اشاره:
پیشینه روابط ایران و آمریکا از نگاه‌های مختلف قابل بررسی است. یک وجه این بررسی، ارائه کارنامه‌ای از فعالیت‌های ایران‌شناسی در ایالات متحده است. از سالهای اول، آشنایی آمریکائیان با ایران آنان درصدد شناسایی فرهنگ، جامعه،تمدن، تاریخ و قومیت ایرانی بودند. ایران‌شناسی به عنوان یک کرسی در برخی مراکز تحقیقاتی و آموزشی درآمد و برای پیشبرد این مقوله از ایرانیان اهل فکر نیز استفاده بردند.
قبل از جنگ جهانی آمریکائیان چندان عنایتی به شرق و ایران نداشتند و اطلاعات خود را از اروپائیان می‌گرفتند، ولی بعدها به دلیل ضرورت‌های مختلف مجبور شدند خود مستقلاً مسائل شرق را کارشناسی کنند و برای این منظور به تأسیس برنامه‌های درسی در دانشگاهها، کتابخانه‌ها و مؤسسه‌های فرهنگی همت گماردند. مناسب بود در ایران نیز «آمریکاشناسی» به عنوان یک ضرورت تاریخی در دستور کار قرار می‌گرفت و واقعیت‌های منفی و مثبت آن جامعه با واقع‌نگری ارزیابی می‌شد که البته نشد. از اینرو نگره‌های ما به فرهنگ و تمدن آمریکایی براساس شالوده‌ای غیرکارشناسانه بنا گردید، ولی مراکز کارشناسی آنان به دقت بر عمق و گستره‌ی پژوهش‌ها افزودند.
غرب‌شناسی که پس از پروژه غرب‌زدگی آل‌احمد و دیگران آغاز شد و زدایش عناصر منفی غرب و تعامل واقع‌گرایانه‌تر با آن را صرفاً از طریق شناسایی دقیق آن میسر می‌دانند، مشتمل بر آمریکاشناسی نیز هست. ولیکن آن نیز تاکنون در ایران چندان جدی گرفته نشده است. هر چند که در چند سال اخیر در برخی از مراکز فرهنگی ایران برخی برنامه‌ها پی‌گیری شده است.
ما به غرب و بخشی از آن که آمریکاست هرگونه که نگاه کنیم، چه به چشم منفی و تئوری توطئه۱ و چه به صورت مثبت و به عنوان یک واقعیت تاریخی و جهانی در هر دو صورت ناگزیر به شناسایی آن هستیم و در اولین قدم باید بدانیم آنان درباره‌ی ما چگونه می‌اندیشند و چه آراء کارشناسانه‌ای دارند. لذا کارنامه کارهای مطالعاتی و تحقیقاتی آنان برای ما ضروری است. چرا که بسیاری از آرای ایران‌شناسان خارجی حتی در کتب درسی از دبستانی گرفته تا دانشگاهی گنجانده و تدریس می‌شود و بدین ترتیب نمی‌تواند در شکل دادن به افکار جامعه‌‌ی ایرانی نسبت به فرهنگ و تاریخ خود بی‌تأثیر باشد۲ مقاله حاضر درباره‌ی پاسخ به چنین نیازی تهیه شده است؛ و آن را در چند بخش به طور خلاصه و برگزیده و برپایه اطلاعات موجود تدوین نموده و ارائه می‌دهیم.
تقسیم جهان به شرق و غرب بیشتر تفکیک به لحاظ فرهنگی است. شرق‌شناسی به مجموعه مطالعات، تحقیقات و فعالیت‌های علمی در حوزه شناسایی ابعاد مختلف شرق گفته می‌شود. همچنان که غرب‌شناسی نیز فعالیت علمی در جهت شناخت ابعاد اجتماعی، فرهنگی و تاریخی غرب است.
