اخلاق معاشرت(۱)
هر مؤمنى که برادر مؤمنش را در بیمارىاش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع(بدرقه و همراهى) کنند و چون نزد او بنشیند، رحمت [خدا] او را فرا گیرد و تا شب براى او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح براى او خواهد بود.
عیادت مریض
اسلام، دینى است اجتماعى که افراد بشر را به اجتماعى زیستن فرا مىخواند. این امر در برنامهها و معارف آن به خوبى آشکار است. یکى از دستورات مهم اسلام درباره کیفیت و چگونگى عیادت از مریض یا افرادى است که به هر نحو سلامتى خود را از دست داده اند، چه افرادى که کسالتى جزیی دارند و چه کسانى که دچار معلولیت و مجروحیت و جانبازى هستند. آن که بیمار مىشود، چشم به راه است تا دوستان و بستگان از او دیدار کرده، احوال او را جویا شوند؛ چرا که مریض از تفقد آنان خوشحال مىشود. از نظر اسلام عیادت از بیمار، جزء حقوقى است که برادران و خواهران دینى موظفند نسبت به همدیگر مراعات کنند.
در روایتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که حضرت فرمودند:
«من حق المسلم على المسلم اذا لقیه ان یسلم علیه واذا مرض ان یعوده واذا مات ان یشیع جنازته؛(۱)
از حقوق هر مسلمان بر مسلمان دیگر این است که هرگاه با او دیدار کند، بر او سلام کند و هرگاه مریض شود، از او عیادت نماید و هرگاه از دنیا رفت، در تشییع جنازه‌اش شرکت کند.»
یکى از اصحاب امام صادق(علیه السلام) به نام «معلى بن خنیس» مىگوید: از حضرت سؤال کردم که حق مسلمان بر گردن مسلمان چیست؟ فرمود: هر مسلمان بر گردن برادر مسلمان خود، هفت حق واجب دارد که همه آنها بر او واجب است و اگر چیزى از آن حقوق را تضییع نماید، از ولایت و بندگى خدا خارج مىشود و خداوند از بندگى او بهرهاى ندارد(بندگى خدا را نکرده است). گفتم: فدایت شوم! آن هفت حق کدامند؟ فرمود: اى معلى! من نگران توام؛ مىترسم که اگر بگویم، آنها را مراعات نکنى و آنها را تباه سازى و نگه ندارى و آنها را بدانى و به آنها عمل نکنى! گفتم: لا قوه الا بالله. فرمود:
«… و الحق السابع ان تبر قسمه و تجیب دعوته و تعود مریضه و تشهد جنازته و اذا علمت ان له حاجه تبادره الى قضائها…؛(۲)
… و حق هفتم آن است که سوگندش را قبول کنى و دعوتش را بپذیرى، از بیمارش عیادت کنى و در تشییع جنازه‌اش شرکت کنى و اگر مىدانى که حاجتى دارد، براى برآوردن آن تلاش کنى…»
ثواب عیادت بیمار
اسلام پس از آن که عیادت از مریض را از حقوق واجب مسلمانان نسبت به یکدیگر شمرده و آن را وظیفه الهى – انسانى دانسته، جهت ایجاد انگیزه و تشویق مؤمنین به این کار، با بیان پاداشهاى اخروى، عیادت کنندگان را به این فریضه مهم فرا مىخواند.
امام صادق(علیه السلام) درباره ثواب عیادت از مریض مى فرماید:
«ایما مؤمن عاد اخاه فى مرضه فان کان حین یصبح شیعه سبعون الف ملک فاذا قعد عنده غمرته الرحمه واستغفروا له حتى یمسى وان کان مساء کان له مثل ذلک حتى یصبح؛(۳)
هر مؤمنى که برادر مؤمنش را در بیمارىاش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع(بدرقه و همراهى) کنند و چون نزد او بنشیند رحمت [خدا] او را فرا گیرد و تا شب براى او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح براى او خواهد بود.»
