اختلال شخصیت هیجانی – نمایشی یا هیستریانیک

چنان که از نام آن پیداست Histrionic Personality Disorder به اختصار HPD مشخصه اصلی چنین شخصیتی، رفتارهای نمایشی و هیجانی برای جلب توجه دیگران است (خصوصاً از نظر ظاهری). اگرچه تقریباً تمامی افراد طبیعی از مورد توجه و تحسین دیگران قرار گرفتن خشنود و خرسند می‌شوند (انرژی مثبتی برای اعتماد به نفس و حرمت نفس) ولی در فرد هیستریک این موضوع قسمت اعظم وجود درونی فرد را اشغال کرده و به طور وسواس‌گونه، به دنبال آن است و می‌خواهد مرکز جلب توجه باشد (چه خوب و چه بد) و از انجام هیچکاری برای بدست آوردن چنین توجهی دریغ نمی‌کند.

اکثر موارد زیر در مورد این افراد صدق می‌کنند:

ــ به ظاهرشان بیش از هر چیز دیگری اهمیت می‌دهند (از یک هفته قبل از میهمانی یا عروسی تقریباً تنها و مهمترین مشغله ذهنی آنها پیدا کردن لباس مناسب است)؛
ــ رفتار و حرکات اغوا‌کننده دارند؛
ــ لباس، پوشش و آرایشی اغراق‌آمیز و یا انگشت‌نما دارند (اگر محدودیتی برای آن نداشته باشند)؛
ــ در جلسات یا میهمانی احساس نارضایتی و ناراحتی می‌کنند مگر این که مرکز توجه باشند (حداقل برای کسانی که در ذهن خود دارند. « چه میهمانی بی‌خودی بود! با اون غذا و سرویس شون » و… یا برعکس)؛
ــ اهل بگو و بخند بوده و ظاهراً بسیار خونگرم به نظر می‌رسند و دائماً به دنبال تأیید و تحسین دیگران هستند و نسبتاً حسود هستند؛
ــ به راحتی تحت تأثیر دیگران یا شرایط قرار گرفته و به راحتی فریب می‌خورند؛
ــ رفتاری هیجانی (و غالباً غیرواقعی)، نمایشی و احساسی داشته و در ابراز احساسات مبالغه می‌کنند (آ ه ه ه ! چه اجرای خارق العاده‌ای! بی‌نظیر! محشر!…؛ در حالی که از آشنایی و دوستی آنها بیش از ۴ هفته نگذشته است: « اون بهترین دوستمه »!…)
ــ لفاظ و کلی‌گو هستند؛
ــ نسبت به انتقاد و عدم تأیید بسیار حساس بوده و بسیار ناراحت می‌شوند؛
ــ به سرعت احساسات و خلق‌شان تغییر می‌کند (معمولاً بیش از یکی دو ساعت به طول نمی‌انجامد)؛
ــ ناکامی‌های خود را به گردن دیگران می‌اندازند؛
ــ به سرعت حوصله‌شان سر می‌رود و دائماً به دنبال هیجان و چیزهای تازه هستند و بدون این که کار یا فعالیت قبلی را به جایی برسانند تغییر فعالیت یا شغل می‌دهند؛

ــ با دوستان هم جنس خود چندان راحت نیستند (مگر این که حداقل از نظر ظاهری برابر یا برتر از آنها باشند)؛
ــ تصمیم‌های عجولانه و آنی می‌گیرند و معمولاً اول عمل می‌کنند بعد فکر (بیشتر از روی احساسات می‌اندیشند یا از روی عقل و منطق)(احساس می‌کنم منو دوست داره و یا آدم خوبی هست)؛
ــ معمولاً چندان متعهد و وفادار نیستند؛
ــ در صورت دفع توسط طرف مقابل ممکن است شدیداً مجذوب او شده و حتی دست به خودکشی بزنند؛
ــ ممکن است تهدید و یا اقدام به خودکشی کنند (در روابط زناشویی و رمانتیک)؛
ــ در کارهایی که نیازمند خلاقیت و قدرت تخیل یا رابط عمومی قوی است، معمولاً موفق بوده ولی در مشاغل محاسباتی و منطقی معمولاً ناموفق هستند.
این افراد در زندگی اشتراکی در برقراری رابطه ی صمیمانه دچار مشکل هستند و اغلب یک نقش خاصی را ایفا می‌کنند (به عنوان قربانی یا ناجی). آنها از یک طرف از طریق بازیها و نمایش احساس عاطفی و اغوا‌کننده، به دنبال کنترل همسر خود هستند و از طرف دیگر خود را کاملاً وابسته و مطیع او نشان می‌دهند. بر عکس، مردان با چنین شخصیتی معمولاً رفتاری اجتناب‌کننده، مهاجم و ضداجتماعی دارند.

