امامزاده سيد جمال‌الدين (ع) – دوگنبدان
در اين نوشتار به معرفی بقعه متبركه امامزاده سيد جمال‌الدين(ع) معروف به سيد طلحه از اولاد و احفاد امام سجاد(ع) در شهر دوگنبدان در استان كهگيلويه و بويراحمد می‌پردازيم. بقعه متبركه امامزاده سيد جمال‌الدين(ع) از اولاد و احفاد امام سجاد(ع) در مناطق باستانی كيليان از توابع بلاد شاپور كه واژه آن به مرور زمان به منطقه نازمكان تغيير يافته، حدود 30 كيلومتری شمال شرقی شهر دوگنبدان در استان كهگيلويه و بويراحمد قرار دارد.
اين شهر متروكه در روزگار قديم در مسير شاهراه شوش به پارس قرار داشته كه به ناحيه وايگان(شاه بهرام) و لارندان(كوه لار) بلاد شاپور متصل شده و از پل رودخانه شيرين عبور كرده در مجاورت رودخانه خيرآباد فرزوك و شاه بهرام باستان وارد شهر باستانی كيليان شده است، كه از نظر بازرگانی قبل و بعد از اسلام رونق چشمگيری داشته است. اين شاهراه در واقع پل ارتباطی بين كرمان به فارس و از آنجا به كيليان و از شوش به ناصريه، سپس به ارجان و از آنجا به كيليان بلاد شاپور امتداد داشته است.
مرحله اوليه و ثانويه بنا
در دائرة‌المعارف شجره آل‌الرسول(ص) نوشته سيد علی موسوی‌نژاد سوق در مورد اين بقعه متبركه اين چنين نوشته است: از بنای اوليه اين بقعه، چندان اطلاع درستی در دست نيست. بنا به گفتار تاريخی به نظر می‌رسد حدود نيمه اول قرن چهارم هجری قمری وقتی سيد جمال‌الدين(ع) فوت كرد، توسط اولاد و احفادش در مكان فعلی مدفون و بر مزار آن قبه‌ای گلين احداث شده و آنگاه پس از گذشت سال‌ها، كه حكومت 500 ساله خلفای عباسی بدست هلاكو خان مغول سقوط می‌كند و پس از وفات او سلطان محمود غازان سلطنت ايلخانيان مسلمان را بدست گرفت، فرمان داد، تمام كليساها، معبد يهود و آتشكده‌های زردتشتی را ويران و به جايشان مسجد بسازند.
محتمل است كه بنای ثانويه در عهد ايلخانيان انجام گرفته باشد. به اين دليل كه بعد از سلطان محمود، اداره امور به دست سلطان محمد خدابنده(اولجايتو) افتاد و وی نيز در سال 709 هجری ــ قمری به تشويق يكی از امرای متنفه خود و اصرار علمای شيعه به اين مذهب گرويد.
بنابر اين گزارش، آن چه از ساختمان مقبره امامزاده كاوش و بررسی شده است، عمارتی چهار ضلعی بر فراز صفه‌ای با مسجد متصل به آن، كه سقف و ديواره‌های بالای مسجد ريزش كرده است. بنای امامزاده با پوشش زيرين كه به صورت گنبد عرقچين نسبتا بلندی استوار كه بر روی هر ضلع، سه طاق نما با قوس هلالی ديده می‌شود، بر سطوح بالای آن نشانه‌هابی از تزئينات گياهی مشابه آثار دوران ايلخانيان به جای مانده است كه با ساروج سخت طراحی شده است.
