارند. این گروه به سختی توصیه‌پذیر هستند و نمی‌شود به آنها راهکار ارائه داد چرا که فکر می‌کنند همه راهکارها را می‌دانند. این افراد اصلا آموزش‌پذیر نیستند و در مقابل آموزش، بسیار مقاومت می‌کنند. سر دیگر طیف معلم، آدم‌های بی‌مسئولیت و بی‌خیال هستند که در قبال خود و دیگران، هیچ احساسی مسئولیتی ندارند و هیچ چیزی برای‌شان مهم نیست.

بیماری قلبی نگیرید

در تحقیقی که در دانشگاه هاروارد انجام شد، تمام بیماران قلبی بستری شده در بخش مراقبت‌های ویژه، مورد بررسی قرار گرفتند و از بیماران و همراهان آنها در مورد خصوصیات شخصیتی آن افراد پرسیده شد و مشخص شد که بیشترین افرادی که دچار مشکلات قلبی می‌شوند، دارای تیپ‌های شخصیتی «الف» هستند. در واقع این تیپ، به‌ شدت پراسترس و مستعد حمله قلبی است.

متضاد بهتر است یا مشابه؟

همسران شخصیت‌های تیپ «الف»، اگر تیپ متضاد با او داشته باشند، دچار ناراحتی می‌شوند چرا که به هر حال تحت‌ فشار همسرشان قرار می‌گیرند، اما بیشتر، خود فرد دارای تیپ الف است که در این رابطه دچار ناراحتی می‌شود. این افراد تحمل آرام و کند بودن را ندارند و توقع دارند که دیگران همپای آنها و به‌ سرعت آنها کار کنند و وقتی این اتفاق نمی‌افتد، ناراحت می‌شوند. اگر زوج تیپ شخصیتی مشابه داشته باشند، همدیگر را درک می‌کنند و از این لحاظ، کمتر دچار مشکل می‌شوند. البته این ویژگی تنها عامل موثر در داشتن ارتباط موفق نیست. تیپ شخصیتی، صرفا در روابط تاثیرگذار نیست و در موفقیت‌ها یا شکست‌های شغلی، وضعیت سلامت یا رضایت از زندگی نمایان می‌شود.

«ب» نقطه مقابل «الف»

نقطه مقابل تیپ الف، تیپ ب است که آرام و آهسته است و حتما باید یک کار را تمام کند و بعد سراغ کار بعد برود. این افراد، دیر سر کار یا قرار می‌رسند. البته تیپ الف و ب، دو سر یک طیف هستند و نمی‌شود گفت که حتما یک آدم تیپ «الف» با نمره ۱۰ از ۱۰ است و یکی دیگر تیپ «ب» با نمره ۱۰، ممکن است هر کسی جایی از دو سر یک طیف باشد، در کل مهم این است که تلاش کنیم به نقطه تعادل نزدیک شویم یعنی نه بیش از حد، سریع و عجول باشیم نه بیش از حد، کند و آرام.

افراد تیپ «الف» راحت‌تر به سمت تعادل می‌روند اما افراد تیپ «ب»، سخت‌تر به سمت تعادل می‌روند چرا که کم کردن سرعت در رفتارها، خیلی راحت‌تر از به سرعت انجام دادن کارهاست.

چرا سرعت‌گیر جلوی ما قرار می‌گیرد؟

باید بدانید هیچ چیز در جهان، اتفاقی نیست. هر اتفاقی می‌افتد تا چیزی را به کسی نشان دهد یا او را هوشیار کند و به او هشدار دهد. عالم ما را با موانع رو به‌ رو می‌کند تا متوجه نیاز به تغییر شویم. اگر کسی سرعت بیش از حد دارد، یکی از اشخاص مهم زندگی‌اش احتمالا کند و آرام است. این ترمزی است که جهان، پیش پای او می‌گذارد تا متوجه شود، بی‌دلیل سرعتش زیاد است و این، وضعیت سلامت او را به خطر می‌اندازد.