در روایتى از رسول خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) نقل شده که حضرت فرمودند:
«اذا عاد الرجل اخاه المسلم مشى فى خرافه الجنه حتى یجلس فاذا جلس غمرته الرحمه فان کان غدوه صلى علیه سبعون الف ملک حتى یصبح؛(۴)
هنگامى که انسان به عیادت برادر مسلمان خود مىرود، در میان میوههاى چیده نشده بهشتى راه مىرود تا آنگاه که [نزد بیمار] بنشیند، و هنگامى که نشست، رحمت [خدا] او را فرا مىگیرد. اگر صبح باشد تا صبح دیگر هفتاد هزار فرشته بر او درود مى فرستند.»
آداب عیادت
۱- هدیه بردن
یکى از توصیه‌هاى ائمه معصومین(علیهم السلام) جهت عیادت، همراه داشتن هدیه است؛ اما نباید براى بردن و دادن هدیه، عوض و جایگزینى باز کرد؛ چرا که دنبال عوض و معوض بودن و گلایه از آن، نشانه کم‌ظرفیتى است. توصیه على(علیه السلام) در این خصوص این است که:
«عد من لا یعودک واهد الى من لا یهدى الیک؛(۵) به عیادت کسى برو که از تو عیادت نمىکند و براى کسى هدیه ببر که براى تو هدیه نمىآورد.»
یکى از غلامان امام صادق(علیه السلام) مىگوید: یکى از آشنایان بیمار شد، جمعى از دوستان به ملاقات او مىرفتیم که در راه به امام صادق(علیه السلام) برخوردیم. حضرت فرمودند: کجا مىروید؟ گفتیم: براى عیادت فلانى مىرویم. فرمودند: بایستید؛ ما نیز ایستادیم. پرسیدند:
«مع احدکم تفاحه او سفرجله او اترجه او لعقه من طیب او قطعه من عود بخور؟ فقلنا: ما معنا شى من هذا، فقال: اما تعلمون ان المریض یستریح الى کل ما ادخل به علیه؛(۶)
آیا براى مریض هدیهاى از قبیل سیب، به، گلابى، عطر یا قطعهاى از عود با خود مىبرید؟ عرض کردیم: چیزى از اینها همراه نداریم.
حضرت فرمودند: مگر نمىدانید مریض با چیزى که برایش برده مى شود، آرامش خاطر پیدا مىکند؟»
۲- کوتاهى زمان عیادت
دستور قرآن حکیم و عترت طاهرین(علیهم السلام) به ما این است که وقتى به عیادت بیمار رفتید، زیاد ننشینید و زود برخیزید؛ چرا که اولا او خسته است و رنج مىبرد، ثانیا به خاطر مراعات حال عیادتکنندهها، علىرغم میل باطنى، خود را به زحمت مىاندازد؛ به این خاطر، بهترین عیادت، کوتاهترین آن است.(۷)
در روایات براى کسى که در عیادت از مریض به کمترین زمان بسنده کند، وعده اجر و پاداش داده شده؛ چنان که از على(علیه السلام) رسیده که فرمودند:
«ان من اعظم العواد اجرا عند الله عزوجل لمن اذا عاد اخاه خفف الجلوس الا ان یکون المریض یحب ذلک و یریده؛(۸)
از عیادت‌کنندگان، کسى بیشترین پاداش را از خداوند مىبرد که هرگاه به عیادت برادر خود مىرود، نشستن را کوتاه کند، مگر آن که خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد.»
همچنین حضرت صادق(علیه السلام) فرمودند:
«اعظمکم اجرا فى العیاده اخفکم الجلوس؛(۹) از عیادت‌کنندگان آن کسى از شما پاداش بیشترى دارد که کمتر بنشیند.»