شرق‌شناسی یا استشراق مشتمل بر شاخه‌های مختلف مانند اسلام‌شناسی، ایران شناسی، هند‌شناسی و عرب‌شناسی است. ایران‌شناسی رشته‌ای است که بیش از یک قرن سابقه دارد و موضوعی به نام تاریخ و تمدن و فرهنگ ایرانی را مطالعه می‌کند. این رشته از دانش را نخست اروپایی‌ها بنا نهادند. ۳
با این که مهد این رشته اروپا بود ولی بعداً آمریکائیان به صورت فعال در آن وارد شدند. ۴ و نیز متفکران ایرانی با اهتمام فراوان آن را گسترش داده و تعمیق بخشیدند. مجموعه‌ی تلاشهای استشراقی قابل توجه و درخور تأمل است. آقای سحاب در این مورد می‌نویسد:
از غرایب امر آنکه کتب مطبوعه در چاپخانه‌های ملی و مطابع اروپا و آمریکا چندین برابر زیادتر از آنهائیست که در تمام کشورهای اسلامی یا شرقی به طبع می‌رسد و این خود دلیل است که توجه و میل اروپایی‌ها به معارف اسلامی زیادتر از توجه ما بر آنست. ۵
این مقاله گزارش فشرده و خلاصه‌‌ای از فعالیت‌های ایران‌شناسی در داخل آمریکا است ضمناً در اینجا درصدد ارائه داوری و تحلیل نیستیم و نقد کارنامه آمریکائیان در ایران‌شناسی مجالی دیگر می‌طلبد.
فهرست مراکز ایران‌شناسی آمریکا
مراکز آموزشی و پژوهشی که در آمریکا به امور ایران‌شناسی پرداخته‌اند طبق شناسایی ما از قرار ذیل می‌باشد:
جمعیت آسیایی
در سال ۱۸۴۲ تعدادی از متفکران آمریکایی تصمیم گرفتند مؤسسه‌ای فرهنگی با هدف شرق‌شناسی تأسیس کنند. این مؤسسه زیر عنوان جمعیت آسیایی با تشکیل اولین جلسه رسمی آن در آوریل ۱۸۴۳ در خانه یکی از اعضاء با شرکت رئیس آن Pickering و دو معاون وی به نام‌های Robinson و Jenkins فعالیت خود را آغاز کرد.
از جمله فعالیت‌های آن انتشار مجله آسیایی (As.R) Asian Review در واشنگتن بوده است. دیگر فعالیت‌های آنان تصحیح کتابهای شرقی، ترجمه آثار اسلامی، آسیایی و ایرانی، تألیف مقالات و تدوین کتاب‌هایی در موضوع‌های مختلف شرق‌شناسی و ایران‌شناسی و بالاخره برگزاری انجمن‌ها و نشست‌های مختلف بوده است.
کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاههای آمریکا
تا سال ۱۸۷۰ فقط یک کرسی زبان سانسکریتی و یک کرسی درس زبانهای سامی آن هم برای فهم متون ادیان هندی و تورات در دانشگاههای آمریکا وجود داشت. اما به مرور بر کرسی‌ها و گروه‌های زبان افزوده شد تا جایی که تا سال ۱۹۶۴ در دانشگاه کلمبیا پنج مرکز زبان فارسی و پنج مرکز آموزش زبان ترکی دائر شده بود.
دانشگاه هاروارد که در سال ۱۶۳۶ به صورت دانشکده تأسیس شده بود و در ۱۷۸۰ به دانشگاه تبدیل شد، بزرگترین دپارتمانهای اسلام‌شناسی، شرق‌شناسی و ایران‌شناسی را در خود جای داد. دانشکده زبانهای فارسی، ترکی و عربی آن به سرپرستی هامیلتون گیب در ۱۹۵۵ گسترش یافت.
دانشگاه پرنستون با سرمایه‌گذاری‌های کلان دولتی و مردمی و با به کار گرفتن استادان و متخصصان شرقی و ایرانی توانست اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی را در بخش‌های آموزشی و پژوهشی گسترش و تعمیق بدهد. این دانشگاه مجله‌ای زیر عنوان The Moslem World منتشر می‌کند.
دانشگاه کلمبیا در نیویورک برای زبانهای شرقی، هجده دانشکده و گروه آموزشی تأسیس کرد و با روشهای جدید به آموزش در زبانهای خاورمیانه پرداخت. در بخش آموزش زبانهای خاورمیانه از جمله فارسی حدود چهل استاد مجرب را استخدام کرده است.