چطور فرد «الف» را بشناسیم؟

برای این که بفهمید فرد مقابل شما تیپ الف است یا نه، می‌توان از او پرسید که اگر یک‌ بار با او قرار بگذارید و شما دیر کنید، او چه احساسی پیدا می‌کند؟ (نباید پرسید چه کاری می‌کنی چون انسان‌ها ذاتا می‌خواهند خود را محترم نشان دهند و ایده‌آل خود را به جای واقعیت وجودی خود می‌گذارند در نتیجه در مورد رفتار خود واقعیت را نمی‌گویند). این فرد اگر تیپ «الف» باشد، احتمالا می‌گوید حالم بد می‌شود و حس بدی خواهم داشت و…

تیپ شخصیت مهرطلب

همیشه به دنبال جلب محبت دیگران: افراد مهرطلب یا تاییدطلب، کسانی هستند که برای راضی نگه داشتن دیگران هر کاری می‌کنند و در این راه خواسته‌های خود را زیرپا می‌گذارند. برای این افراد، نه گفتن خیلی سخت است چرا که نمی‌خواهند رضایت دیگران را از دست بدهند. این گروه، هیچ‌وقت خواسته‌های خود را مطرح نمی‌کنند چرا که از نه شنیدن به‌ شدت گریزان هستند. برای آنها فقط خواسته‌های دیگران مهم است و می‌خواهند همیشه رضایت دیگران را داشته باشند. خودخواه‌ها به همه، نه می‌گویند. مهرطلب‌ها از کودکی با این پیام بزرگ شده‌اند که‌ «اگر می‌خواهی دوستت داشته باشند، آن طوری باش که دیگران می‌خواهند». انسان‌های مهرطلب، با این که معمولا خواسته خود را به زبان نمی‌آورند، از درون بسیار پرتوقعند. به‌ دلیل استرس زیاد زیر پا گذاشتن خود، فرسوده و دچار مشکل می‌شوند و سلامت‌شان تهدید می‌شود. به افراد مهرطلب توصیه می‌کنیم روی حس ارزشمندی خود، کار کنند و یاد بگیرند که برای خودشان، وقت بگذارند و تمرین نه گفتن انجام دهند. به آنها می‌گوییم که تمرین کنند، چیزی بخواهند و نه بشنوند.

منبع: میگنا

عنوان: شخصیت در روابط صمیمانه؛ اجتماعی‌شدن و آسیب‌شناسی روانی
مولف: لوچیانو لبت
مترجم/ محقق: عابدین جواهری؛ نگین ناصری تفتی؛ مارال عسکری
ناشر: انتشارات ارجمند
سال نشر: ۱۳۹۵
نوبت نشر: اول
محل نشر: تهران

کمک به مراجعان جهت بهبود روابط بین فردی، یکی از دغدغه‌های اصلی متخصصان حوزۀ روان‌درمانی و مشاوره می‌باشد، در همین راستا امروزه بحث آسیب‌شناسی روانی و روان‌درمانی در چارچوب بین فردی مطرح می‌شود و نیاز به یک نظریۀ ارتباطی از این منظر قابل توجه خواهد بود. چهار دهه کار بر روی نظریه‌های شخصیت و خانواده، لوچیانو لبت را به یکی از معتبرترین متخصصان در این حیطه تبدیل کرده است.

لبت در این کتاب، به بررسی پیوندهای بین شخصیت و روابط صمیمانه و تحول شخصیت در چنین روابطی می‌پردازد. هم چنین، وی روابط را بر اساس محورهای اول و دوم DSM-IV و در امتداد پیوستاری توضیح داده است که دامنۀ آن از کارآمدی بهینه تا آسیب شدید بوده و به آسانی هم قابل شناسایی است. نظریۀ لبت در تلاش برای فراهم آوردن یک چارچوب مفهومی برای طبقه‌بندی DSM-IV می‌باشد.

این کتاب، هم چنین چارچوب مفهومی نویسنده را به راهبردهای تشخیصی و برنامه‌های پیشگیری و مداخلات درمانی پیوند زده است. نظریۀ لبت، افراد را با روابط صمیمی‌شان و همین‌طور موقعیت‌هایی که در آن زندگی می‌کنند پیوند می‌دهد، بنابراین زوج‌درمانگران، خانواده‌درمانگران و درمانگران فردی می‌توانند از آن بهره ببرند.

