آثار حضور در مسجد
مسجد خانه خدا در زمين مركز وحى و منبع فيوضات معنوى و بركات گوناگون براى نمارگزاران و جامعه اسلامى است. بي‌گمان مكانى كه چنين جايگاهى نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانى را خواهد داشت و بدون ترديد شامل حال مكلفان و حاضران در مسجد اعم از زن و مرد نيز خواهد بود كه در مقاله زير پيرامون آن سخن خواهيم گفت.
آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به سختى مي‌توان پيرامون تمامى آنها سخن گفت؛ چنانكه در يكى از احاديت امام على (ع)، براى حضور در مسجد هشت اثر برشمرده شده است:
«من اختلف الى المسجد اصاب احدى الثمان؛ اخا مستفادا فى الله، او علما مستطرفا او ايه محكمه او يسمع كلمه تدل على هدي، او رحمه منتظره او كلمه ترده عن ردي، او يترك ذنبا خشيه او حياء كسى كه به مسجد رفت و آمد مي‌كند، يكى از منافع هشتگانه نصيب او مي‌شود: برادرى مفيد و با ارزش در راه خدا، يا علم و دانش نو، يا دليل و برهان محكم [براى تثبيت عقايد مي‌يابد.] يا كلماتى كه موجب هدايت شود [مي‌شنود]، يا رحمت مورد انتظارى [شامل حال او مي‌شود]، يا مواعظى كه او را از فساد و گناه باز دارد.[مي‌شنود،] يا به خاطر ترس يا حيا و آبروى خود گناهى را ترك مي‌كند.»
برخي از آثار حضور در مسجد را مي‌توان به شرح زير مورد مطالعه قرار داد:
1- آثار عبادى
از مساجد به عنوان خانه‌هاى خدا در زمين و نيز خانه‌هاى متقيان و مؤمنان ياد شده است. اين عنوان به خوبى ماهيت عبادى مسجد را نشان مي‌دهد و اينكه مسجدها، اولاً و اساسا براى ايجاد ارتباط بين بنده و معبود او و اعلام بندگى و عبوديت براى آفريدگار بنا مي‌شوند. بر اين اساس نيز اصلي‌ترين اثر حضور در آن در بعد عبادى خواهد بود: «و اقيموا وجوهكم عند كل مسجد و ادعوه مخلصين له الدين كما بداكم تعودون» «[هنگام عبادت] در هر مسجد به سوى او توجه كنيد و او را بخوانيد و دين [خود] را براى او خالص كنيد. همچنان كه در آغاز شما را آفريد، بار ديگر در رستاخيز باز مي‌گرديد.»
2- آثار علمى
كاركرد علمى مسجد در عصر رسول خدا (ص) و توصيه‌هاى ائمه (ع) در اين باره، ما را با يكي ديگر از آثار حضور در مسجد آشنا مي‌سازد. رسول خدا فرمود: «كل جلوس فى المسجد لغو الا ثلاثه: قرائه مصل او ذكر الله او سائل عن علم هر نشستى در مسجد بيهوده است، مگر اينكه براى سه كار باشد؛ خواندن قرآن، ذكر خدا، پرسش از علم.»
3- آثار اجتماعى
مسجد به عنوان يك مركز دينى براى عموم، نقش اساسى در شكل‌گيرى اجتماعات مسلمين دارد.
از اين جهت به طور طبيعى مي‌تواند كاركرد اجتماعى نيز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعي، جويا شدن از احوال هم و احوال مسلمين، تنها بخشي از اين ظرفيت بزرگى است كه مساجد دارند. در اين مكان‌ها مؤمنان فرصت مي‌يابند با جمعى آشنا شوند كه از نظر دين و عبوديت با آنان همرنگ هستند و توان ايجاد گروه‌هاي اجتماعى هماهنگ را دارند.
بنابراين آنان مي‌توانند از بين اهل مسجد برادران يا خواهران مناسبي، از حيث ديني، براى خود بيابند كه طبعاً آثار آن در ابعاد اجتماعى بروز خواهد كرد.