دانشگاه کالیفرنیا با بیش از پنجاه هزار دانشجو و کتابخانه‌ای با دو میلیون عنوان کتاب دارای برنامه‌های شرق‌شناسی و درسهای ایران‌شناسی است.
دانشگاه بوستون که در اصل برای آموزش الهیات و فلسفه تأسیس شد، در آن دین‌های ایرانی و اسلام نیز تدریس می‌گردد.
دانشگاه شیکاگو دارای دانشکده شرق‌شناسی است که در آن برخی موضوعات مربوط به ایران تدریس می گردد. این دانشگاه در امور باستان‌شناسی ایران بسیار فعال بوده و همواره گروه‌‌هایی را برای اکتشافات و تحقیقات به ایران می‌فرستاده است.
دانشگاه جونز هوپکینز Johns Hopkins در بالتیمور دارای گروه شرق‌شناسی است که به مسائل ایران نیز می‌پردازد.
غیر از دانشگاههای مزبور مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن به صورت مرکز آموزشی و پژوهشی فعالیت دارد. این مؤسسه کتابخانه‌ای تخصصی در خاورمیانه‌شناسی دارد. نیز مجله‌ای با عنوان Middle East Journalمنتشر می‌کند.
وزارت امور خارجه آمریکا به توصیه کنگره، «مؤسسه ارتباطات خارجی» را در سال ۱۹۴۷ تأسیس کرد که در آن هفتاد زبان از جمله فارسی آموزش داده می‌شود.
دانشگاههای دیگر آمریکا نیز کم و بیش دارای پروژه‌های آموزشی یا پژوهشی در زمینه شرق و ایران است. غیر از دانشگاهها، چهل و هفت مرکز و مؤسسه استشراقی تا سال ۱۹۶۴ در آمریکا احصاء شده است. ۶
در دو دهه اخیر فعالیت‌های تحقیقاتی ایران‌شناسی در آمریکا رویه دیگر و رونق بیشتری یافته است و مراکز متعددی به امور ایران می‌پردازند که گزارش کامل آنها، بسیار مفصل است. ۷
ایران‌شناسی در کتابهای مرجع آمریکا
کتابهای مرجع آمریکایی که مشتمل بر ایران‌شناسی است عبارتند از:
۱ـ دائرهالمعارف آمریکانا Encyclopedia Americana
دائرهالمعارف عمومی آمریکائی که به اهتمام فرانسیس لیبر Fransis Liber (1800 ـ ۱۸۷۲) آغاز شد. لیبر از فضلای آلمانی بود و در سال ۱۸۲۹ آمریکانا را آغاز نمود. نخستین چاپ آن در ۱۳ جلد در ۱۸۳۳ به پایان رسید و از آن به بعد مکرر به چاپ رسیده است و در هر چاپ بر مزایای آن افزوده شد. چاپ ۱۹۶۱ آن ۳۰ جلد می‌باشد.
مقاله بلند درباره‌ی ایران (Iran) را آقای T. Cyler Young در جلد پانزدهم چاپ ۱۹۷۲ آن نوشته است. این مقاله شامل شش بخش است. مردم‌شناسی، جغرافیا و منابع طبیعی، اقتصاد، تعلیم و تربیت، دولت و تاریخ. غیر از این مقاله، لابلای مدخلهای دیگر راجع به ایران مطالبی دارد که درایندکس موضوعی‌اش منعکس است.
۲ـ دائرهالمعارف روتلیج Routledge Encyclopedia of Phlosophy
به سر ویراستاری ادوارد گریک Edward Craigتوسط مؤسسه روتلیج در آمریکا و انگلستان تدوین شد و انتشار یافت. این اثر در ۱۹۹۱ آغاز شد. و اولین چاپ آن مربوط به سال ۱۹۹۸ در ده جلد است. ذیل Iran و Persia به زرتشت، غزالی، جوینی، ملاصدرا، میرداماد، فخرالدین رازی، ملاهادی سبزواری، سهروردی و خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته است. بسیاری از این مقالات توسط خود نویسندگان آمریکایی نگارش یافته است.