مقدمه

اگر به آدم‌هاى گوناگونى که از کنار شما در خیابان مجاور و شلوغ عبور می‌کنند، اندکى تأمل کنید، درباره هر کدام که داراى تیپ و شکل و شمایل خاصى هستند، چه قضاوتى می‌کنید؟

افراد با کت و شلوار، پیراهنِ آستین‌کوتاه، چادر یا روسرى، کفش کتانى، در حال جویدن آدامس، با لباس تعمیرکارى و یا اتوکشیده، کرواتى و اُدکلانى، همراه با کیف دستى پارچه‌اى و یا سامسونت، موهاى بلند از پشت بسته یا کوتاه همراه با ته‌ریش، قیافه عبوس و اخمو و یا شاداب و خندان، صورت و چهره زمخت با سبیل کلفت و یا باوقار و آرام، لباس‌هاى تنگ و چسبان و کوتاه، رنگارنگ و یا تیره و… به‌راستى درباره هر یک از این‌ها چه قضاوتى می‌کنید؟

آیا ژولیدگى ظاهر و آشفتگى و برافروختگى چهره، و یا وقار و طمأنینه ظاهر و آراستگى آن، در نوع شخصیت آدمى تأثیرگذار است؟ آیا می‌توان گفت نوع پوشش آدمى برگرفته از جهان‌بینى اوست و انسان‌‌هاى مادی‌گرا و یا وابسته به مکاتب نهیلیسم با دین‌داران و مؤمنان الهى در نوع پوشش متفاوتند؟! آیا پوشش برگرفته از فرهنگ آدمى است؟

این قلم بر آن است که به پرسش‌هایى از این دست در قالب چند نکته پاسخ دهد.

الف) پوشش و شخصیت

۱- نوع پوشش آدمى می‌تواند بیان‌گر نظام فکرى و جهان‌بینى و ارزش‌ها و افق‌هاى فکرى حاکم بر او باشد. در هر جامعه‌اى نوع پوشش آدمیان، علاوه بر این‌ که تابع شرایط اقلیمى و محیطى است، حکایت از جهان‌بینى، ارزش‌ها و هنجارهاى حاکم بر فرهنگ آن جامعه دارد. زنان مسلمان در یک جامعه دینى با پوشش مناسب در اجتماعات ظاهر می‌شوند.

۲- نوع و سبک پوشش و آرایش و روی‌آورى به تنوع پوششى و نوآورى در پوشش و بهره‌گیرى از مدهاى متنوع می‌تواند حاکى از شخصیت آدمى و خط فکرى او می‌باشد. آدم‌هاى دم‌دمی‌مزاج و مدپرست و کسانى که هر روز به دنبال مد و پوشش خاصى می‌روند و دائماً پوشش و سبک آرایش ظاهر خویش را تغییر می‌دهند، معمولاً از ماهواره‌ها و آن سوى آب‌ها آرمان خویش را جست‌وجو می‌کنند و به‌ نوعى، افرادى وابسته به فرهنگ بیگانه، غریبه و خودباخته تلقى می‌شوند. دم‌دمى مزاجى، تقلید افراط‌گونه، فقدان ثبات رأى و … از ویژگی‌هاى این گونه افراد است.

۳- در همه جوامع، تغییر و تحول و نوآورى، همواره امرى پسندیده و واپس‌گرایى، تحجر، کهنه‌گرایى و رکود، امرى مذموم و ناپسند است و آراستگى ظاهرى روزانه، تغییر سبک مو، ظاهر و اُتوى لباس‌ها، پیرایش موها در حد اعتدال، چینش اثاثیه منزل و محل کار به سبک زیبا، بهره‌گیرى از رنگ‌هاى جدید، نو و شاد و به‌ طور کلى آراستگى خود و محیط زندگى و کارى، و تغییر، تحول و نوآورى در آن، حکایت از برخوردارى فرد از انضباط درونى، غریزه فطرى، وقار، شادابى و خوش‌سلیقگى او دارد. از سوى دیگر، تحجر، آشفتگى، ژولیدگى، بی‌نظمى، عدم تغییر، یک شکلى و بی‌شکلى و … نشان از انزواگزینى، رکود و رخوت فرد دارد.

