آثار حضور در مسجد
مسجد، خانه خدا در زمین، مرکز وحى و منبع فیوضات معنوى و برکات گوناگون براى نمارگزاران و جامعه اسلامى است. بی‌گمان مکانى که چنین جایگاهى نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانى را خواهد داشت و بدون تردید شامل حال مکلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نیز خواهد بود که در مقاله زیر پیرامون آن سخن خواهیم گفت.
آثار حضور در مسجد، چنان متنوع است که به سختى می‌توان پیرامون تمامى آنها سخن گفت؛ چنان که در یکى از احادیت امام على(علیه السلام)، براى حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«من اختلف الى المسجد اصاب احدى الثمان؛ اخا مستفادا فى الله، او علما مستطرفا او ایه محکمه او یسمع کلمه تدل على هدی، او رحمه منتظره او کلمه ترده عن ردی، او یترک ذنبا خشیه او حیاء؛ کسى که به مسجد رفت و آمد می‌کند، یکى از منافع هشتگانه نصیب او می‌شود: برادرى مفید و با ارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [براى تثبیت عقاید می‌یابد.] یا کلماتى که موجب هدایت شود [می‌شنود]، یا رحمت مورد انتظارى [شامل حال او می‌شود]، یا مواعظى که او را از فساد و گناه باز دارد.[می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروى خود گناهى را ترک می‌کند.»
برخی از آثار حضور در مسجد را می‌توان به شرح زیر مورد مطالعه قرار داد:
۱- آثار عبادى
از مساجد به عنوان خانه‌هاى خدا در زمین و نیز خانه‌هاى متقیان و مؤمنان یاد شده است. این عنوان به خوبى ماهیت عبادى مسجد را نشان می‌دهد و این که مسجدها، اولاً و اساسا براى ایجاد ارتباط بین بنده و معبود او و اعلام بندگى و عبودیت براى آفریدگار بنا می‌شوند. بر این اساس نیز اصلی‌ترین اثر حضور در آن در بعد عبادى خواهد بود: «و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودون» «[هنگام عبادت] در هر مسجد به سوى او توجه کنید و او را بخوانید و دین [خود] را براى او خالص کنید. همچنان که در آغاز شما را آفرید، بار دیگر در رستاخیز باز می‌گردید.»
۲- آثار علمى
کارکرد علمى مسجد در عصر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و توصیه‌هاى ائمه(علیهم السلام) در این باره، ما را با یکی دیگر از آثار حضور در مسجد آشنا می‌سازد. رسول خدا فرمود: «کل جلوس فى المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذکر الله او سائل عن علم؛ هر نشستى در مسجد بیهوده است، مگر این که براى سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، پرسش از علم.»
۳- آثار اجتماعى
مسجد به عنوان یک مرکز دینى براى عموم، نقش اساسى در شکل‌گیرى اجتماعات مسلمین دارد. از این جهت به طور طبیعى می‌تواند کارکرد اجتماعى نیز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشی از این ظرفیت بزرگى است که مساجد دارند. در این مکان‌ها مؤمنان فرصت می‌یابند با جمعى آشنا شوند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه‌های اجتماعى هماهنگ را دارند. بنابراین آنان می‌توانند از بین اهل مسجد برادران یا خواهران مناسبی، از حیث دینی، براى خود بیابند که طبعاً آثار آن در ابعاد اجتماعى بروز خواهد کرد.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لایرجع صاحب المسجد باقل من احدى ثلاث خصال… و اما اخ یستفیده فى الله؛ اهل مسجد به کمتر از یکى از سه چیز از مسجد بر نمی‌گردد [که یکى از آنها] دوستى است که از او در مسیر خدا استفاده می‌کند.»
زنان و مردان با حضور در مساجد، می‌توانند از یک اجتماع سالم دینى بهره‌مند شوند. طبق روایتى که از امام على(علیه السلام) نقل شد، تأثیرات رفتارى که حضور در مسجد بر جاى می‌گذارد، می‌تواند جامعه دینى را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند:
«او کلمه ترده عن ردى او یترک ذنبا خشیه او حیاء؛ یا کلماتى می‌شنود که او را از فساد و گناه باز می‌دارد و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهى را ترک می‌کند.»
بر این اساس حضور در مسجد، می‌تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد.
۴- آثار سیاسى
مسجد همواره در کنار کارکرد اجتماعی، عبادى و معنوى خود، کانون سیاسى در جامعه مذهبی نیز بوده است. این موضوع چه در زمان پیامبر و چه در زمان خلفاء و امام على(علیه السلام) و دیگران قابل پیگیرى است و نمونه‌هاى فراوانى درباره آن می‌توان ذکر کرد.
در این دوران، نه تنها آثار سیاسى حضور مردان در مسجد بلکه آثار سیاسى حضور زنان در مسجد نیز مشهود است که حضور حضرت فاطمه(سلام الله علیها) در مسجد و دفاع وى از حق ولایت على(علیه السلام) یکى از آنهاست. همچنین سخنرانى حضرت زینب در مسجد که از مسلمات تاریخى است. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعی، جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمین، تنها بخشى از این ظرفیت بزرگى است که مساجد دارند.
تربیت سیاسى که در مسجد ارائه می‌شود، به دلیل ماهیت مذهبى آن، می‌تواند نسلى را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینى باشند و در برابر حوادث سیاسى هوشیارى لازم را داشته باشند. از این رو حضور زنان در کنار مردان در مسجد ضرورى می‌باشد، چرا که اگر زنان از حضور در این مکان محروم شوند، در واقع این تربیت به طور ناقص انجام خواهد شد. در حالى که بانوان به دلیل تأثیر عمیق‌تر بر فرزندان و نقش تربیتى خود، در صورت برخوردارى از تربیت سیاسى مسجد، بلوغ سیاسى را به طور شگفت‌انگیزى افزایش خواهند داد.