۳- دلدارى دادن بیمار
از برترین شیوههاى درمانى خصوصا در مورد امراض روانى، این است که به بیمار دلدارى و قوت قلب داده شود. استفاده از روش تلقین در بهبود بیماری‌ها، داراى جایگاه ویژهاى است. ضرورى است عیادت‌کنندگان به این مطلب توجه کرده، توصیه رسول گرامى را مراعات نمایند که فرمود:
«اذا دخلتم على المریض فنفسوا له فى الاجل فان ذلک لایرد شیئا و هو یطیب النفس؛(۱۰)
هرگاه بر بیمار وارد شدید، اندوه او را نسبت به زمان مرگ برطرف سازید [و او را به آینده امیدوار کنید. این کار، گرچه چیزى را برنمى‌گرداند و مقدرات را تغییر نمىدهد، اما موجب آرامش روح مىگردد.»
۴- پرسش از حال بیمار
یکى دیگر از آداب عیادت بیمار، پرسش از حال و احوال مریض است و این که عیادت‌کننده دقایقى را از وضع جسمانى و مریضى او پرسش کند.
رسول گرامى اسلام(صلى الله علیه و آله و سلم) همه عیادت را در این مىدانند که دیدار‌کننده از حال و وضع بیمار پرسش کند و جویاى احوال او باشد:
«تمام عیاده المریض ان یضع احدکم یده علیه و یساله کیف هو، کیف اصبحت و کیف امسیت و تمام تحیتکم المصافحه؛(۱۱)
همه عیادت بیمار به این است که یکى از شما دست خودش را بر او بگذارد و از او بپرسد که حال او چگونه است؛ چگونه صبح کردى و چگونه روزت را گذراندى؟ و تحیت کامل شما، دست دادن است.»
۵- دعا براى بیمار
از توصیه‌هاى معصومین(علیهم السلام) در خصوص آداب عیادت این است که براى مریض دعا کنید و از خداوند سلامتى و عافیت او را درخواست نمایید. همچنین از او بخواهید براى شما دعا کند که دعاى مریض مستجاب است.(۱۲)
رسول اکرم(صلى الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
«عودوا المرضى… و تدعوا للمریض فتقولوا اللهم الشفه بشفائک و داوه بدوائک و عافه من بلائک؛(۱۳)
بیماران را عیادت کنید… و براى مریض دعا کنید و بگویید: خدایا! او را به شفاى خودت، شفا عطا کن و با دواى خودت، مداوا کن و از بلاى خود سلامت بخش.»
سیره خود حضرت بر این بوده که هنگام عیادت مریض، براى بیمار طلب عافیت مىکرد. نقل شده وقتى به عیادت سلمان فارسى آمدند و خواستند از بالین سلمان برخیزند، فرمودند:
«یا سلمان! کشف الله ضرک و غفر ذنبک و حفظک فى دینک و بدنک الى منتهى اجلک؛(۱۴)
اى سلمان! خداوند رنج تو را برطرف سازد و گناهت را ببخشد و دین و بدن تو را تا آخر عمرت حفظ کند.»
۶- توقع پذیرایى نداشتن
از آنجا که هدف از عیادت بیمار، اظهار محبت و اداى حق مسلمانى و کسب اجر معنوى است، کسى که به دیدن بیمار مىرود نباید انتظار پذیرایى داشته باشد؛ چرا که بیمار، خود گرفتار بیمارى است و خانواده او نیز گرفتار پرستارى از مریض هستند. پس ادب حکم مىکند که هنگام عیادت از مریض، تا جایى که ممکن است خانواده او را به زحمت نیندازیم.
امام رضا(علیه السلام) از پدرانش نقل مىکند که على(علیه السلام) فرمود:
«ان رسول الله(صلى الله علیه و آله و سلم) نهى ان یؤکل عند المریض شىء اذا عاده العائد فیحبط الله بذلک اجر عیادته؛(۱۵)
پیامبر خدا(صلى الله علیه و آله و سلم) از این که چیزى نزد بیمار خورده شود – در زمانى که عیادت‌کننده از او عیادت مىکند – نهى کرده است؛ زیرا این کار سبب مىشود که خداوند پاداش عیادتش را از بین ببرد.»