۴- تغییر، تحول و نوآورى، باید متعادل باشد. اگر نوآورى به معناى گرایش به ایجاد راه‌هاى جدید و نوین، و اصلاح راه‌هاى پیشین، براى دسترسى سریع به اهداف مورد نظر باشد، امرى پسندیده است. اما اگر نوآورى و تغییر و تحول بر اساس معیارهاى عقلانى و منطقى صورت نگیرد، به انحراف کشیده شده، موجب ساخت‌شکنى، شکستن هنجارهاى موجود و پذیرش افراطى و بی‌حد و حصر هر نوع تغییر و تحولى در جامعه می‌شود.

۵- نوع پوشش آدمیان بیان‌گر تعلق خاطر آنان به فرهنگ دارد. استفاده و بهره‌گیرى از پوشش مناسب با فرهنگ ملى و دینى ایرانى تناسب دارد. استفاده از رنگ‌هاى شاد و لباس‌هاى مناسب، نشانه شخصیت ایرانى و دینى مستقل و حکایت از عزت نفس و وابستگى به فرهنگ این مرز و بوم دارد. همان‌ گونه که استفاده از کروات، بهره‌گیرى از لچک‌هاى کوتاه، لباس تنگ و چسبان و پوشش ناکافى براى مردان و زنان و اهمیت ندادن به نوع پوشش و حضور در اجتماعات با پوشش نامناسب، حاکى از عدم تعلق خاطر چنین فردى به فرهنگ بومى، ملى و دینى دارد و نشانه وابستگى او به فرهنگ‌هاى بیگانه است.

ب) آثار و پیامدهاى پوشش

علاوه بر آنچه گذشت، پوشش افراد، پیامدها و آثارى نیز در پى دارد و تأثیرگذار بر شخصیت و حاکى از هیمنه آدمى است؛ به برخى از آن‌‌ها در اینجا اشاره می‌گردد:

۱- آراستگى ظاهرى و خودآرایى فرد و نظافت ظاهرى و پاکیزگى او، نقش به‌سزایى در جاذبه ظاهرى او داشته، او را از شخصیتى با ثبات و باوقار برخوردار کند.

۲- همواره ظاهر آدمى تا حدود زیادى برگرفته و حاکى از باطن او دارد. ظاهر جذاب، شیک، آراسته، نظیف و … می‌تواند حکایت از درونى آرام، منظم و فاقد هر گونه آشفتگى باشد.

۳- خودآرایى و آراستگى، عاملى براى آرامش روحى و روانى آدمى است. در مقابل، آشفتگى ظاهرى و به هم ریختگى، عاملى در بی‌ثباتى و عدم آرامش خاطر و طمأنینه روحى او دارد. آدم‌هاى باوقار، آراسته و نظیف که فرصت رسیدگى به ظاهر خود دارند، حداقل غافل از پردازش باطنى نخواهند بود اینان از آرامش درونى برخوردارند و افرادى صبور و با حوصله‌اى خواهند بود که کمتر عصبانى می‌شوند.

۴- اگر خودآرایى و آراستگى ظاهرى، توأم با رسیدگى باطنى فرد باشد و فرد هم‌زمان با آراستگى ظاهرى، اصلاح و آراستگى درونى را بیاغازد، این امر موجب تعادل شخصیت آدمى، یک‌رنگى ظاهر و باطن او خواهد شد. یک‌رنگى، پرهیز از دورویى و ریا و عدم تعادل شخصیت فرد و دم‌دمى مزاجى، از آفات یک‌بعدی‌نگرى است.

اگر خودآرایى و آراستگى ظاهرى توأم با خودآرایى و رسیدگى به درون باشد، موجب نفوذ فرد در دل دیگران می‌شود. به عبارت دیگر، محبوبیت و نفوذ در دل و جذابیت ظاهرى، ناشى از خودآرایى و رسیدگى به درون و تهذیب نفس است.