۳ـ دانشنامه ایرانی Encyclopedeia Iranica
دفتر اول این دائرهالمعارف به سرویراستاری آقای احسان یار شاطر در ۱۹۸۲ در بُستن منتشر شد. این اثر اولین دائرهالمعارف در زمینه مسائل ایرانی با ویژگی‌های مطلوب دائره‌المعارفی و جامعیت است. قبل از انقلاب اسلامی ایران برای ترجمه و تکمیل دائرهالمعارف اسلام، آقای یار شاطر سازمان دانشنامه ایران و اسلام را بنیان‌گذاری کرد و آنرا تا مقاله ابوهریره در هشت جزوه منتشر کرد. پس از اقامت در آمریکا مؤسسه دانشنامه ایرانی (ایرانیکا) را تأسیس نمود و با به کارگرفتن ایران شناسانی همچون مری بویس، ویلهلم آیلرس، باسورث، وَن اس و ویلفرد مادلونگ، مقالاتی در تاریخ، جغرافیا، فرهنگ، جامعه‌شناسی و دیگر ابعاد ایرانی تهیه و در جزوات متعدد منتشر کرده‌‌اند.
۴ـ دایره‌المعارف اسلام Encyclopedia of Islam
این دائرهالمعارف در بین سالهای ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۸ در پنج جلد در سه زبان فرانسوی، آلمانی و انگلیسی در شهر لیدن هلند با حمایت انجمن فرهنگستانها ۸ توسط مؤسسه بریل منتشر شد.
با توصیه خاورشناسان غربی در کنگره‌ها و نشست‌ها، نیاز به دائرهالمعارف اسلام و جهان اسلام در ۱۸۹۰ اعلام شد و در ۱۸۹۱ رسماً به سرپرستی هوتسما از دانشگاه اوترخت شروع به کار کرد. بعداً فنسک ( یا ونسک) از ۱۹۲۴ سرپرستی آن را به عهده گرفت. خاورشناسان از کشورهای مختلف غربی از آمریکا افرادی همچون دانکلان بلاک مک‌دونالد در مدیریت یا مقاله‌نویسی آن سهیم بودهاند. مؤسسه راکفلر آمریکایی مبلغ ۴۵ هزار دلار برای چاپ آن درسال ۱۹۶۲ پرداخت کرد.۹
با تصویب بیست و یکمین کنگره خاورشناسان (پاریس، ژوئیه ۱۹۴۸)، این دائرهالمعارف در سالهای بعد گسترده‌تر شد و تحریر دوم آن به دو زبان انگلیسی و فرانسوی از سا ل۱۹۵۰ آغاز شد. جلد اول فرانسوی آن در سال ۱۹۵۴ و جلد دوم فرانسوی آن در ۱۹۶۰ و جلد چهارم آن در ۱۹۷۵ انتشار یافت. تحریر جدید جلد اول انگلیسی آن در ۱۹۸۶ و جلد نهم آن در سال ۱۹۹۷ با آخرین کلمه Szekesfehervar چاپ شده است. آقایان بوسورث، دانزل، هنریش، گلکومت، گیب، کریمرز، پرون کال و اسکات در ویرایش، بازنویسی و تحریر جدید آن نقش داشته‌اند.
هر چند مباحث مربوط به ایران باستان از قلمرو دائرهالمعارف اسلام بیرون است ولی به ایران اسلامی در زمره‌ی سیار جوامع و کشورهای مسلمان می‌پردازد و مباحث مربوط به ایران در این دائرهالمعارف اعم از شخصیت‌ها و موضوعات وجود دارد.