در باب عیادت مریض، سخن را با حکایتى آموزنده که شهد شیرینى است برگرفته از آیات و روایات، به پایان مىبریم. منقول است از مرحوم حاجى سبزوارى که براى عیادت بیمارى مىرفت و عده‌اى هم با او بودند. نزدیک منزل بیمار که رسید، برگشت و نرفت. اطرافیان پرسیدند: آقا چرا تا اینجا آمدید و حالا برمىگردید؟ آقا جواب داد که خطورى به قلبم کرد که بیمار وقتى مرا ببیند از من خوشش خواهد آمد و مىگوید که سبزوارى چه انسان والا و بزرگى است که به عیادت من بیمار آمده است. حالا برمى‌گردم تا هنگامى که «اخلاص» اولیه را بیابم و تنها براى «خدا» به عیادت بیمار بیایم.(۱۶)
ادامه دارد…
پىنوشتها ۱) مکارم الاخلاق، رضى الدین حسن بن فضل طبرسى، انتشارات شریف رضى قم، چهارم، ص۳۵۹ ۲) کافى، ثقه الاسلام کلینى، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چهارم، ج۲، ص۱۶۹، ح۲ ۳) مکارم الاخلاق، ص۳۶۱ ۴) کنزالعمال، المتقى الهندى، مؤسسه الرساله، بیروت – لبنان، ج۹، ص۹۹، ح۲۵۱۶۴ ۵) من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، مؤسسه انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج۳، ص۳۰۰، ح۴۰۷۵ ۶) کافى، ج۳، ص۱۱۸، ح۳ ۷) کنزالعمال، المتقى الهندى، ج۹، ص۹۴، ح۲۵۱۳۹، قال رسول الله صلى الله علیه و آله: «خیر العیاده اخفها؛ بهترین عبادت کوتاهترین آن است.» و همان، ج۹، ص۹۷، حدیث ۲۵۱۴۹، قال صلى الله علیه و آله: اعظم العیاده اجرا اخفها؛ پراجرترین عیادت، کوتاهترین آن است.» ۸) کافى، ج ۳، ص۱۱۸، ح ۶ ۹) مکارم الاخلاق، ص۳۶۱ ۱۰) کنزالفوائد، شیخ ابوالفتح کراجکى، انتشارات دارالذخائر قم، اول، جلد ۱، ص۳۷۹ ۱۱) مکارم الاخلاق، ص۳۵۹ ۱۲) بحارالانوار، علامه مجلسى، مؤسسه الوفاء بیروت – لبنان، ۱۴۰۴ قمرى، ج ۹۰، ص۳۶۰، باب ۲۲، ح ۲۱، قال النبى صلى الله علیه و آله: «ثلاث دعوات مستجابه… ودعاء المریض؛ سه دعا مستجاب است… [که یکى] دعاى مریض است.» و کنزالعمال، ج۹، ص۱۰۳، ح۲۵۱۹۱، قال رسول الله صلى الله علیه و آله: «دعاء المریض لدعاء الملائکه؛ دعاى مریض مانند دعاى فرشتگان است». ۱۳) همان، ج ۷۸، ص۲۲۴، باب ۴، ح ۳۲ ۱۴) مکارم الاخلاق، رضى الدین حسن بن فضل طبرسى، انتشارات شریف رضى قم، چهارم، ص۳۶۱ ۱۵) مستدرک الوسائل، محدث نورى، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، اول، ج ۲، ص۱۵۴، باب ۳۹، ح ۲۸ ۱۶) داستانهاى حکیمانه در آثار استاد حسن زاده آملى، هیئت تحریریه انتشارات نبوغ، ص۳۹، به نقل از: در محضر استاد، ص۲۳نویسنده: محمد سبحانى
منبع: مبلغان؛ شماره ۵۴