۵- لباس زیبا و پوشش مناسب، موجب تقرب به خدا نیز هست. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند:

«خود را به وسیله لباس، زیبا کنید؛ زیرا خداوند زیباست و زیبایی‌ها را دوست دارد.[۱]‌» بنابراین، وقتى آدمى احساس می‌کند با پوشیدن لباس زیبا رضایت محبوب را جلب نموده، زمینه شادابى و نشاط روحى خود را فراهم کرده است. این امر تأثیر فراوانى بر شخصیت او دارد.

۶- لباس تمیز و زیبا و آراستگى ظاهرى، غم و اندوه را از انسان می‌زداید؛ چرا که تمیزى و زیبایى، شادابى و نشاط می‌آورد و جایى در دل انسان براى غم و اندوه باقى نمی‌گذارد. در مقابل، استفاده از لباس‌هاى تیره، تنگ و چسبان، دل را سیاه می‌کند و آدمى را غم‌دار. این نکته، فحواى بسیارى از روایات نیز هست.۲

پی‌نوشت‌ها

۱- وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۳۴۰؛

۲- در این زمینه مراجعه کنید به: پرسمان؛ سال دوم؛ شماره ۱۲؛ و پرسمان؛ سال سوم؛ شماره ۱۴؛

نویسنده: محمد فولادى

منبع: پایگاه باشگاه اندیشه

معنای ادب

ادب را به ظرافت‌ها و زیبایی‌های یک عمل تعریف کرده‌اند؛ هیئت نیکویی که شایسته است فعل مطابق آن باشد.(۱) مانند آداب غذا خوردن و خوابیدن، آداب دعا و نماز خواندن، آداب معاشرت، آداب زیارت و آداب ازدواج. این خصلت‌های شایسته موجب حُسن یا کمال فعل می‌شوند.

البته این معنا از ادب تنها در افعال مشروع تحقق دارد؛ وقتی در باب آداب سخن می‌گوییم یعنی اصل عمل را توصیه می‌کنیم و یا دست‌کم روا می‌شماریم؛ بنابراین در اعمال شنیع یا ممنوع مانند میگساری، تجاوزگری، خیانت و دروغ، ادب معنا ندارد، همچنین روشن است که این معنا تنها در جایی است که یک عمل را بتوان به گونه‌های مختلفی ـ زشت و زیبا، کامل و ناقص ـ انجام داد.

زیبایی و شایستگی که در تعریف ادب قید شده، در جوامع مختلف، متفاوت است، به همین جهت آداب جوامع مختلف، متفاوت گشته به صورتی‌ که یک امر عادی در یک جامعه در میان جامعه دیگر شنیع و مذموم به شمار می‌رود؛ مثلاً در جامعه مسلمان هنگام دیدار، سلام به کار می‌رود؛‌ در حالی‌ که برخی از جوامع با برداشتن کلاه و برخی با قرار دادن دست در کنار سر دیدار را آغاز می‌کنند، یا آداب ملاقات با نامحرم در امت اسلامی با امم دیگر بسیار متفاوت است.

ممکن است کسانی از اخلاق (ملکات پایدار روحی) و آداب، برداشت واحدی داشته باشند؛ اما از آنچه گذشت روشن می‌شود که اخلاق، زیبایی جان و آداب، زیبایی فعل است یعنی اخلاق به صفات درونی و آداب به رفتارهای ظاهری اختصاص دارد. آداب معمولا قالب بروز اخلاق و ظرفی برای تحقق آن است.

به همین جهت تخلف از آداب نسبت به تخلف اخلاقی، در میان مردم زشتی کمتری دارد، به همین جهت اظهار جهل به حکم اخلاقی، پذیرفتنی نیست. اگر کسی دروغ بگوید و ادعا کند «من نمی‌دانستم که دروغ‌گویی بد است»، مردم سخن او را نمی‌پذیرند و عذر او را موجه نمی‌دانند؛ بر خلاف آداب که اظهار جهل در باره آن، از سوی مردم پذیرفتنی‌تر به شمار می‌رود.