سید‌حسن تقی‌زاده از ۱۳۲۷ به گردآوردن گروهی از متفکران به منظور ترجمه‌ی دائرهالمعارف اسلام همت گماشت. هر چند مقالاتی ترجمه شد، ولی به دلیل مشکلات مختلف به چاپ نرسید.۱۰
در سال ۱۳۴۸ ترجمه فارسی دائرهالمعارف اسلام از سوی بنیاد پهلوی به آقای احسان یارشاطر پیشنهاد گردید. اما در عمل وی به این نتیجه رسید که غیر از ترجمه به تکمیل آن بپردازد. با اهتمام و مدیریت وی و حمایت بنیاد مذکور و به کار گرفتن امکانات بنگاه ترجمه و نشر کتاب بیش از هزار مقاله ترجمه یا تألیف شد و چنان که پیشتر گفتیم نخستین دفتر آن در ۱۳۵۴ زیر عنوان دانشنامه ایران و اسلام منتشر گردید. تا سال ۱۳۵۷ جمعاً هشت دفتر در ۱۱۲۶ صفحه تا مقاله ابوهریره تدوین و منتشر شد. ۱۱ سه دفتر دیگر پس از انقلاب اسلامی ایران تا سال ۱۳۶۰ منتشر شد. پس از مدت‌ها اداره‌ی دانشنامه ایران و اسلام تجدید سازمان و تکمیل گردید و براساس آن بنیاد دائرهالمعارف اسلامی تشکیل شد و متکفل نگارش دانشنامه جهان اسلام از اول حرف باء گردید که تاکنون سه جلد از آن تا مقاله‌ی «بلبیس» ارائه شده است.
دائرهالمعارف اسلام به زبان اردو زیر عنوان «اردو دائرهمعارف اسلامیه» به سرپرستی محمد شفیع ترجمه و منتشر شد. ۱۲ محمد شفیع مشاور در دائرهالمعارف اسلام چاپ لیدن و مدیر مجله دانشکده خاورشناسی بود. ۱۳
ترجمه ترکی آن همراه با تکمیلات و تعدیلات از ۱۹۴۰ آغاز شده و تاکنون یازده جلد آن منتشر شده است.
آقایان احمد الشنتاوی، ابراهیم زکی خورشید و عبدالحمید یونس نیز آن را به عربی ترجمه کردند که چاپ اول آن در قاهره در پانزده جلد از ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۶ تا حرف ع منتشر شد. دوباره در ۱۹۶۹ انتشار این ترجمه همراه با افزوده‌هایی از تحریر دوم دائرهالمعارف اسلام آغاز شد ولی فقط سیزده جلد تا حرف ح انتشار یافت.
۵ـ دائرهالمعارف کلمبیا The Columbia Encyclopedia
در دانشگاه کلمبیا به سرویراستاری آقایان میشل بیوبین و جفری پارکینسون تدوین شد. چاپ اول آن از سوی انتشارات دانشگاه کلمبیا در ۱۹۳۵ منتشر شد. چاپ چهارم همراه با ویرایش جدید و اضافات عرضه شد و در ۱۹۹۳ آخرین چاپ یعنی چاپ پنجم به بازار آمد.مقاله بلندی راجع به ایران دارد. و لابلای برخی مدخلهای دیگر به ایران پرداخته است.
۶ـ دائرهالمعارف وایکینگ کلمبیا The Columbida Wiking Encyclopedia
این دائرهالمعارف برای اولین بار در نیویورک از ۱۹۵۳ از سوی مؤسسه انتشارات دانشگاه کلمبیا به سرپرستی آقای ویلیام بریجواتر منتشر شد. این دائرهالمعارف در ایران و در کشورهای عربی طرفدارانی داشته و به فارسی و عربی ترجمه شده است.
ضرورت نیاز به دائرهالمعارف عمومی و کوچک، مؤسسه فرانکلین را واداشت تا دائرهالمعارف وایکینگ کلمبیا را برای ترجمه فارسی به آقای غلامحسین مصاحب سفارش دهد.۱۴ آقای مصاحب از ۱۳۳۵ کار ترجمه را با جدیت دنبال کرد. ولی از همان اوائل کار معلوم شد که ترجمه این دائرهالمعارف و درج مقالاتی تازه به جای بعضی از مقالات آن، جوابگوی احتیاجات کنونی فارسی زبانان نمی‌باشد. ۱۵ به جهات مذکور، کار فراهم ساختن کتاب حاضر چندی بعد از آغاز آن، از صورت ترجمه خارج شد و جنبه‌ی تألیف و در بسیاری از موضوع‌‌ها، جنبه‌ی تحقیق یافت. ۱۶
ثمره این پروژه انتشار سه جلد کتاب زیر عنوان دائرهالمعارف فارسی از سال ۱۳۴۵است. در شناسنامه جلد اول، این اثر را کار مشترک تهران و نیویورک دانسته است.