به نظر می‌رسد اين بقعه از دو قسمت جديد و قديم تشكيل يافته، فضای پايين حكايت از دوره ايلخانی دارد و نيز فضای گنبد كه بخشی از آن ريزش كرده است مربوط به عصر صفويه است كه شايد در دوره قاجار بازپيرايی شده است. اين بنا، دو در چوبی معمولی دارد كه در عصر حديد جايگزين درهای نفيس و كنده‌كاری قديم شده است. شايد درهای قديم در اواخر دوره پهلوی جهت گرمايش موقت، توسط قزاق حكومت، سوخته شده باشند، يا احيانا توسط عوامل باستان‌شناسان خارجی به سرقت رفته‌اند. در هر صورت اين ساختمان دارای بار فرهنگی ــ تاريخی است، كه از نظر تاريخ‌گذاری سه نوع عنصر می‌تواند در تعيين قدمت بنا مؤثر باشد
نخست برخی از لوح‌های سنگ افراشته از نوع «كنگلومرا» كه همانا به سنگ‌های رودخانه‌ای شهرت دارند، است. عامل دوم وجود سفال‌های اطراف ساختمان مزبور است كه حكايت از دوره مغولان و ايلخانان دارد و عامل سوم نيز وجود يك قطعه كاشی فيروزه‌ای با طرح اسليمی بوده كه در منزل يكی از افراد بومی روستا ملاحظه شده كه متعلق به قرن هفتم هجری ــ قمری است كه حفظ و حراست از آن به فرد بومی توصيه شده است.
به نقل از راوی ساختمان قديم امامزاده در سال 1356 هجری ــ شمسی توسط برخی از اولاد و اعقاب امامزاده كه در شهرستان گچساران و روستای ديل سكونت دائم داشته‌اند، تخريب و بازپيرايی كامل شده است، اگر چه به دليل سستی عناصر و مصالح آن چندان دوام نيافته و مجددا حدود سال 1379 هجری ــ شمسی با نظارت اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان گچساران تخريب كامل شده است.
21 توسعه و طرح جامع آستانه مباركه (آخرين مرحله)
طرح توسعه اين بنا در سال 1377 هجری ــ شمسی توسط اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان گچساران مورد مطالعه قرار گرفته كه نهايتا در سال 1379 براساس طرح جامع با استفاده از مصالح آجر و سيمان در دو طبقه اجرا شده است. طبقه اول دارای يك درب ورودی بزرگ كه در سه ديواره آن سه پنجره فلزی نصب شده است. در امتداد پنجره‌های اول سه پنجره دايره‌ای شكل در طبقه دوم قرار گرفته كه در دو نبش سمت راست و چپ ساختمان دو گلدسته به ارتفاع 27 متر با تيرآهن پايه كوبی شده است كه بيش از چهار متر با ساختمان مزبور فاصله دارد.
گلدسته اول از نبش دوم تا در ورودی 70/5 متر و گلدسته دوم به سمت روستا از در ورودی تا نبش 90/5 متر و اين گلدسته با نبش ساختمان مزبور 70/1 متر فاصله دارد. در اين ساختمان يك در به طرف قبرستان در ضلع شرقی باز شده كه ظاهرا در آينده به عنوان كتابخانه آستانه مورد استفاده قرار می‌گيرد.
در مجاور ساختمان امامزاده سيد جمال‌الدين(ع)، مسجدی در دو طبقه احداث شده كه بيش از 70 متر ارتفاع دارد و در دو سمت آن هر كدام سه پنجره هلالی جايگزين شده است. ابعاد اين مساجد به طول 16 و عرض 20/5 متر است كه از فضای آن می‌توان از مراسم‌های مذهبی و اعيادها به نحو احسن استفاده كرد. در ضلع جنوب و جنوب غرب در اتاق 3×7 متر با سيمان و بلوك احداث شده كه جهت انبار اضطراری مورد استفاده قرار خواهد گرفت. يك واحد منبع بزرگ سيمانی در جنوب شرقی به ابعاد 5/4×5 متر با ارتفاع چهار متر احداث شده كه جهت ذخيره آب شرب مورد استفاده قرار می‌گيرد.
منبع: اوقاف و امور خیریه استان کهگیلویه و بویر احمد