همچنین مسائل اخلاقی در میان فرهنگ‌های گوناگون، ثابت و تغییرناپذیر است؛ اما بسیاری از آداب اجتماعی قابل تغییر و نسبی است.(۲)

به بیان دیگر، آداب تعین و تجسد خارجی اخلاق است و مصادیق متنوع جایگزین‌پذیر دارد، یعنی هرگز نباید از اخلاق صرف‌نظر کرد و همواره باید بدان ملتزم بود. اما از برخی آداب می‌توان به شرط جایگزینی دست برداشت.(۳) به این ترتیب گزاره‌های حاکی از رفتارهای ارزشیِ فرازمانی و فرامکانی، ناظر به اخلاق و گزاره‌های حاکی از رفتارهای ارزشی زمان‌مند و مکان‌مند، ناظر به آداب هستند.(۴)

آداب در جوامع و گروه‌های مختلف اشکال متفاوتی دارد. آداب می‌تواند مربوط به طبقه یا گروه خاصی باشد؛ مثل آداب ثروتمندان یا پزشکان در حالی‌که اخلاق فراگیر و عمومی است و به طبقه خاص یا صاحبان پیشه‌ای اختصاص ندارد.

مصادیق و انواع آداب

می‌توان آداب را به اعتبار خاستگاه‌های آن به آداب دینی و غیردینی تقسیم کرد، آداب دینی یا مستقیماً مستند به نصوص دینی هستند و یا اهل ایمان، آنها را بر اساس فهم خود از دین و با الهام از منابع دینی ابداع کرده و خود را مقید به مراعات آنها می‌دانند و آداب غیردینی، آدابی هستند که پیدایش و رواج آنها ریشه در ویژگی‌های منطقه‌ای، نژادی، تاریخی، صنفی، جنسی و امثال آن دارد. به عنوان مثال سعی در زودتر سلام کردن، جواب سلام را کامل‌تر ادا کردن، برگزاری جشن عبادت و نشستن در اولین جای خالی هنگام ورود مجلس از آداب دینی است.(۵)

همچنین آداب را می‌توان به فردی و اجتماعی تقسیم کرد. اگر در رعایت ادب، کسی جز فاعل آن حضور نداشته باشد ادب، کاملاً فردی است؛ مانند آداب نماز خواندن و خوابیدن، اما اگر رعایت ادب به شرط حضور دیگران باشد ادب اجتماعی است؛ مانند آداب معاشرت و ازدواج.

شیوه تغذیه، خودآرایی (نوع پوشاک و ظواهر)، بهداشت و سلامت، معاشرت (سلام، مصافحه، نشست و برخاست، گفتگو و…)، نمونه‌هایی از آداب هستند.

اهمیت آداب و آثار اجتماعی آن

آداب اسلامی، نماد ظاهری اسلام است. مسلمان بودن، با هر رفتاری قابل جمع نیست؛ یعنی وقتی به ارزش‌های اسلامی سر تسلیم فرود می‌آوریم، هر گونه رفتار یا ظاهری را نمی‌توانیم برای خود انتخاب کنیم، آداب اسلامی آن گونه ظاهری است که با اعتقادات و ارزش‌های اسلامی سازگار است و بروز خارجی توحید، تسلیم در برابر خدا و بندگی او است.

می‌توان به وجهه اجتماعی آن هم نظر دوخت، وقتی یک امت به آداب خاصی ملتزم باشد ساخت اجتماعی متناسب با اعتقادات و ارزش‌های خود را نیز پدید می‌آورد. مثلاً در جامعه‌ای که ارزش‌های اسلامی نهادینه شده و بندگی پروردگار فراگیر گشته تبلیغ کالاهایی که حرص و دنیاطلبی را بیفزاید، ناهنجار دیده می‌شود و مجالی نمی‌یابد.