۵- آثار روحى و اخلاقى
فضای مسجد، نورانى و الهى است. چنان که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در حدیثى به آن اشاره فرموده است: «ما جلس قوم فى مسجد من مساجد الله تعالى یتلون کتاب الله [و] یتدارسونه بینهم الا تنزلت علیهم السکینه و غشیتهم الرحمه و ذکرهم الله فیمن عنده قومى؛ [با یکدیگر] در مسجدى از مساجد خداوند متعال براى تلاوت و آموختن قرآن ننشینند؛ مگر آن که آرامش برایشان نازل و رحمت الهى شامل حال آنها شود و خداوند از آنها در میان کسانى که نزد او هستند یاد می‌کند.»
در حدیث دیگر از آن حضرت می‌خوانیم که فرمود: «من کانت المساجد بیته ضمن الله له الروح و الراحه و الجواز على الصراط؛ هر کس که مسجدها خانه‌اش باشد، خداوند آسایش و آرامش و عبور از صرایط را براى او ضمانت می‌کند.» و این گونه است که مؤمن در مسجد، به مانند ماهى در دریا می‌ماند.
اطمینان و آسایش حاصل از حضور در مسجد، توانایى انجام صحیح وظایف و تکالیف شرعى دیگر را نیز به دست خواهد داد.
در این زمینه این نکته را نیز یادآور می‌شویم که به دلیل لطافت‌هاى روحى و تأثیرپذیری عاطفى شدید در بانوان، نیاز به حضور براى کسب آرامش قلبی، درباره آنان بیشتر احساس می‌شود.
از نظر اخلاقى نیز وضع به همین ترتیب است؛ زیرا اغلب زنان به دلیل این که بیشتر عمر خود را در خانه‌ها صرف خانه‌دارى و تربیت فرزندان می‌کنند و بارها در مشکلات مختلف در تنگنا قرار می‌گیرند، بیشتر از مردان نیازمند آرامش و یافتن محلى براى کسب راحتى روانى هستند و لذا در فضایى به نام مسجد که اساس آن بر نورانیت، عبودیت و ارتباط خالق و مخلوق است، امکان فراهم شدن آن بیشتر است. ویژگی‌هایى که در جماعت هست، در غیر آن نیست.
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «کان ابى اذا حزنه امر جمع النساء و الصبیان ثم دعا و امنوا؛ هرگاه پدرم از چیزى غمگین می‌شد، زن‌ها و بچه‌ها را فرا می‌خواند و دعا می‌کرد و آنها آمین می‌گفتند.»
۶- آثار معنوى و اخروى
در روایات از ثواب‌ها و اجرهاى متعدد براى حاضران در مساجد، یاد شده است از جمله:
الف) در تورات نوشته شده است که(خداوند می‌فرماید:) مسجدها، خانه‌هاى من در زمین هستند. خوشا به حال کسى که خود را در خانه‌اش تمیز کند و در خانه من به زیارتم بیاید و حق زائر این است که میزبان او را محترم شمارد.»
ب) قال رسول الله(صلى الله علیه و آله و سلم): «المساجد سوق من اسواق الاخره قراها المغفره و تحفتها الجنه؛ مساجد، بازارى از بازارهاى آخرتند. آمرزش(و بخشش) از وسایل پذیرایی آنها است و هدیه آنها بهشت است.»
ج) قال رسول الله(صلى الله علیه و آله و سلم): «سبعه یظلهم الله فى ظله یوم لا ظل الا ظله:… رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتى یعود الیه؛ هفت گروه در قیامت مورد توجه خدا قرار می‌گیرند…(که از جمله آنهاست) شخصى که وقتى از مسجد خارج می‌شود تا زمان برگشت مجدد، توجه‌اش به مسجد باشد.»
د) قال الصادق(علیه السلام): اهل مسجد، به کمتر از یکى از سه ویژگى باز نمی‌گردد: یا دعایى می‌کند که خداوند به برکت آن، او را به بهشت می‌برد، یا دعایى می‌کند که به سبب آن بلاى دنیا را از او دور می‌کند و یا…»
این همه نشان می‌دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنیوی، از جنبه اخروى و کمالات معنوى نیز- به عنوان عاملى تاثیرگذار- مورد توجه است. نقل است که شیخ الرئیس ابوعلى سینا براى ابوسعید ابوالخیر نوشت: چه لزومى دارد، مردم همه در مسجد اجتماع کنند، با این که خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است. هر جا که باشى اگر رابطه‌ات با خدا برقرار باشد، نتیجه خواهى گرفت. وى در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در یک جا روشن باشد، اگر یکى از آنها خاموش شد، چراغ‌هاى دیگر روشن است، ولى اگر همان چراغ‌ها هر کدام در یک اطاق باشد، اگر یکى از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاریکى فرو خواهد رفت. انسان‌ها نیز این گونه‌اند؛ تربیت سیاسى که در مسجد ارائه می‌شود، به دلیل ماهیت مذهبى آن می‌تواند نسلى را پدید آورد که پشتوانه جامعه دینى باشند و در برابر حوادث سیاسى هوشیارى لازم را داشته باشند.
بعضی گناهکارند، اگر تنها باشند، شاید موفق به کسب فیوضات الهى نشوند، ولى اگر در جمع باشند، شاید خداوند به برکت افراد دیگر، آنها را هم مشمول برکات خود سازد.