دائرهالمعارف مزبور توسط آقایان فؤاد کامل و جلال العشری و عبدالرشید الصادق به عربی ترجمه و اضافاتی بر آن افزوده شد و زیر عنوان الموسوعه الفلسفیه المختصره (بغداد و بیروت، مکتبه النهضه و دارالقلم، ۱۹۸۳ م) منتشر شد.
۷ـ دائرهالمعارف دین The Encyclopedia of Religion
این اثر به سرویراستاری میرچا الیاده در شانزده جلد و ۲۷۵۰ مقاله از ۱۹۸۷ برای اولین بار انتشار یافت. در نگارش مقاله‌ها ۱۴۰۰ نویسنده از کشورهای مختلف جهان به مدت هفت سال شرکت داشتند. شرکت انتشاراتی مک میلان در نیویورک متکفل هزینه‌های آن بوده است.
مقالات و مطالب فراوانی راجع به ایران در چهارچوب مسائل اعتقادی و مذهبی مانند تعزیه، انقلاب اسلامی و ایران، بهائیت، بابیت، مراسم دینی، زرتشت و نور و تاریکی دارد.
۸ـ دائرهالمعارف جدید جهان اسلام The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic
به دلیل نیاز پژوهشگران و دانشجویان به اطلاعات جدید راجع به جهان اسلام این دائرهالمعارف برنامه‌ریزی شد. آنگونه که سرویراستار آقای جان اسپوزیتو در مقدمه نوشته است: وقایع و حوادث در دهه‌های اخیر در جهان اسلام به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران و التهاب دنیای اسلام برای دستیابی به تمدن و رهایی از رکود، نگارش و تدوین آن را ایجاب کرد.
این اثردر چهار جلد در سال ۱۹۹۵ در اکسفورد و نیویورک از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد. غیر از اسپوزیتو که سمت سرویراستاری آن را عهده‌دار بوده است آقایان شاهرخ اخوی، ایون یوزیک هدد، جیمز پیسکاتوری، عبدالعزیز ساجدین، شارون سیدیگو، جان وال و فرد وان در مدن زحمت یراستاری مقالات را متکفل شده‌اند. آقای آلبرت حورانی (خاورشناس آمریکایی) مشاور عالی بوده است. از ویراستاران برخی مانند عبدالعزیز ساجدین (استاد دانشگاه ویرجینیا) و ایون یوزیک هدد ( استاد دانشگاه ماساچست) آمریکایی‌اند. همچنین بسیاری از مشاوران و راهنمایان و نویسندگان از متفکران آمریکایی‌اند.
در زمینه مسائل ایرانی مقالات و مطالب فراوان دارد که از فهرست موضوعی پایانی ذیل Iran قابل استخراج است.
۹ـ دائرهالمعارف کمبریج Cambridge Encyclopedia
در یک جلد و ۱۳۵۰ صفحه در آمریکا منتشر شده است. مشتمل بر ۲۶۰۰۰ مدخل است. درباره‌ی موضوع‌های ایرانی مطالبی دارد.
۱۰ـ دائرهالمعارف فلسفه آسیایی The Companion Encyclopedia of Asian Philosophy
این دائرهالمعارف توسط روتلیج در نیویورک در ۱۹۹۷ به سرویراستاری براین کار و ایندیرا مهالینگان منتشر شده است. فصل اول آن به فلسفه و کلام در فرهنگ ایرانی پرداخته و مشتمل بر چهار مقاله از نویسندگان مختلف است.
۱۱ـ کتابشناسی گزیده و توصیفی ایران Iran a Selected and annotated bibliography
این اثر توسط آقای حافظ ف. فرمان Hafez F. Farman تدوین و در واشنگتن در ۱۹۵۱ منتشر شده است. این فهرستواره ذیل موضوع‌های ذیر به طبقه‌بندی کتابها و مقالات درباره‌ی ایران پرداخته است.