نکته: بسیاری از افراد با شخصیت هیستریانیک ممکن است دچار اختلالات روان تنی (Somatoform یا hysteria) نیز شوند (حملات به ظاهر غش، سکته، فلج و…).

الگوی فکری شخصیت هیستریک

در طی دوران کودکی و نوجوانی فرد هیجانی نمایشی الگوهای فکری و واکنش‌های دفاعی زیر در ضمیر خودآگاه و نیمه خودآگاه شکل می‌گیرند:
ــ برای این که خوشحال باشم بایستی دیگران به من توجه کنند؛
ــ من بایستی توجه باشم تا احساس وجود و بودن بکنم؛
ــ من چیزی نیستم مگر این که مردم را تحت تأثیر قرار دهم و یا موجب سرگرمی و خشنودی آنها شوم؛
ــ اگر دیگران را مجذوب و درگیر خودم نکنم آنها من را دوست نخواهند داشت؛
ــ برای بدست آوردن آنچه که می‌خواهم بایستی دیگران را خیره و مجذوب خود کنم،
ــ اگر دیگران به من توجه نکنند، آنها بی‌ارزش و کریه هستند؛
ــ من نیازی ندارم که فکر کنم، می‌توانم از طریق احساس و دلم بفهمم؛
ــ اگر مردم را سرگرم کنم آنها متوجه نقص و ضعف من نمی‌شوند؛
ــ اگر از چیزی خوشم آمد و احساس خوبی کردم نیازی به فکر کردن در مورد آن ندارم و آن را بایستی انجام دهم؛
ــ دیگران فقط زمانی به من توجه خواهند کرد که رفتارم شدید (اغراق آمیز) باشد،
ــ آنچه که دل گواهی می‌دهد مهمتر از آن است که عقل و منطق می‌گوید.
توجه: رفتار اغراق‌آمیز افراد هیستریانیک در اکثر موارد نه به منظور برقراری ارتباط جنسی بلکه برای جلب توجه است.

ابعاد پنج گانه شخصیتی هیستریانیک

از نقطه نظر ابعاد پنجگانه شخصیتی، این اختلال شخصیتی با ویژگی‌های زیر مشخص می‌شود:

الف)بی‌ثباتی احساسی بالا (High Neuroticism):
احساسات منفی (از جمله اضطراب، ترس، تنش، دلهره، نگرانی، تحریک‌پذیری، خشم، ناامیدی، دل مردگی، احساس گناه و شرم)؛ اشکال در کنترل هیجانات و تحریکات آنی (خوردن، نوشیدن، ولخرجی و…)؛ باورهای غیرمنطقی و نامعقول (نظیر انتظارات غیرمعقول، توقع بیش از حد داشتن از خود یا مطلق گرایی، بدبینی بی‌مورد و…) نگرانی‌های بی‌پایه جسمی (نظیر تصور این که دماغ بسیار گنده یا نامتناسبی دارد و…)؛ احساس تنهایی و بی‌کسی و وابستگی به دیگران برای حمایت عاطفی و تصمیم‌گیری.

ب)برون‌گرایی پایین (Low Extraversion):
دوری اجتماعی؛ روابط شخصی و شبکه دوستان کم و متزلزل؛ کنترل عاطفی؛ عدم لذت بردن و اشتیاق به زندگی؛ بی‌میلی در اظهارنظر و طلب حق خود یا پیشرو شدن؛ خجالت و شرم اجتماعی.