امام صادق (ع) فرمود: «لايرجع صاحب المسجد باقل من احدى ثلاث خصال… و اما اخ يستفيده فى الله. اهل مسجد به كمتر از يكى از سه چيز از مسجد بر نمي‌گردد [كه يكى از آنها] دوستى است كه از او در مسير خدا استفاده مي‌كند.»
زنان و مردان با حضور در مساجد، مي‌توانند از يك اجتماع سالم دينى بهره‌مند شوند.
طبق روايتى كه از امام على (ع) نقل شد، تأثيرات رفتارى كه حضور در مسجد بر جاى مي‌گذارد، مي‌تواند جامعه دينى را از فساد و گناه پاك كرده و مسلمين را به سمت يك جامعه سالم هدايت كند:
«او كلمه ترده عن ردى او يترك ذنبا خشيه او حياء: يا كلماتى مي‌شنود كه او را از فساد و گناه باز مي‌دارد و يا به خاطر ترس [از خدا] يا حيا و آبرو، گناهى را ترك مي‌كند.»
بر اين اساس حضور در مسجد، مي‌تواند نقش بازدارنده در ارتكاب جرايم و گناهان نيز داشته باشد.
4- آثار سياسى
مسجد همواره در كنار كاركرد اجتماعي، عبادى و معنوى خود، كانون سياسى در جامعه مذهبي نيز بوده است. اين موضوع چه در زمان پيامبر و چه در زمان خلفاء و امام على (ع) و ديگران قابل پيگيرى است و نمونه‌هاى فراوانى درباره آن مي‌توان ذكر كرد.
در اين دوران نه تنها آثار سياسى حضور مردان در مسجد بلكه آثار سياسى حضور زنان در مسجد نيز مشهود است كه حضور حضرت فاطمه (س) در مسجد و دفاع وى از حق ولايت على (ع) يكى از آنهاست. همچنين سخنرانى حضرت زينب در مسجد كه از مسلمات تاريخى است. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعي، جويا شدن از احوال هم و احوال مسلمين، تنها بخشى از اين ظرفيت بزرگى است كه مساجد دارند.
تربيت سياسى كه در مسجد ارائه مي‌شود، به دليل ماهيت مذهبى آن مي‌تواند نسلى را پديد آورد كه پشتوانه جامعه دينى باشند و در برابر حوادث سياسى هوشيارى لازم را داشته باشند. از اين رو حضور زنان در كنار مردان در مسجد ضرورى مي‌باشد، چرا كه اگر زنان از حضور در اين مكان محروم شوند، در واقع اين تربيت به طور ناقص انجام خواهد شد. در حالى كه بانوان به دليل تأثير عميق‌تر بر فرزندان و نقش تربيتى خود، در صورت برخوردارى از تربيت سياسى مسجد، بلوغ سياسى را به طور شگفت‌انگيزى افزايش خواهند داد.
5- آثار روحى و اخلاقى
فضاي مسجد، نورانى و الهى است. چنان كه پيامبر اكرم (ص) نيز در حديثى به آن اشاره فرموده است: «ما جلس قوم فى مسجد من مساجد الله تعالى يتلون كتاب الله [و] يتدارسونه بينهم الا تنزلت عليهم السكينه و غشيتهم الرحمه و ذكرهم الله فيمن عنده قومى [با يكديگر] در مسجدى از مساجد خداوند متعال براى تلاوت و آموختن قرآن ننشينند؛ مگر آن كه آرامش برايشان نازل و رحمت الهى شامل حال آنها شود و خداوند از آنها در ميان كسانى كه نزد او هستند ياد مي‌كند.»
در حديث ديگر از آن حضرت مي‌خوانيم كه فرمود: «من كانت المساجد بيته ضمن الله له الروح و الراحه و الجواز على الصراط. هر كس كه مسجدها خانه‌اش باشد، خداوند آسايش و آرامش و عبور از صرايط را براى او ضمانت مي‌كند.» و اين گونه است كه مؤمن در مسجد، به مانند ماهى در دريا مي‌ماند.
اطمينان و آسايش حاصل از حضور در مسجد، توانايى انجام صحيح وظايف و تكاليف شرعى ديگر را نيز به دست خواهد داد.