چگونگی رفتار ظاهری ما، نمادی است از نوع تفکر و علاقه ما، این جلوه‌های ظاهری که از ما سر می‌زند، به نوعی ما را به دیگران ـ و حتی به خود ـ معرفی می‌کند. احوال درونی ما را آشکار می‌سازد و باور و پسند ما را می‌نمایاند؛ مثلا پیراهن مشکی شیعیان در ایام عزای اهل بیت(علیهم السلام)، عشق و علاقه عمومی آنها را به خاندان پیامبر و اعتقاد آنها را به این فرهنگ بیان می‏‌کند.

از این رو این احوال ظاهری اگر میان کسانی مشترک باشد نشان از همفکری و قرابت آنان دارد و اگر در ظواهر افراد و نوع زندگی آنان تفاوتی باشد، می‌توان حدس زد که در نگاه و ارزش‌های آنان نیز احتمالاً تفاوتی وجود دارد.

لباس هر انسان، پرچم کشور وجود اوست، پرچمی است که او بر سر در خانه وجود خود نصب کرده ‏است و با آن اعلام می‏‌کند که از کدام فرهنگ تبعیت می‏‌کند. همچنان که هر ملتی با وفاداری و احترام به پرچم خود، اعتقاد خود را به هویت ملی و سیاسی خود ابراز می‏‌کند، هر انسان نیز مادام که به یک سلسله ارزش‏ها و بینش‏‌ها معتقد و دلبسته باشد، لباس متناسب با آن ارزش‏ها و بینش‏‌ها را از تن به در نخواهد کرد.(۶)

بر این اساس، تغییری که در تیپ ظاهری انسان‏ها رخ می‏‌دهد، نشان از طوفانی درونی دارد که بر زوایای افکار و امیال آنان اثر گذاشته ‏است. لباس انسان در نگاه نخست، شأنی از ظواهر اوست و جلوه بیرونی شخصیت او به شمار می‌‏رود، اما در نگاه دقیق پیوندی ناگسستنی با باطن او دارد و پرده‌‏ای از واقعیات درون او را آشکار می‌سازد…

لباس نه تنها تحت تأثیر فرهنگ جامعه است که معرف شخصیت تک‏ تک افراد نیز هست و البته میان شخصیت افراد و فرهنگ عمومی جامعه نیز ارتباطی قوی وجود دارد. در جامعه‌‏ای که ارزش‏های والای معنوی و انسانی، بی‏‌اعتبار باشد و عالم درون انسان، حیثیت و معنایی مستقل از نمایش‏‌ها و جلوه‏‌های بیرونی نداشته باشد، قهراً شخصیت انسان به کلی بر پایه توجه دیگران و اظهارنظر آنان درباره وی، شکل می‏‌گیرد و پیداست که افراد در چنین جامعه‌‏ای سعی می‏‌کنند با هر وسیله و از جمله با لباسی که به تن می‏‌کنند، برای خود نوعی تشخص و تعین ایجاد کنند. مد و تغییرات بی‏‌شمار و بی‏‌دلیلی که مرتباً در لباس رخ می‏‌دهد، چنین زمینه‏‌ای در ضمیر و روان افراد دارد.(۷)

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها

۱- [علامه] طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ج ۶، ص ۲۵۶؛

۲- علی مصباح و دیگران، روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، تهران: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، ۱۳۷۴،‌ ص ۱۱۱۱؛

۳- این تفاوت نظیر تفاوت میان اصول و روش‌ها است. اصول و روش‌ها هردو از مقوله بایدها هستند. اما اصول را همواره باید پاس داشت در حالی‌که روش‌ها ضمن این که همه درست‌اند قابلیت جایگزینی دارند؛ یعنی می‌توان از یکی با دیگری دست برداشت.

۴-مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران: صدرا، ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۲۸۱ ؛ فتحعلی‌خانی، محمد، آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۹، ج ۱، ص ۴۰؛

۵- علی‌زاده، مهدی و دیگران، اخلاق اسلامی؛ مبانی و مفاهیم، قم: دفتر نشر معارف، ۱۳۸۹، ص ۲۱۴؛

۶- حداد عادل، غلامعلی؛ فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، تهران: سروش، ۱۳۵۹، ص ۴۰؛

۷- همان، ص ۴۳ تا ۴۵؛