کتابشناسی‌ها، دیکشنری‌ها، کتابهای راهنما، دائره‌المعارف‌ها، تاریخ و تمدن، زبان و ادبیات، سفرنامه‌ها، سیاست و دولت، اقتصاد، جامعه و مردم، زبان و ادبیات در دوره ی اسلام، هنر، قانون، حقوق و موسیقی.
۱۲ـ راهنمای پژوهشگران برای نوشته‌های ادواری Reader’s Guide to Periodieal Literature
این اثر به سرویراستاری جان مارا Jean M. Mara در نیویورک در چندین جلد منتشر شده است. در واقع فهرست آثاری است که در غرب به ویژه آمریکا منتشر شده است. بخشهایی‌از آن آثار مربوط به ایران است.
ویژگی‌های ایران‌شناسی آمریکایی
آنچه در این مقاله ارائه شده همه‌ی گفتنی‌ها راجع به ایران‌شناسی در آمریکا نمی‌باشد، فقط دورنمایی از فعالیت‌های آنها در زمینه‌های علمی و فرهنگی ارائه شد. البته کسانی همچون آقای ایرج افشار با تدوین پنج جلد فهرست مقالات فارسی و پیرس و پویر با تدوین Index Islamicusراه را هموارتر نموده‌اند. امید است با ارائه کارنامه کاملی از ایران‌شناسی، زمینه‌ی لازم برای نقادی آن فراهم گردد.در دهه اخیر کتابها و مقالات خوبی در نقادی خاورشناسی آمریکایی منتشر شده است، از جلمه آثار مهم عبارتند از: مقاله «الاستشراق الامریکی من النهضه الی السقوط: عولمه دراسات العربی تموز ۱۹۹۸ منتشر شد؛ کتابIslam and Arabs in Eary American Thouth: Orientalism in America 17؛ کتاب الاستشراق بین دعاته و معارضه ۱۸ که گردآوری یازده مقاله از شش نفر از مستشرقان در بررسی و نقادی خاورشناسی است؛ الاستشراق: رساله الاستعمار نوشته محمد ابراهیم الفیومی، این اثر عمدتاً به خاورشناسی آمریکایی و نشان دادن ابعاد منفی آن پرداخته است. ۱۹
ارائه تصویری جامع و کامل از ایران‌شناسی آمریکائیان منوط به گردآوری همه‌ی گزارش‌ها از نهادهای آموزشی و پژوهشی، مراکز نشر و انتشارات، انجمنهای فرهنگی، مراکز باستان‌شناسی، کتابهای مرجع و غیر مرجع، مجلات و نشریات، پایان‌نامه‌ها و … است.
بخشی از این مجموعه با پی‌گیری آثار معرفی شده در مجلدات کتاب A Bibilograghy of Iran از آقای ماهیار نوایی۲۰ و Index Islamicus و کتاب‌هایی از این دست فراهم می‌گردد.
البته در دهه‌های اخیر با مهاجرت زیادتر ایرانیان به آمریکا و رونق بیشتر پروژه‌های ایران‌شناسی، فعالیت‌های ایران‌شناسی از یک فرایند صرفاً علمی ـ سیاسی درآمده و به صورت یک مشرب فرهنگی‌ـ اعتقادی ویژه با قرائت‌های فارسی از دین و ملیت ایرانی ظهور یافته است. آثار فراوانی که اخیراً در آمریکا در زمینه موضوعات ایرانی منتشر شده گویای خصائص این طرز فکر است از جمله: سایه خدا و امام غائب: مذهب و سیاست و تغییرات اجتماعی در ایران شیعه از آغاز تا ۱۸۹۰، سر و ته یک کرباس :اصفهان، تاریخ ادبیات ایران، ۲۱ پیام‌آوران انهدام: ادبیات به مثابه پدیده‌ای اجتماعی در ایران امروز، ایران و مغرب زمین، توپی مرواری، ۲۲ تاریخ فلسفه اسلامی که مجموعه‌ای از مقالات نویسندگان آمریکایی و اروپایی است و بخشهایی از آن به فلسفه ایرانی پرداخته است).