در اين زمينه اين نكته را نيز يادآور مي‌شويم كه به دليل لطافت‌هاى روحى و تأثيرپذيري عاطفى شديد در بانوان، نياز به حضور براى كسب آرامش قلبي، درباره آنان بيشتر احساس مي‌شود.
از نظر اخلاقى نيز وضع به همين ترتيب است؛ زيرا اغلب زنان به دليل اينكه بيشتر عمر خود را در خانه‌ها صرف خانه‌دارى و تربيت فرزندان مي‌كنند و بارها در مشكلات مختلف در تنگنا قرار مي‌گيرند، بيشتر از مردان نيازمند آرامش و يافتن محلى براى كسب راحتى روانى هستند و لذا در فضايى به نام مسجد كه اساس آن بر نورانيت، عبوديت و ارتباط خالق و مخلوق است، امكان فراهم شدن آن بيشتر است. ويژگي‌هايى كه در جماعت هست، در غير آن نيست.
امام صادق عليه السلام فرمود: «كان ابى اذا حزنه امر جمع النساء والصبيان ثم دعا و امنوا؛ هرگاه پدرم از چيزى غمگين مي‌شد، زن‌ها و بچه‌ها را فرا مي‌خواند و دعا مي‌كرد و آنها آمين مي‌گفتند.»
6- آثار معنوى و اخروى
در روايات از ثواب‌ها و اجرهاى متعدد براى حاضران در مساجد، ياد شده است از جمله: الف) در تورات نوشته شده است كه (خداوند مي‌فرمايد:) مسجدها خانه‌هاى من در زمين هستند. خوشا به حال كسى كه خود را در خانه‌اش تميز كند و در خانه من به زيارتم بيايد و حق زائر اين است كه ميزبان او را محترم شمارد.»
ب) قال رسول الله صلى الله عليه و آله: «المساجد سوق من اسواق الاخره قراها المغفره و تحفتها الجنه. مساجد بازارى از بازارهاى آخرتند. آمرزش (و بخشش) از وسايل پذيرايي آنها است و هديه آنها بهشت است.»
ج) قال رسول الله صلى الله عليه و آله: «سبعه يظلهم الله فى ظله يوم لا ظل الا ظله:… رجل قلبه متعلق بالمسجد اذا خرج منه حتى يعود اليه. هفت گروه در قيامت مورد توجه خدا قرار مي‌گيرند… (كه از جمله آنهاست) شخصى كه وقتى از مسجد خارج مي‌شود تا زمان برگشت مجدد، توجه‌اش به مسجد باشد.»
د) قال الصادق عليه السلام: اهل مسجد به كمتر از يكى از سه ويژگى باز نمي‌گردد: يا دعايى مي‌كند كه خداوند به بركت آن، او را به بهشت مي‌برد، يا دعايى مي‌كند كه به سبب آن بلاى دنيا را از او دور مي‌كند و يا…»
اين همه نشان مي‌دهد، حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنيوي، از جنبه اخروى و كمالات معنوى نيز- به عنوان عاملى تاثيرگذار- مورد توجه است. نقل است كه شيخ الرئيس ابوعلى سينا براى ابوسعيد ابوالخير نوشت: چه لزومى دارد، مردم همه در مسجد اجتماع كنند، با اينكه خداوند از رگ گردن به انسان نزديكتر است. هر جا كه باشى اگر رابطه‌ات با خدا برقرار باشد، نتيجه خواهى گرفت. وى در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در يك جا روشن باشد، اگر يكى از آنها خاموش شد، چراغ‌هاى ديگر روشن است، ولى اگر همان چراغ‌ها هر كدام در يك اطاق باشد، اگر يكى از آنها خاموش شد، آن اتاق در تاريكى فرو خواهد رفت. انسان‌ها نيز اين گونه‌اند؛ تربيت سياسى كه در مسجد ارائه مي‌شود، به دليل ماهيت مذهبى آن مي‌تواند نسلى را پديد آورد كه پشتوانه جامعه دينى باشند و در برابر حوادث سياسى هوشيارى لازم را داشته باشند.
بعضي گناهكارند، اگر تنها باشند، شايد موفق به كسب فيوضات الهى نشوند، ولى اگر در جمع باشند، شايد خداوند به بركت افراد ديگر، آنها را هم مشمول بركات خود سازد.