پ)پذیرندگی بالا (High Openness):
خیال پردازی و فانتزی زیاد بجای واقعیت و عمل؛ باورها و افکار غیرعادی (UFO، روح، تناسخ و…)؛ هویت نامشخص و تغییر اهداف (نظیر ورود به گروه‌ها عقیدتی عجیب و غریب و…)؛ افزایش کابوس‌های شبانه؛ ناهماهنگی یا یاغی‌گری اجتماعی.

ت)سازگاری و توافق پذیری بالا (High Agreeableness):
ساده لوحی، رک گویی شدید و بی‌مورد، دست و دل بازی و گشاده دستی؛ گذشت از علایق و حقوق خود و عدم توانایی در ابراز خود و مطالبه ی حق خود؛ به راحتی مورد سوء استفاده قرار گرفتن.

ث)تعهدپذیری و وظیفه شناسی پایین (Low conscientiousness):
باور نکردن توانمندی‌های ذهنی و هنری (نظیر تمام نکردن تحصیلات یا نیمه کار گذاشتن فعالیت‌های هنری مورد علاقه)؛ عدم پیروی از قوانین و مقررات و عرف جامعه؛ کنترل نفس پایین حتی اگر دلیل خوبی برای آن وجود داشته باشد (نظیر عدم رعایت رژیم غذایی با وجود چاقی شدید و مشکل طبی وابسته)؛ فقدان هدف شخصی و شغلی مشخص.

شیوع و علل شخصیت هیستریانیک

در جوامع غربی، شیوع شخصیت هیجانی نمایشی، ۲ تا ۳ درصد کل افراد بالغ جامعه بوده و بعد از بلوغ خود را نشان می‌دهد (اگرچه در دوره نوجوانی برخی از افراد خصوصیات شخصیت هیستریانیک، خصوصاً بُعد نمایشی آن وجود دارد ولی این موضوع به دلیل ویژگی‌های تکاملی و شکل گیری هویت شخصیتی و اجتماعی فرد است نه تظاهری از شخصیت هیستریانیک). این اختلال در زنان شایعتر از مردان بوده و در بسیاری از موارد، همراه با دیگر اختلالات شخصیتی (خصوصاً خودشیفته، موذی، وابسته و ضداجتماعی) است.
هنوز به درستی علت این نوع اختلال مشخص نشده است اما از آنجایی که هسته ی اصلی چنین شخصیتی، حرمت نفس پایین و الگوی پیوند عاطفی ناامن و ناپایدار است لذا حوادث دوران کودکی (خصوصاً سه سال اول تولد) می‌توانند زمینه‌ساز این نوع اختلال شخصیتی باشند (والدین بی‌تفاوت و یا برعکس مستبد که فقط در شرایط هیجانی بسیار شدید توجه و محبت خود را نسبت به کودکشان نشان می‌هند، می‌تواند زمینه‌ساز چنین شخصیتی شود).

تشخیص و درمان اختلال هیستریانیک

این نوع اختلال شخصیتی معمولاً به صورت بالینی (مشاوره با متخصص روانشناس یا روانپزشک) قابل تشخیص است ولی تست‌هایی همچون MMPI : Minnesota Multiphasic Personality Inventory و SWAP-200 :200-item Shedler Western Assessment procedure می‌توانند اطلاعات کاملتری بدست دهند. این افراد معمولاً زمانی به دنبال درمان می‌روند که در روابط زناشویی و رمانتیک مشکل داشته یا شکست خورده اند (یعنی به دلیل افسردگی) و یا در رابطه با اشتغال و کار مشکل پیدا کرده‌اند.
درمان شخصیت هیستریانیک معمولاً از طریق روان درمانی (خصوصاً شناخت رفتار درمانی انفرادی گاهی سایکوآنالیتیک) برای مدت طولانی (۱تا ۳ سال و گاهی بیشتر) می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. درمان دارویی فقط در صورت وجود دلایل دیگر (نظیر افسردگی یا اضطراب شدید) مورد استفاده قرار می‌گیرند.

نویسندگان: دکتر سید اصغر ساداتیان؛ دکتر ماهیار آذر

منبع: میگنا