پی نوشت :
۱. کتاب‌هایی مانند الاسلام و شبهات المستشرقین نوشته فؤاد کاظم مقدادی و به شکل تحلیل علمی‌تر الاستشراق نوشته ادوارد سعید متضمن نقادی خاورشناسی می‌باشند.
۲. فرهنگ خاورشناسان، جلد اول، تهران، پژوهشگاه، ۱۳۷۲، ص ۹.
۳. ایران‌شناسی چیست، جلد سوم، داریوش آشوری، تهران، آگاه، ۱۳۵۵، ص ۷.
۴. ابوالقاسم حالت می‌نویسد: آمریکایی‌‌ها با این که پس افتاده‌تر از دیگران در دانش خاورشناسی بودهاند معذلک وقتی که متوجه محسنات این علم شدند، در این راه کوششی زیاد و مساعی فوق‌العاده کردند چنان که امروزه در واشنگتن انجمنهای عدیده برای پیشرفت این عمل تشکیل گردید. (فرهنگ خاورشناسی، ص ۱۸)
۵. فرهنگ خاورشناسی، ابوالقاسم سحاب، ص ۱۶.
۶. المستشرقون، نجیب العقیقی، ۳.۹۸۵.
۷. به عنوان مثال می‌توان از مؤسسه خاورمیانه ناشر مجله Middle East Juornal (اولین شماره: ۱۹۴۷) و انجمن آمریکایی شرقی ناشر مجله Journal of the American Oriental Society که به صورت فصلی در نیوهاون منتشر می‌شود نام برد.
۸. مقدمه دانشنامه ایران و اسلام، جلد ۱.
۹. المستشرقون، نجیب العقیقی، ۳.۱۱۰۸ و ۹۹۸.
۱۰. «نقد و بررسی دانشنامه ایرانی» حشمت مؤید، ایران نامه، سال دوم، ش ۳ ( بهار ۱۳۶۳)،ص ۵۱۴.
۱۱. دانشنامه ایران و اسلام، ۱.۱۱.
۱۲. سیزده جلد آن از سوی اداره‌ی معارف اسلامی دانشگاه پنجاب لاهور در ۱۹۶۴ منتشر شده است.
۱۳. زندگی‌نامه وی در مجله معارف، دوره‌ی نهم، شماه ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱) ص ۷۷ آمده است.
۱۴. این کار به تشویق اشرف پهلوی و راهنمایی سید‌حسن تقی‌زاده بوده ( مقدمه دائرهالمعارف فارسی، ۱.۲)
۱۵. همان، ص ۳.
۱۶. همان،ص ۴.
۱۷. این اثر توسط آقای فؤاد شعبان Fuad Sha’ban نگارش یافته و با مشخصات ذیل به چاپ رسیده است. N C، Acorn Press، ۱۹۹۱٫
۱۸٫ این اثر به کوشش آقای هاشم صالح تنظیم و به عربی ترجمه شده است (بیروت دارالساقی، ۱۹۹۴ م.)
۱۹. قاهره، دارالفکر العربی، ۱۹۹۳م . ۱۴۱۳ ق.
۲۰. چاپ اول این اثر درنه جلد از سوی انتشارات بنیاد فرهنگ ایران در ۱۳۵۷ انجام یافت.
۲۱. نوشته دکتر ذبیح‌الله صفا که از سوی شرکت مؤلفان و مترجمان ایرانی در آمریکا منتشر شده است.
۲۲. صادق هدایت این کتاب را در۱۳۲۶ نگاشت ولی موفق به چاپ آن نشد. ولی در اوایل پیروزی انقلاب در ایران با نام مستعار «هادی صداقت» توسط ناشر مجهولی به نام «انتشارات ۳۳۳» این اثر ریشخندی به پاره‌ای از مقدسات مذهبی مردم ایران و نیز برخی از خرافات است.
* تحولات روابط ایران و آمریکا ویژه‌نامه «یاد»، نشریه بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، شماره‌های ۵۲ ـ ۵۱.
منبع:موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
محمد نوری
